Noorwegen

Het Koninkrijk Noorwegen beslaat het westelijke en noordelijkste deel van het Scandinavische Schiereiland in Noord-Europa en omvat de afgelegen Arctische eilanden Jan Mayen en de Spitsbergen-archipel. Bouveteiland in het Subantarctische gebied is een gebiedsdeel, terwijl Noorwegen aanspraken maakt op de Antarctische gebieden Peter I-eiland en Koningin Maudland. In het vierde kwartaal van 2024 telde het 5.585.044 inwoners, met Oslo als hoofdstad en grootste stad. De totale oppervlakte van het koninkrijk bedraagt ​​385.207 vierkante kilometer, inclusief Spitsbergen en Jan Mayen, of 323.808 vierkante kilometer exclusief deze twee.

Noorwegen strekt zich uit tussen de breedtegraden 57° en 81° NB en de lengtegraden 4° en 32° OL en deelt een landgrens van 1619 kilometer met Zweden, 727 kilometer met Finland en 196 kilometer met Rusland. De uitgestrekte kustlijn grenst aan het Skagerrak, de Noordzee, de Noorse Zee en de Barentszzee. De basislijn van de kust van het vasteland is 2532 kilometer lang, terwijl de totale kustlijn – inclusief fjorden – 28953 kilometer beslaat. Inclusief eilanden loopt dat getal op tot een geschatte 100915 kilometer. Het Scandinavische gebergte vormt een groot deel van de oostelijke grens met Zweden.

Een groot deel van het Noorse landschap weerspiegelt millennia van gletsjervorming. De fjorden, met name de Sognefjord met een lengte van 204 kilometer en de op één na diepste ter wereld, kerven diepe inhammen in de kust. Hornindalsvatnet, het diepste meer van Europa, reikt tot meer dan 500 meter diep. Noorwegen telt ongeveer 400.000 meren en 239.057 geregistreerde eilanden. Permafrost blijft het hele jaar door aanwezig in hooggebergten en in het binnenland van de provincie Finnmark, terwijl gletsjers talrijk blijven in de hooglanden. De vaste gesteentelaag bestaat voornamelijk uit hard graniet en gneis, met leisteen, zandsteen en kalksteen op lagere hoogten en mariene afzettingen langs de kustvlakten.

Het klimaat in Noorwegen varieert aanzienlijk van de kust tot de hooglanden in het binnenland. De Golfstroom en de heersende westenwinden verhogen de temperaturen aan de kust boven verwachting voor zulke noordelijke breedtegraden en zorgen voor meer neerslag. De laaglanden rond Oslo kennen de warmste zomers, maar hebben nog steeds sneeuw en koude winters. Kustgebieden die blootgesteld zijn aan Atlantische stormen ontvangen overvloedige regenval, terwijl de lijzijden van de kustbergen in een regenschaduw liggen en minder neerslag registreren. Tromsø, in het noordelijke deel van de Arctische regio, had ooit 430 uur zonneschijn per maand. Boven de poolcirkel heerst de middernachtzon van eind mei tot eind juli; daaronder kan het daglicht oplopen tot 20 uur per dag. Daarentegen duurt de poolnacht in de noordelijke gebieden van eind november tot eind januari, met minimaal daglicht elders. De klimaatzones variëren van oceanisch en subpolair oceanisch langs de kust, via vochtig continentaal in delen van het zuidoosten, tot maritieme subarctische en arctische toendra in het uiterste noorden en op Spitsbergen.

Het verenigde koninkrijk Noorwegen vindt zijn oorsprong in de consolidatie van kleine koninkrijken in 872. Van 1537 tot 1814 maakte het deel uit van de unie Denemarken-Noorwegen, waarna het tot 1905 een personele unie met Zweden aanging. Noorwegen bleef neutraal in de Eerste Wereldoorlog en aanvankelijk ook in de Tweede Wereldoorlog, tot de Duitse inval in april 1940, en bleef bezet tot 1945.

Volgens de grondwet van 1814 functioneert Noorwegen als een eenheidsstaat met een constitutionele monarchie. Koning Harald V van het Huis Glücksburg bekleedt de troon, terwijl Jonas Gahr Støre sinds 2021 premier is. De wetgevende macht berust bij het eenkamerparlement (Storting), de uitvoerende macht bij het kabinet en de rechterlijke macht bij het Hooggerechtshof. De bestuurlijke indeling bestaat uit districten (fylker) en gemeenten (kommuner). Het Sami-parlement, gesteund door de Finnmark-wet, verleent de inheemse Sami een beperkt zelfbeschikkingsrecht over hun traditionele grondgebied.

Noorwegen onderhoudt nauwe diplomatieke en economische banden met de Europese Unie via de Europese Economische Ruimte, neemt deel aan het Schengengebied en werkt intensief samen met de Verenigde Staten. Het land is een van de oprichters van de Verenigde Naties, de NAVO, de Europese Vrijhandelsassociatie, de Raad van Europa, het Antarctisch Verdrag en de Noordse Raad, en is lid van de Wereldhandelsorganisatie en de OESO. Noorse dialecten zijn onderling verstaanbaar met die van Denemarken en Zweden.

