Split

Split zauzima uski rt na istočnoj obali Jadrana u Hrvatskoj, čije granice definiraju Kaštelanski zaljev na zapadu i dublje vode Splitskog kanala na istoku. Dva grebena, Kozjak na sjeveru i Mosor na sjeveroistoku, uzdižu se do visine od 779, odnosno 1.339 metara, uokvirujući prilaz gradu iz unutrašnjosti i štiteći ga od oštrijih vremenskih uvjeta. Na zapadnom vrhu poluotoka nalazi se Marjan, šumovito brdo koje se penje na 178 metara nadmorske visine. Njegove šumovite padine, koje se protežu na oko 347 hektara, ispresijecane su pješačkim stazama i ispresijecane vidikovcima koji pružaju prekrasne panorame obale, crvenih crijepova na krovovima starog grada i udaljenih silueta dalmatinskih otoka.

Klima ovdje spada u kategoriju vrućih ljeta i mediteranske klime. Ljeta su vruća i uglavnom suha, ublažena samo povremenim udarima bure, oštrog sjevernog vjetra koji jutra može učiniti neočekivano hladnima. Zime ostaju blage; prosječne najniže temperature u januaru kreću se oko 6 °C, dok julska popodneva često dostižu oko 31 °C. Godišnja količina padavina iznosi oko 800 mm, a najveća je u novembru, kada može pasti skoro 120 mm tokom dvanaest vlažnih dana. Snijeg je obično rijedak, ali je u februaru 2012. godine rijedak hladni talas donio 25 cm snijega, zaustavivši saobraćaj na poluostrvu. Sunce sija otprilike 2.600 sati godišnje, što je Splitu dalo neformalne nadimke poput "mediteranski cvijet" i, među najvatrenijim lokalnim navijačima, "najljepši grad na svijetu".

Mnogo prije dolaska modernih puteva i kruzera, lokacija današnjeg Splita bila je poznata grčkim pomorcima. U trećem ili drugom vijeku prije nove ere, doseljenici su osnovali trgovačku postaju koju su nazvali Aspálathos, čije se ime vjerovatno odnosi na autohtoni bodljikavi grm koji raste duž dalmatinske obale. Pod rimskom vlašću, ta skromna kolonija razvila se u jedan od najambicioznijih građevinskih poduhvata carstva: 305. godine nove ere, car Dioklecijan odabrao je ovaj vjetroviti rt kao lokaciju za svoju penzionersku palaču. Kompleks, koji se danas nalazi u srcu historijskog dijela Splita, sastojao se od masivnih kamenih zidova, velikih kolonada i privatnih stambenih prostora raspoređenih unutar utvrđenog ograđenog prostora.

Kada je provincijski glavni grad Salona pao pod avarskim i slavenskim upadima oko 650. godine nove ere, izbjeglice su pobjegle u čvrsto sklonište Dioklecijanovih zidina. To drevno kamenje postalo jezgro novog naselja koje je djelovalo pod bizantskom vlašću, ali su vremenom građani stvorili vlastiti građanski identitet. Tokom visokog i kasnog srednjeg vijeka, Split je održavao delikatnu neutralnost, manevrirajući između pomorske moći Mletačke Republike i ambicija hrvatske krune. Do kraja četrnaestog stoljeća, mletački utjecaj postao je izraženiji: odbrana grada je ojačana, a njegova luka se pojavila kao ključna isturena tačka protiv osmanske ekspanzije.

Venecija je zadržala kontrolu nad Splitom do 1797. godine, kada su Napoleonove snage raspustile republiku i prepustile Dalmaciju Habsburgovcima prema Sporazumu iz Campo Formija. Deceniju kasnije, poluostrvo je nakratko prešlo u orbitu Napoleonove Kraljevine Italije, a zatim i samog Francuskog Carstva kao dio Ilirskih provincija. Padom Napoleona, Bečki kongres je obnovio austrijsku vlast, a Split je postao dio krunske Kraljevine Dalmacije. Tokom sljedećeg stoljeća, željeznice i parobrodi su ga bliže povezali sa Srednjom Evropom, čak i dok su lokalne industrije - brodogradnja, tekstil, duhan i prerada hrane - cvjetale pod carskim pokroviteljstvom.

Slom Austro-Ugarske 1918. godine označio je novo poglavlje, jer se Split pridružio Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslaviji). Tokom Drugog svjetskog rata, grad je prvo anektirala Italija, a zatim su ga okupirale njemačke snage koje su ga smjestile unutar marionetske Hrvatske države. Partizani su oslobodili grad 1944. godine, a nakon rata Split je postao dio socijalističke Jugoslavije, Republike Hrvatske. U okviru planske ekonomije, gradska brodogradilišta - među kojima je i glavno Brodosplit - brzo su se širila, proizvodeći sve, od tankera i brodova za rasuti teret do trajekata i ratnih brodova. Godine 1981. splitski BDP po glavi stanovnika premašio je jugoslovenski prosjek za više od trećine.

