Iran

Smešten na spoju Centralne i Zapadne Azije, Iran vlada teritorijom koja se proteže od stenovitih obala Kaspijskog mora do peska Persijskog zaliva ispucalog od vrućine. Sa površinom od 1.648.195 km², predstavlja 17. najveću naciju i po površini i po broju stanovnika — skoro 86 miliona ljudi naziva njegove surove planine, pustinjske kotline i plodne ravnice svojim domom. Pa ipak, same brojke ne mogu da dočaraju obim njegovih ambicija niti dubinu njegovog nasleđa. Od ranih donjepaleolitskih bendova koji rezbare kremen do modernih bazara koji bruje od trgovine, priča Irana je priča o kontinuiranom preotkrivanju usred pritisaka osvajanja, religije i resursa.

Geografske konture Irana definisane su ekstremima. Na severu, Kaspijsko more se graniči sa vlažnim nizijskim šumama, gde drevna hirkanska stabla podnose obilne padavine. Ovde leta padaju ispod 29 °C, a zimske noći iznad nule - gotovo evropska umerena klima. Nasuprot tome, centralne pustinje Kavir i Lut se peku pod vrelim suncem; pustinja Lut drži rekord za najtopliju površinu Zemlje sa 70,7 °C u 2005. godini. Niske slane ravnice odražavaju brutalno nebo; povremeni karavani se provlače između dina oblikovanih vetrom.

Oko ovih basena uzdižu se neki od najimpozantnijih planinskih venca na svetu: Zagros na zapadu, okružen plodnim basenima u kojima se nalaze sela stara milenijumima; Alborz duž Kaspijskog jezera, koji čuva kolosalnu planinu Damavand, najviši vulkan u Aziji sa 5.610 metara. Ove planine su odavno određivale način života i kretanja ljudi – tradicionalni trgovački putevi prolaze kroz prevoje, a seizmički potresi menjaju sela sa alarmantnom regularnošću. U proseku, zemljotres jačine sedam stepeni Rihterove skale pogodi Iran svake decenije, podsećajući stanovnike na nemirnu tektoniku.

Prostirući se od Persijskog do Omanskog zaliva, južna obala Irana obiluje ostrvima koja su i strateški važna i mirna. Veliki i Mali Tunb i Abu Musa – slabo naseljeni i siromašni resursima – zauzimaju vitalnu tačku u Ormuskom moreuzu. NJihovo vlasništvo je rasplamsavalo politiku Zaliva već pola veka. Dalje na obali, ostrvo Kiš blista kao bescarinsko utočište tržnih centara i odmarališta; Kešm, najveći na arhipelagu i UNESKO-v globalni geopark od 2016. godine, krije najveću slanu pećinu na svetu, Namakdan, koju su isklesala drevna mora.

Iranska ekološka paleta kreće se od suptropskog zelenila do kamenitog mraka. Severne provincije uživaju u preko 1.700 mm godišnje kiše; centralni baseni se bore sa ispod 200 mm. Zime u basenu Zagrosa spuštaju dnevne prosečne temperature ispod nule, dok leta padaju do sredine 30-ih. Duž Persijskog zaliva, vlažnost raste, sa temperaturama koje prelaze 40 °C; godišnje padavine jedva dostižu 135 mm. Suočena sa ovim razlikama, nestašica vode predstavlja najozbiljniju pretnju ljudskoj bezbednosti, pritiskajući kreatore politike da stvore nove mere zaštite i projekte cevovoda.

Iran se nalazi u kolevci civilizacije. Arheološki slojevi prate ljudsko prisustvo do lovaca-sakupljača iz donjeg paleolita, ali političko jedinstvo je osvanulo tek u sedmom veku pre nove ere, kada su Medijci pod Kijaksarom prvi put povezali raznovrsna plemena. Kir Veliki je nadogradio ovo nasleđe, osnovavši Ahemenidsko carstvo i stvorivši jedno od najvećih carstava antike. Mermerni stubovi su se uzdizali u Persepolju; satrapi su upravljali provincijama od Lidije do Baktrije.