Het Noorse welzijnsmodel biedt universele gezondheidszorg en uitgebreide sociale zekerheid, gebaseerd op egalitaire principes. De staat behoudt een meerderheidsbelang of een substantieel aandeel in strategische sectoren, waaronder aardolie, aardgas, mineralen, hout, vis en waterkracht. De olie- en gaswinning is goed voor ongeveer een kwart van het bruto binnenlands product en Noorwegen is de grootste producent per hoofd van de bevolking van deze grondstoffen buiten het Midden-Oosten. Het inkomen per hoofd van de bevolking plaatst Noorwegen wereldwijd op de vierde plaats volgens de Wereldbank en de achtste volgens het IMF. De activa van staatsinvesteringsfondsen bedragen ongeveer 1,3 biljoen dollar, het grootste ter wereld.

Gemeten naar bbp per hoofd van de bevolking staat Noorwegen op de tweede plaats onder de Europese landen, na Luxemburg, en op de zesde plaats wereldwijd op basis van koopkrachtpariteit. Het land fungeerde als een netto externe schuldeiser en heroverde in 2009 de eerste plaats op de Human Development Index van het VN-Ontwikkelingsprogramma. De stabiliteit en institutionele integriteit van Noorwegen leverden het land zowel in 2009 als in 2023 de laagste notering op de Failed States Index op.

De gemengde economie kenmerkt zich door een robuust particulier ondernemerschap en een aanzienlijke overheidsparticipatie. De openbare gezondheidszorg brengt een bescheiden jaarlijkse bijdrage met zich mee voor volwassenen ouder dan 16 jaar, en het ouderschapsverlof duurt 46 weken met behoud van salaris. In februari 2025 bedroeg de werkloosheid 3,9 procent, met 69,7 procent van de personen tussen de 15 en 74 jaar die aan het werk waren. De arbeidsongeschiktheidsuitkeringen bereikten 10,6 procent van de personen tussen de 18 en 67 jaar, en 30 procent van de beroepsbevolking was werkzaam bij de overheid. De gemiddelde productiviteit per uur en de lonen behoren tot de hoogste ter wereld.

Geografische spreiding en ruig terrein hebben de transportinfrastructuur gevormd. Het openbaar vervoer is onderontwikkeld in vergelijking met andere Europese landen, vooral buiten de stedelijke centra. Het Noorse spoorwegnet omvat 4114 kilometer normaalspoor, waarvan 62 procent is geëlektrificeerd met 15 kV 16,7 Hz AC; 64 kilometer ondersteunt snelheden tot 210 km/u. In 2023 vervoerden de spoorwegen 78,22 miljoen passagiers over 3153 miljoen passagierskilometers en vervoerden ze 32,23 miljoen ton vracht over 3928 miljoen tonkilometers. Bane NOR is eigenaar van het netwerk; exploitanten zijn onder andere Vy, SJ, Go-Ahead en Flytoget voor passagiersdiensten, en CargoNet en OnRail voor vracht. Staatsbegrotingen financieren investeringen en onderhoud, aangevuld met operationele subsidies.

Het openbare wegennet beslaat 95.120 kilometer, waarvan 72.033 kilometer verhard en 664 kilometer aangewezen snelweg. Routes die geclassificeerd zijn als nationale en provinciale wegen, worden geïntegreerd in het Europese E-wegennet, met name de E6 die van noord naar zuid door het land loopt en de E39 langs de westkust. De Noorse Dienst Openbare Wegen houdt toezicht op de nationale en provinciale wegen.

Noorwegen is wereldwijd koploper in het aantal plug-in elektrische voertuigen per hoofd van de bevolking; in maart 2014 reed meer dan één op de honderd personenauto's op de weg op elektriciteit. Het aandeel elektrische modellen in de verkoop van nieuwe auto's blijft wereldwijd het hoogst. Wetsvoorstellen beogen een verbod op de verkoop van benzine- en dieselauto's al in 2025.

De luchtvaart omvat zo'n 146 luchthavens, waarvan 52 openbare en 43 geëxploiteerd door het staatsbedrijf Avinor. Zeven luchthavens verwerken jaarlijks meer dan een miljoen passagiers; het totale passagiersvolume bedroeg in 2007 meer dan 41 miljoen. Luchthaven Oslo Gardermoen ligt 35 kilometer ten noordoosten van de hoofdstad en fungeert als de belangrijkste internationale toegangspoort. Het fungeert als een knooppunt voor Scandinavian Airlines, Norwegian Air Shuttle en regionale luchtvaartmaatschappijen en biedt directe verbindingen door heel Europa en naar diverse intercontinentale bestemmingen. Een hogesnelheidstrein verbindt de luchthaven elke tien minuten met Oslo Centraal Station, een reistijd van 20 minuten.