Tranzicija iz socijalističkog sistema početkom 1990-ih pokazala se turbulentnom. Fabrike su zatvorene ili smanjene, a nezaposlenost je naglo porasla. Brodosplit, iako je i dalje najveće hrvatsko brodogradilište i izvoznik preko 350 plovila, sada zapošljava mnogo manje ljudi nego tokom svog vrhunca. Kako bi ublažile industrijski pad, lokalne vlasti su uložile mnogo u turističku infrastrukturu i komercijalni razvoj. Otvaranje autoputa A1 u julu 2005. godine direktno je povezalo Split sa Zagrebom i kontinentalnom mrežom autoputeva, ubrzavajući priliv robe, posjetilaca i investitora. Godišnji sajam brodova Croatia Boat Show, koji se ovdje održava od 1998. godine, postao je ključni događaj za pomorsku industriju širom jugoistočne Evrope.

Danas Split ima otprilike 160.577 stanovnika, od kojih se 96,4 posto izjašnjava kao Hrvati, a 77,5 posto kao rimokatolici. Kako se metropolitansko područje proteže izvan poluotoka na susjedna Kaštela i Trogir, njegov ukupni broj stanovnika približava se 330.000. Pa ipak, samo poluostrvo ostaje kompaktno; njegove uske ulice i gusto raspoređene zgrade stvaraju intimnost koja prikriva veličinu grada.

Stari dio grada prostire se unutar i oko Dioklecijanove palače. Od sjeverozapadnih vrata, pješaci ulaze u niz sjenovitih uličica i malih trgova. Glavna obalna avenija, poznata kao Riva, prati južni rub područja palače. Od početka dvadesetog stoljeća, obrubljen palmama, danas služi isključivo kao pješačka promenada. Godine 1807., naredbe francuskog maršala Marmonta dovele su do rušenja dijelova bivših mletačkih bedema, čime je nastala široka terasa koja sada ugošćuje kafiće i večernje koncerte.

Na sjeveroistoku se nalazi Narodni trg, ili Pjaca, nastao tokom perioda širenja prema zapadu izvan zidina palate. Tokom svoje duge historije, ovaj trg je nosio imena kao što su Lovrin trg i Trg oružja, što odražava promjenjive režime i funkcije. Njegove okolne fasade uključuju romaničku kulu iz 13. stoljeća sa zvonikom i satom, palate Ciprian i Cambi, te knjižaru Morpurgo, koja radi od 1861. godine.

Brdo Marjan, štovano kao splitski "grad pod Marjanom", pruža šumski kontrapunkt gustom središtu grada. Mještani i posjetitelji uspinju se njegovim stazama pješice ili biciklima, zastajući kod malih kapela ili zasjenjenih proplanaka. Na istočnoj strani poluotoka, katedrala Svetog Dujma zauzima bivši Dioklecijanov mauzolej. Unutra, oltari podignuti tokom sedmog stoljeća čuvaju relikvije svetaca Anastazije i Dujma, potonjeg koji se sada pamti kao zaštitnik grada. Visoki romanički zvonik katedrale, završen oko 1150. godine, nudi jedan od najpoznatijih vidikovaca u Dalmaciji.

Split čuva izuzetnu koncentraciju muzeja i galerija. Arheološki muzej, osnovan 1820. godine, tvrdi da je najstarija takva institucija u Hrvatskoj. Njegove kolekcije kreću se od ilirskih artefakata i grčko-helenističke keramike do rimskog stakla i srednjovjekovne numizmatike. U blizini se nalazi Muzej hrvatskih arheoloških spomenika koji izlaže ranosrednjovjekovne pletene radove, glinene figurice i latinsko epigrafsko kamenje - od kojih neki datiraju iz devetog stoljeća - čineći najveći skup te vrste u Europi.

Gradski muzej, smješten u bivšoj Papalićevoj palači, prati urbanu, kulturnu i ekonomsku evoluciju od antike do danas. Etnografski muzej istražuje dalmatinske narodne tradicije, od kostima iz osamnaestog stoljeća do savremenog oživljavanja zanata. Pomorska baština nalazi dom u Hrvatskom pomorskom muzeju unutar tvrđave Gripe, gdje pomorsko oružje, modeli brodova i navigacijski instrumenti prate stoljeća pomorskih dostignuća. Na samom Marjanu, Muzej znanosti i zoološki vrt nude prirodoslovne eksponate i ograđene prostore za životinje, dok Galerija Ivana Meštrovića, smještena u arhitektonskom projektu samog kipara, izlaže njegove crteže, dizajn namještaja i monumentalne statue.