U četvrtom veku pre nove ere, Aleksandar Veliki je razbio vlast Ahemenida, postavljajući temelje za helenističko spajanje. Ali do trećeg veka pre nove ere, partski plemići su proterali seleukidske gospodare, obnovivši iransku vlast. NJihovo carstvo se održalo sve dok sasanidski monarsi nisu započeli zlatno doba u trećem veku nove ere, obeleženo napretkom u upravljanju, religiji i umetnosti. Sasanidsko pismo i administracija uticali su na susede; hramovi vatre povezivali su kosmos i kraljevstvo.

Arapska osvajanja sredinom sedmog veka dovela su do dolaska islama. Ipak, persijska kultura i jezik su se ponovo pojavili tokom islamskog zlatnog doba. Iranske dinastije - Tahiridi, Samanidi, Bujidi - preuzele su uzde od abasidskih kalifa, zastupajući persijsku književnost, nauke i oživljavanje zoroastrijske arhitekture u islamskom okviru.

Seldžuci i Horezmijanci srednjeg veka vladali su pomeranjem granica sve dok mongolske horde nisu preplavile teritoriju u 13. veku. Timuridi su obnovili pokroviteljstvo umetnosti i nauke, rađajući ono što se često naziva Timuridskom renesansom. Do 1501. godine, dinastija Safavida ponovo je ujedinila Iran, definišući dvanaestogodišnji šiizam kao državnu religiju i stvarajući poseban persijski šiitski identitet.

Usledile su četiri dinastije: Afšaridi pod Nader Šahom su nakratko vratili Iranu status svetske sile u 18. veku; Kadžari su se konsolidovali, ali su stagnirali u 19. veku; Reza Šahova dinastija Pahlavi (1925–79) modernizovala je puteve, železnice i institucije — ipak su tenzije oko nafte i stranog uticaja podstakle premijera Mohameda Mosadeka da nacionalizuje naftu 1951. godine i da izvrši anglo-američki puč 1953. godine koji ga je svrgnuo.

U februaru 1979. godine, povratak ajatolaha Homeinija okončao je monarhiju. Islamska Republika nastala je usred obećanja o socijalnoj pravdi i nacionalnom suverenitetu. U roku od nekoliko meseci, Irak je izvršio invaziju; rezultirajući osmogodišnji rat učvrstio je granice, ali nije doneo teritorijalne dobitke. Republika se od tada razvijala pod vrhovnim vođama i izabranim predsednicima, smenjujući se između reformističkih i konzervativnih vizija.

Danas, Iran funkcioniše kao unitarna islamska republika. Prava moć leži u rukama vrhovnog vođe, čiji autoritet nadmašuje autoritet predsednika i parlamenta. Uprkos redovnim izborima, Savet čuvara proverava kandidate, ograničavajući neslaganje. Ovaj sistem je izazvala kritike zbog kršenja ljudskih prava – ograničenja govora, okupljanja i manjina ostaju akutna.

Ipak, uticaj Irana se proteže i van njegovih granica. Naoružan sa 10% svetske nafte i 15% gasa, oblikuje energetska tržišta. Kao najveća šiitska država, podržava milicije i političke pokrete od libanskog Hezbolaha do Iraka i Jemena. Ima mesta u UN, OIC-u, OPEK-u, EKO-u, NON-u, ŠOS-u i – od 2024. – BRIKS-u, ističući svoj dvostruki identitet kao regionalne sile i izazivača zapadne hegemonije.

Prema paritetu kupovne moći, Iran drži 23. najveću ekonomiju na svetu, složenu preplet centralnog planiranja i privatnog preduzetništva. Usluge dominiraju BDP-om, a slede ih proizvodnja, rudarstvo i poljoprivreda. Teheran, dom skoro polovine državnih preduzeća i 30% državnih službenika, je finansijski centar. Teheranska berza kotira preko 40 industrija; Centralna banka izdaje rijal i bori se sa inflacijom i sankcijama.