Toerisme droeg in 2016 4,2 procent bij aan het bbp, waarbij één op de vijftien Noren in deze sector werkzaam was. De seizoensinvloeden bereiken hun hoogtepunt tussen mei en augustus, wanneer meer dan de helft van alle bezoekers arriveert. De gevarieerde landschappen - fjorden, bergen, skigebieden, meren en bossen - vormen de basis van de aantrekkingskracht van Noorwegen. Belangrijke stedelijke bestemmingen zijn Oslo, Ålesund, Bergen, Stavanger, Trondheim, Kristiansand, Tromsø, Fredrikstad en Tønsberg. Bezoekers bezoeken ook vaak natuurgebieden zoals de Atlantische Oceaanweg, het Hardangervidda-plateau, de Jostedalsbreen-gletsjer, het Jotunheimen-gebergte, de Lofoten-eilanden en de klif bij Nordkapp. Culturele bezienswaardigheden variëren van de Holmenkollen-skischans en Vigeland-installatie in Oslo tot de Bryggen-werf in Bergen, de Nidaros-kathedraal in Trondheim en de ruïnes van het fort in Tønsberg en Fredrikstad.

Etnische Noren vormen een Noord-Germaans volk. Het totale vruchtbaarheidscijfer bedroeg in 2023 1,40 kinderen per vrouw, lager dan het vervangingsniveau van 2,1 en lager dan de piek van 4,69 in 1877. De mediane leeftijd bereikte 40 jaar in 2024. De Samen, inheems in de Arctische gebieden van Noorwegen, Zweden, Finland en het Russische Kola-schiereiland, en de Kven, afstammelingen van Finse migranten, vormen erkende minderheden. Het Noorse overheidsbeleid van de negentiende tot en met de twintigste eeuw leidde ertoe dat velen met Samen- of Kven-voorouders zich als etnisch Noors identificeerden.

De Noorse cultuur is sterk verbonden met het agrarische verleden. Het negentiende-eeuwse romantische nationalisme dat ontstond rond boerentradities, heeft taal, literatuur, kunst en muziek gevormd – een invloed die vandaag de dag nog steeds merkbaar is in de overheidssteun voor culturele instellingen en projecten. Architectonisch erfgoed omvat middeleeuwse staafkerken – de staafkerk van Urnes heeft de status van UNESCO Werelderfgoed – en de houten gevels van de Bryggenkade. Stenen kathedralen, barokke kerken in Kongsberg en houten mijnwerkerswoningen in Røros getuigen van opeenvolgende tijdperken. Christian H. Grosch ontwierp begin negentiende eeuw onder andere de Universiteit van Oslo en de effectenbeurs van Oslo. De wederopbouw van Ålesund in 1904 introduceerde de art nouveau in Noorwegen, terwijl het functionalisme in de jaren dertig opkwam. Architecten uit de late twintigste eeuw kregen internationale erkenning; de met hout beklede vergaderzaal van het Samische parlement nabij Kárášjohka doet denken aan de traditionele lavvo.

De keuken weerspiegelt maritieme en agrarische bronnen. Vis en zeevruchten zoals zalm, haring, forel en kabeljauw staan ​​op de kaart, naast kazen zoals brunost, Jarlsberg en gamalost, zuivelproducten en stevig brood. Seizoensspecialiteiten zijn onder andere lefse, een aardappelplatbrood geserveerd met boter en suiker; geconserveerde en gefermenteerde gerechten zoals lutefisk, smalahove, pinnekjøtt, raspeball, fårikål en rakefisk; en de veelvoorkomende vaffel.

De zes Noorse vastelandregio's – Østlandet rond Oslo; Trøndelag; Noord-Noorwegen; Agder; West-Noorwegen; en de provincies in het binnenland – kennen een gevarieerd landschap en diverse culturele tradities. In het arctische gebied van Spitsbergen leven ijsberen en satellietinstallaties, terwijl Jan Mayen grotendeels ontoegankelijk blijft zonder speciale toestemming.

Sinds de eenwording in 872 heeft Noorwegen meer dan elf eeuwen lang een onafgebroken staatsburgerschap behouden. De combinatie van constitutionele monarchie, parlementaire democratie en uitgebreide sociale voorzieningen vormt de basis voor een hoge levensstandaard, economische veerkracht en politieke stabiliteit. Rijke natuurlijke rijkdommen, van oliereserves tot waterkracht en visserij, ondersteunen een gemengde economie en 's werelds grootste staatsinvesteringsfonds. Diverse klimaten en landschappen zorgen voor een grote toeristische aantrekkingskracht, van middernachtzonervaringen boven de poolcirkel tot fjordexcursies in West-Noorwegen. De blijvende culturele invloed van boerentradities, literaire en architectonische prestaties en levendige stedelijke centra vormt een nationale identiteit die gevormd wordt door geografie, geschiedenis en sociaal egalitarisme.