Peru

Peru zauzima uzak dio zapadne Južne Amerike, gdje se Tihi okean susreće s visokim andskim vrhovima i ogromnim amazonskim bazenom. Njegova kopnena masa, koja obuhvata 1.285.216 kvadratnih kilometara, zauzima devetnaesto mjesto među nacijama i treće na kontinentu. Na sjeveru, granice dodiruju Ekvador i Kolumbiju; istočna granica susreće se s Brazilom; Bolivija leži na jugoistoku; Čile graniči s jugom; dok Tihi ocean zapljuskuje njegovu zapadnu obalu. Lima, glavni grad i glavna luka, dom je gotovo trećine stanovništva nacije, koje prelazi 32 miliona stanovnika.

Upečatljiva karakteristika Perua je njegova ekološka raznolikost. Duž sušne litoralne obale, uske obalne ravnice isprekidane riječnim dolinama protežu se od granice s Čileom do granice s Ekvadorom. Iza ovih ravnica, andski kordiljeri se naglo uzdižu: vrhovi poput Huascarána (6.768 metara) propisuju niz klima i staništa. Iza visoravni, gdje se na visoravni Altiplano nalaze jezera poput Titicaca, teren se spušta u bazen Amazona, šumovito prostranstvo koje pokriva gotovo šezdeset posto teritorije i hrani riječni sistem čija glavna arterija - globalno poznata kao rijeka Amazon - izvire unutar peruanskih granica.

Peruanski vodeni putevi se dijele na tri glavna bazena. Potoci koji teku na zapad prema Pacifiku obično su strmi i sezonski; oni koji teku na istok u Amazon povećavaju se u volumenu i dužini, urezujući blage kanale kada izađu iz planina; manji skup rijeka ulijeva se u jezero Titicaca. Među najdužima su Ucayali, Marañón i Huallaga. Ove rijeke, zajedno sa gotovo pedeset malih obalnih bazena, snabdijevaju zemlju sa oko četiri posto svjetske slatke vode.

Klima nacije odražava njenu raznoliku topografiju. Obalna područja imaju blage temperature, oskudne padavine i visoku vlažnost. U visoravnima, ljetne kiše često padaju, dok temperature padaju s nadmorskom visinom sve do trajnih snijegova na najvišim vrhovima. Regija Amazonije trpi obilne tropske kiše i konstantno tople uslove, iako njen južni kraj ima hladnije zime i izraženu sušnu sezonu. Okeanske struje - hladna Humboldtova i topla El Niño - dodatno mijenjaju lokalne vremenske obrasce, stvarajući mikroklime duž obale.

Ljudska historija Perua obuhvata više od dvanaest milenijuma. Kultura Caral-Supe, koja je cvjetala već u desetom milenijumu prije nove ere, predstavlja jedan od najranijih centara organizovanog naseljavanja u Americi. Naknadna društva - poput Nazce, Wari i Tiwanaku - razvila su prepoznatljive umjetnosti i društvene sisteme tokom milenijuma. Do petnaestog vijeka, Kraljevina Cusco iznjedrila je Carstvo Inka, koje se na svom vrhuncu protezalo od današnjeg Ekvadora do centralnog Čilea i predstavljalo najveću političku cjelinu u predkolumbovskoj Americi.

Španske snage su stigle početkom šesnaestog stoljeća. Nakon vojnih kampanja koje je predvodio Francisco Pizarro, Španci su nametnuli kolonijalnu vlast i 1542. godine uspostavili Viceroyalty of Peru, s Limom kao glavnim gradom. Taj grad je ubrzo postao središte administracije, trgovine i visokog obrazovanja; Nacionalni univerzitet San Marcos, osnovan 1551. godine, drži odliku najstarijeg službeno priznatog univerziteta u Americi.