Ugljovodonici su osnova prihoda. Kao član OPEK-a, Iran ima uticaj — ipak međunarodne sankcije od 1979. godine guše razvoj. Turizam je to nadoknadio: do 2019. godine, broj stranih dolazaka se približio devet miliona, što je globalni lider u rastu. Nakon pada zbog pandemije 2020. godine, 2023. godine je zabeležen porast od 43%, na šest miliona posetilaca. Ukidanje viznih zahteva za 60 zemalja i 32 milijarde dolara planiranih investicija signaliziraju ambicije da se iranska slavna prošlost — Persepolis, Širaz, Isfahan — pretvori u ekonomske dividende.

Mreža od 173.000 km puteva (73% asfaltiranih) isprepliće planinske prevoje i pustinje. Strateški važna železnička pruga Teheran–Bandar Abas povezuje Persijski zaliv sa Centralnom Azijom preko Mešheda. Iranske luke — Abas na Ormuskom moreuzu; Anzali i Torkeman na Kaspijskom jezeru; Horamšahr i Emam Homejni duž zaliva — obavljaju vitalni uvoz i izvoz. Vazdušni saobraćaj opslužuje desetine gradova; Iran Er povezuje domaće i međunarodne destinacije.

Gradski prevoz je naglo porastao, a teheranski metro, ​​najveći na Bliskom istoku, prevozi preko tri miliona putnika dnevno i beleži 820 miliona putovanja u 2018. godini. Autobusi popunjavaju praznine; kamionski i teretni železnički prevoz distribuiraju robu unutar zemlje. Zajedno, transport zapošljava preko milion građana - 9% BDP-a.

Stanovništvo Irana je skočilo sa 19 miliona 1956. godine na 85 miliona do početka 2023. godine. Plodnost je pala sa 6,5 na 1,7 dece po ženi za dve decenije, što je dovelo do godišnjeg rasta na 1,39% u 2018. godini. Projekcije predviđaju stabilizaciju na blizu 105 miliona do 2050. godine. Gradsko stanovništvo je poraslo sa 27% na 60% između 1950. i 2002. godine, koncentrisano na hladnijem i vlažnijem zapadu.

Skoro milion izbeglica — uglavnom Avganistanaca i Iračana — boravi u Iranu, zaštićeni ustavnim garancijama socijalnog osiguranja koje pokrivaju zdravstveno osiguranje, penzionisanje i osiguranje u slučaju nesreća.

Persijanci i Azerbejdžanci se bore za status većine u odsustvu popisa stanovništva zasnovanih na etničkoj pripadnosti. Procena iz 2003. godine postavila je Persijance na 51%, a Azerbejdžance na 24%; Kongresna biblioteka je 2008. godine promenila brojke na 65% i 16%, respektivno. Kurdi, Gilaci, Mazanderanci, Arapi, Luri, Beluči, Turkmeni i manje grupe popunjavaju ostatak.

Farsi dominira kao zvanični jezik, ali desetine dijalekata se protežu kroz provincije: gilaki i mazenderani na severu; kurdske varijacije na zapadu; luri na jugozapadu; azerbejdžanski i drugi turkijski dijalekti na severozapadu. Manjinski jezici - jermenski, gruzijski, neoaramejski, arapski - opstaju u enklavama.

Dvanaestogodišnji šiitski islam obuhvata 90–95% Iranaca; suniti i sufiji čine 5–10%. Jarsanizam, kurdska vera, zadržava do milion sledbenika. Bahai vera, nepriznata i progonjena, suočava se sa sistematskom represijom. Priznate religije - hrišćanstvo, judaizam, zoroastrizam, sunitski islam - imaju mesta u parlamentu. Jevrejska zajednica ovde je najveća na Bliskom istoku van Izraela; jermenski hrišćani broje oko 250.000–370.000.

Iranski spomenici obuhvataju milenijume. Dvadeset sedam mesta svetske baštine UNESKO-a – Persepolis, trg Nagše DŽahan, Čoga Zanbil, Pasargada, Jazd – nalaze se pored hirkanskih šuma i nematerijalnih tradicija poput Novruza. Dvadeset četiri kulturne prakse stavljaju Iran na peto mesto u svetu. NJegova arhitektonska loza, koja datira iz 5.000. godine pre nove ere, spaja geometriju, astronomiju i kosmički simbolizam u svodovima i kupolama – tradicija koja je neuporediva po strukturnoj inventivnosti i dekorativnoj slobodi.