Umjetnost i dalje cvjeta u Galeriji likovnih umjetnosti, koja se od 2009. godine nalazi u bivšoj bolnici iza palače. Njeni fundusi obuhvataju šest stoljeća, predstavljajući djela Vlahe Bukovca, Ivana Meštrovića i drugih velikana. Rotirajuće izložbe savremenih hrvatskih umjetnika dopunjuju stalnu postavku. Na kratkoj pješačkoj udaljenosti nalaze se drvene ploče koje je Meštrović izrezbario u kapeli na Kašteletu-Crikvine - svjedočanstvo njegove odanosti Splitu i Dalmaciji.

Splitski kulturni identitet proteže se izvan muzeja. Njegovi književni korijeni sežu do Marka Marulića, renesansnog humaniste čiji su epski pjesme i moralni traktati utjecali na ranu evropsku književnost. U dvadesetom stoljeću, pisci poput Miljenka Smojea kronološki su zabilježili transformaciju grada u televizijskim serijama Malo misto i Velo misto, spajajući simpatičan humor sa društvenim zapažanjima. Glumac Boris Dvornik, također rođeni sin, postao je jedna od najomiljenijih hrvatskih filmskih figura.

Kada dan izblijedi, Split otkriva življu stranu. Muzički klubovi i barovi prelijevaju se u uske uličice, a tokom ljetnih mjeseci zrak nosi ritmove klapskog pjevanja i pop-dance ritmova. Godine 2013. Split je postao prvi hrvatski grad koji je ugostio Ultra Europe, privlačeći oko 150.000 posjetitelja festivala svakog jula na stadion Poljud sve do preseljenja u Park mladeži 2019. godine. Preko deset godina, Ultra Europe u Splitu je ugostio 1,3 miliona posjetitelja iz preko četrdeset zemalja. Godine 2023. grad je otvorio svoj prvi LGBTQ+ klub, dodatno diverzificirajući svoju noćnu ponudu. Posjetioci mogu birati između barova na otvorenoj plaži i podzemnih plesnih podija, često zaključujući noć uz blago osvijetljenu obalu.

Turizam sada čini temelj splitske ekonomije. U 2023. godini grad je zabilježio 965.405 dolazaka i 3.050.389 noćenja, što je novi rekord koji odražava njegovu privlačnost kao kulturnog centra i čvorišta za krstarenja. Svake godine blizu milion posjetilaca prođe trajektima za Brač, Šoltu, Čiovo, Hvar i Vis, dok sezonske linije povezuju Anconu i druge italijanske luke. Luka Split godišnje prevozi oko četiri miliona putnika, što je rangirano kao treći najprometniji putnički terminal na Mediteranu. Kruzeri pristaju preko 260 puta godišnje, smještajući više od 130.000 putnika na brigu grada.

Splitska kopnena infrastruktura se razvijala zajedno s pomorskim vezama. Autoput A1 prevozi automobile prema sjeveru, prema Zagrebu, a Jadranska magistrala se proteže cijelom dalmatinskom obalom. Ne postoji tramvajski sistem - brdovit teren ga čini nepraktičnim - ali lokalni autobusi opslužuju i poluostrvo i prigradska naselja. Aerodrom Split u Kaštelima, oko dvadeset kilometara sjeverozapadno, zabilježio je 3,62 miliona putnika u 2024. godini, što ga svrstava na drugo mjesto u Hrvatskoj po zračnom prometu. Na južnom rubu poluotoka, glavna željeznička stanica označava krajnju stanicu linija za Zagreb, Osijek, Budimpeštu, Beč i Bratislavu, kao i prigradskih vlakova za Kaštel Stari. Manja stanica u Kopilici prima prigradske vlakove za Split Predgrađe.

Više od dva milenijuma nakon svog grčkog porijekla, Split ostaje mjesto gdje se slojevi historije prepliću u svakodnevnom životu. Magarac i dalmatinski pas - nekada neizostavni pratioci u planinskim selima - pojavljuju se uz fudbalske ambleme, kao počast lokalnoj odanosti HNK Hajduku i njegovoj navijačkoj grupi Torcida, najstarijem organizovanom navijačkom klubu u Evropi. Kroz oluje promjena, zemljotrese i ratove, ovaj grad je zadržao orijentaciju prema moru i otpornost rođenu iz njegovog poluostrva. Za one koji zastanu pored drevnog kamenja palate ili pogledaju u unutrašnjost Marjana, Split nudi podsjetnik da kontinuitet često cvjeta na mjestima utočišta i ponovnog izmišljanja.