Nakon skoro tri vijeka kolonijalne uprave, Peru je proglasio nezavisnost 28. jula 1821. godine. Vojni napori ličnosti poput Joséa de San Martína, Simóna Bolívara i Bernarda O'Higginsa kulminirali su bitkom kod Ayacucha 9. decembra 1824. godine, čime je zapečaćeno oslobođenje od Španije. Devetnaesti vijek koji je uslijedio obilježen je periodima političkih turbulencija ispresijecanih ekonomskim procvatom - najznačajnija je trgovina gvanom, koja je finansirala infrastrukturu, ali je i posijala sjeme diplomatskog sukoba koji je izbio u Ratu na Pacifiku (1879–1884).

Dvadeseti vijek donio je daljnje fluktuacije. Unutrašnji sukobi - obilježeni sukobima između državnih snaga i oružanih pobuna - smjenjivali su se s fazama rasta. Tokom 1990-ih, plan unutrašnje sigurnosti poznat kao Plan Verde olakšao je uspon Alberta Fujimorija. Njegova administracija, pod utjecajem neoliberalnih političkih okvira, unaprijedila je ekonomsku liberalizaciju dok je vladala kroz izuzetne mjere zajedno sa savjetnikom Vladimirom Montesinosom. Takozvana decenija ekspanzije u 2000-ima postigla je značajno smanjenje siromaštva; ipak, do 2010-ih, pojavile su se strukturne slabosti. Politički sporovi dostigli su vrhunac tokom krize COVID-19, najavljujući široko rasprostranjene društvene nemire od 2022. godine nadalje.

Danas Peru funkcioniše kao reprezentativna demokratska republika. Njena teritorija je podijeljena na dvadeset pet regija: dvadeset četiri departmana plus ustavnu provinciju Callao i nezavisnu provinciju Lima. Regionalne vlade, na čelu sa izabranim guvernerima i vijećima koja služe četverogodišnji mandat bez mogućnosti neposrednog reizbora, nadgledaju budžete, javna ulaganja i razvojne inicijative. Pokrajinske uprave - poput one u Limi - sastoje se od općinskih vijeća na čelu sa gradonačelnicima. Metropolitanska područja, a najistaknutije je urbano širenje Lime, koja je sedma među američkim metropolama, preklapaju se s više okruga.

Ekonomska aktivnost počiva na rudarstvu, proizvodnji, poljoprivredi i ribarstvu, dok sektori u nastajanju uključuju telekomunikacije i biotehnologiju. Pod zastavom Pacifičkih Puma - kolektiva ekonomija pacifičke obale - Peru je zabilježio održivu makroekonomsku stabilnost i otvorenost prema međunarodnoj trgovini. Održava članstvo u forumima kao što su Azijsko-pacifička ekonomska saradnja, Pacifički savez i Sveobuhvatni i progresivni sporazum o transpacifičkom partnerstvu. Rangiran na četrdeset osmom mjestu po paritetu kupovne moći, sa klasifikacijom gornjeg srednjeg dohotka i HDI-jem od oko 0,767 u 2024. godini, Peru je smanjio ekstremno siromaštvo, ali se bori s nejednakošću. Inflacija je dostigla 8,6 posto u 2023. godini, a nezaposlenost se kreće oko četiri posto.

Transportna infrastruktura obuhvata mrežu puteva dugu približno 175.589 kilometara, od kojih je otprilike dvadeset devet hiljada asfaltirano. Glavne arterije - Panamerički i Međuokeanski autoput - povezuju obalu sa unutrašnjim regijama i susjednim zemljama. Željeznice su i dalje ograničene, ukupno manje od dvije hiljade kilometara. Međunarodna putovanja oslanjaju se na aerodrome u Limi, Cuscu i Arequipi. Međunarodni aerodrom Jorge Chávez proširuje svoju pistu, terminal i prateće objekte u "Aerodromski grad" sposoban da do kraja 2024. godine godišnje preveze četrdeset miliona putnika. U visoravnima, novi Međunarodni aerodrom Chinchero će zamijeniti objekat Velasco Astete u Cuscu, nudeći direktne međunarodne veze bez tranzita kroz Limu.

Pomorska trgovina se fokusira na luke kao što je Callao, s tekućim razvojem lučkog terminala Chancay - zajedničkog kinesko-peruanskog poduhvata za koji se predviđa da će postati najveći u Latinskoj Americi. Unutrašnji plovni putevi, uključujući Amazon i jezerske rute na Titicaci, dopunjuju prijevoz rasutog tereta i putnika.