Nacionalni muzej Irana u Teheranu, koji obuhvata krila Drevnog Irana i Islamskog doba, čuva arheološki korpus zemlje i ubraja se među vodeće svetske institucije. U 2019. godini, oko 25 miliona poseta je krasilo muzeje širom zemlje, uključujući Golestansku palatu, Riznicu nacionalnih nakita, Teheranski muzej savremene umetnosti i desetine drugih.

Iranska kuhinja kristalizuje jednostavnost u dubinu: sočni ćevapi se okreću na žaru; pilav sa šafranom sadrži orašaste plodove i korenje; čorbe horeš spajaju meso, voće i začine. Za stolom, običan jogurt (mast-o-kiar), sabzi (sveže začinsko bilje), salata Širazi i torši (kiseli krastavčići) ističu ukuse. Borani, Mirza Kasemi i kašk e bademdžan nude preludije od patlidžana i surutke.

Čaj, gotovo sveti, teče iz samovara; falude - sorbe od ružine vodice sa vermičelijem - i Bastani Sonati, sladoled od šafrana, često uparen sa sokom od šargarepe, zatvaraju obroke. Začini - kardamom, sušeni limeta, cimet, kurkuma - daju nijansu; kavijar iz Kaspijskog mora svedoči o drevnom luksuzu.

Putnici mogu da pređu kroz sedam različitih područja: surovi, siromašni Sistan i Beludžistan; maglom obavijeno Kaspijsko more; užurbani Centralni Iran sa Teheranom, Komom i Isfahanom; sveti grad Mešhed u Horasanu; suncem obasjana ostrva Persijskog zaliva; planinski Azerbejdžan; i ratom izranjavane ravnice Zapadnog Irana.

Iransko gostoprimstvo je legendarno. Gosti dobijaju najtopliju dobrodošlicu — „Heili Hoš Amadid“ — ali oprez se meša sa radoznalošću. LJubaznost nalaže da muškarci sačekaju ponudu žene pre nego što pruže ruku. U ruralnim područjima i svetim mestima preovladava konzervativno oblačenje: žene nose maramu na glavi (rusari), manto do kolena i široke pantalone; neka sveta mesta zahtevaju potpuni crni čador. Muškarci nose duge rukave; kravate je najbolje izbegavati u blizini vladinih kancelarija. Tokom nedavnih protesta (od oktobra 2022. godine), delimično otkrivanje odeće kod žena nosilo je ozbiljne rizike.

Gest palca nagore ostaje tabu van većih gradova, izjednačen sa nepristojnim zapadnim signalom; mahanje dlanom nadole bolje dočekuje prevoz za retke autostopere — iako je javni prevoz, od autobusa do metroa, ekonomičniji.

U džamijama, cipele ostaju napolju; kamere su odložene; nemuslimani treba da izbegavaju molitve petkom i poštuju zatvaranje. U zoroastrijskim hramovima vatre, unutrašnje svetilište je zabranjeno za strance. Kritika islama je nezakonita – a poistovećivanje Iranaca sa Arapima izaziva zbunjenost, čak i uvredu. Iznad svega, nikada ne nazivajte Persijski zaliv „Arapskim zalivom“.

Iran prkosi bilo kojoj pojedinačnoj naraciji. To je istovremeno drevna i avangardna zemlja gde hiljadugodišnji stubovi bacaju senke na moderne siluete; gde seizmički potresi prate linije raseda i na zemlji i na društvu. Prožeta carstvom, verom i umetnošću, nudi pejzaž - geografski, kulturni, politički - vrtoglave raznolikosti. Upoznati Iran znači suočiti se sa složenošću: sa istorijama istkanim kroz osvajanja i ubeđenja, sa ekonomijama pogođenim sankcijama i naftom, sa narodima povezanim gostoprimstvom usred zvaničnih ograničenja. Pa ipak, iza naslova leži zemlja trajne otpornosti i gracioznosti, stabilna na raskrsnici prošlosti i budućnosti.