Turizam predstavlja treću najveću industriju u zemlji, nakon ribarstva i rudarstva. Posjetioci pokazuju visoko zadovoljstvo, a studije izvještavaju o stopama preko devedeset posto. Godišnji broj dolazaka porastao je za oko dvadeset pet posto u posljednjih nekoliko godina, doprinoseći približno sedam posto BDP-a i generirajući gotovo pola miliona direktnih radnih mjesta. Komisija za promociju Perua za izvoz i turizam nadgleda politiku, dok inicijativa Marca Perú plasira nacionalne proizvode u izvozu, turizmu i investicijama.

Turističke rute se uglavnom dijele na južnu rutu - koja povezuje Limu, Icu, Nazcu, Arequipu, Puno, Cusco i Svetu dolinu koja kulminira kod Machu Picchua - i Callejón de Huaylas u Áncashu, poznatu po poljoprivredi na velikim nadmorskim visinama i inovativnoj kuhinji planinske regije. Ostali izleti istražuju doline Mantaro i Tarma, Trujillo sa svojom citadelom od nepečene opeke Chan Chan, spa grad Huanchaco i ulaze u džunglu kao što su Iquitos i Puerto Maldonado. Peru je domaćin četrnaest mjesta svjetske baštine UNESCO-a i jedanaest nacionalnih parkova, od kojih svaki čuva aspekte biodiverziteta i kulturne baštine.

Demografski, Peru je prema projekcijama iz 2022. godine imao oko 33,4 miliona stanovnika, što daje gustoću naseljenosti od blizu 26 osoba po kvadratnom kilometru. Stanovnici obalnih područja čine gotovo šezdeset posto stanovništva, s dvadeset sedam posto u planinskim područjima i četrnaest posto u džungli. Urbanizacija je u stalnom porastu; do 2020. godine, osamdeset posto živjelo je u gradovima. Stope rasta pale su sa 2,6 posto u 1950. godini na približno 1,1 posto danas, predviđajući populaciju od blizu četrdeset dva miliona do sredine stoljeća. Etnički sastav odražava vijekove razmjene između američkih, evropskih, afričkih i azijskih loza. Španski služi kao dominantan jezik, iako kečuanski, ajmara i drugi autohtoni jezici ostaju vitalni u mnogim zajednicama.

Peruanski kulturni izraz crpi inspiraciju iz milenijuma zanata i umjetnosti. Keramika, tekstil i metalurgija iz perioda prije Inka postavili su tehničke standarde koje su Inke usavršile kroz monumentalnu arhitekturu, posebno terase i kamene radove Machu Picchua. Kolonijalna vlast uvela je baroknu estetiku, očiglednu u andskim crkvama i slikama škole Cusco. Umjetničke inovacije su usporile nakon nezavisnosti, ali su se ponovo pojavile u dvadesetom vijeku s pokretom Indigenismo i kasnijim pluralnim strujama koje su miješale globalne i lokalne utjecaje.

Kuhinja utjelovljuje spoj geografskih područja i naroda. Osnovne namirnice uključuju niz autohtonih gomolja - preko tri hiljade sorti krompira - uz kukuruz, kvinoju, rižu i mahunarke. Španske, afričke, kineske, japanske i druge imigrantske tradicije spojene su s domaćim praksama kako bi se dobila jela kao što su anticuchos, ceviche i pachamanca. Limski Central Restaurante, pod vodstvom kuhara Gastóna Acuria, primjer je nacionalne kuhinje predstavljajući sezonske sastojke s obale, visoravni i džungle u pažljivo sastavljenim jelovnicima.

Peru predstavlja složenu interakciju okoliša, historije i kulture. Njegove obale, planine i šume ostaju područja istraživanja za naučnike, posjetioce i preduzeća. Usred stalnih izazova nejednakosti i upravljanja, slojevito naslijeđe i resursna baza nacije nastavljaju uticati na njen razvoj.