Haiti

Haiti kendini zıtlıklar ülkesi olarak sunar: 27.750 km² dağlık arazi ve kıyı ovalarına yayılmış 11,4 milyonluk bir nüfusa sahip bir ülke (2025 tahmini); Hispaniola'nın batı üçte sekizini kaplar, Küba ve Jamaika'nın doğusunda ve Bahamalar'ın güneyinde yer alır. Başkenti ve en büyük şehri olan Port-au-Prince, yaklaşık at nalı şeklindeki şekli ona orantısız bir şekilde uzun 1.771 km'lik bir kıyı şeridi veren bir ülkeye demir atar. Bu kompakt genişlikte Haiti, Karayipler'in en kalabalık ve en engebeli ülkesi olarak kendini gösterir; kimliği tarih kadar rölyef tarafından da şekillendirilmiştir. Sadece resmi kayıtlardan alınan aşağıdaki anlatı, her bir konturuyla yakından ilgilenen bir gezginin merceğinden gözlemlenen arazi şekilleri, iklimi, insan yapısı ve devam eden zorlukları hakkında bütünleşik bir anlayış peşindedir.

Dar kıyı ovalarından aniden yükselen Haiti'nin iç kesimleri, sıradağlar ve nehir vadilerinden oluşan bir mozaiktir. Dominik Cumhuriyeti'nin Cordillera Central'ının bir uzantısı olan Massif du Nord, Guayamouc Nehri'nden kuzeybatıya doğru uzanır ve yarımadanın ucunda son bulur. Altında, yerleşim ve tarımın dağların korunağında yoğunlaştığı, kuzey sınırını ve Atlantik'i kucaklayan bir ova koridoru olan Plaine du Nord yer alır. Burada, yükseklik ve maruziyetin etkileşimi yerel mikro iklimleri tanımlar: nem, rüzgar alan yamaçlarda kalırken, rüzgar altı vadiler tropikal güneşin altında kavrulur.

Orta Haiti bir dizi plato ve vadiden oluşur. Plateau Central, Guayamouc Nehri'nin her iki yakasını da güneydoğudan kuzeybatıya doğru eğimli bir şekilde çevreler. Güneybatısında, etekleri kuzey masifiyle birleşen Montagnes Noires yükselir. Bu sıradağlar arasında, Plaine de l'Artibonite üstünlük iddia eder: ülkenin başlıca tarımsal üretimini sürdürebilecek kadar geniştir ve Dominik Cumhuriyeti'nden Golfe de la Gonâve'ye akan Haiti'nin en uzun nehri olan Riviere l'Artibonite'ye ev sahipliği yapar. Yolunun ortasında, Haiti'nin ikinci büyük gölü olan Lac de Péligre, ancak yirminci yüzyılın ortalarında yapılan baraj inşaatı vadiyi yeniden şekillendirdikten sonra ortaya çıkmıştır.

Güneyde, Xaragua Bölgesi hem Plaine du Cul-de-Sac'ı hem de Tiburon Yarımadası'nı kapsar. Cul-de-Sac doğal bir çöküntü olarak yer alır, tuzlu göletleri—Trou Caïman ve daha büyük Étang Saumatre—gökyüzünü ve güneşi aynalı bir durgunlukta yansıtır. Ötesinde, Chaîne de la Selle doğudaki Massif de la Selle'den batıdaki Massif de la Hotte'ye kadar uzanır ve adanın güney omurgasını birleştirir. Buradaki her sırt ve vadi, binlerce yıldır Haiti'nin profilini şekillendiren tektonik çalkantılardan bahseder.

Haiti'nin anakarasını çevreleyen, kendi tarihlerini taşıyan dağınık adalar vardır. Kuzey kıyılarındaki Tortuga, on yedinci yüzyıl korsanlarının görüntülerini çağrıştırır. Bunların arasında en büyüğü olan Gonâve, Gonâve Körfezi'nde yüzer, kırsal köyleri başkente tehlikeli deniz yollarıyla bağlıdır. Île à Vache güneybatıda yer alırken, Cayemites Pestel'e kuzey yaklaşımını korur. Jérémie'nin kırk deniz mili batısındaki Navassa Adası bile, kalıcı bir anlaşmazlık sırasında Amerika Birleşik Devletleri tarafından yönetilmesine rağmen Haiti'nin toprak taramasında yer alır.

Haiti'nin iklimi, rahatlama ile değiştirilen tropikal normlara uymaktadır. Port-au-Prince'te, Ocak sıcaklıkları 23 °C ile 31 °C arasında değişir; Temmuz'da, minimumlar 25 °C'ye ulaşır, maksimumlar 35 °C'ye yaklaşır. Yağış toplamları yıllık ortalama 1.370 mm'dir, iki yağışlı mevsimde yoğunlaşır—Nisan'dan Haziran'a ve Ekim'den Kasım'a—kuru mevsim Kasım'dan Ocak'a kadar uzanır. Bu ritimler, ekim, su temini ve insan çabası döngülerini yönetir.

Yağıştaki değişimler belirgindir. Alçak ovalar ve kuzey ve doğu dağ yamaçları daha yoğun yağış alır ve yeşillik cepleri oluşturur. Yine de diğer bölgelerde, ormansızlaşma akışı hızlandırarak su tutulmasını zayıflattıkça, yetersiz yağışlar tekrarlayan bir kriz haline gelmiştir. Böylece periyodik kuraklıklar ve seller kasırga tehditleriyle dönüşümlü olarak gerçekleşir ve her bir uç noktanın etkisi, toprağı bağlamayan ve selleri yavaşlatan soyulmuş yamaçlar tarafından büyütülür.

Sismik sarsıntılar Haiti'nin kırılganlığını vurgular. Kuzey Amerika ve Karayip tektonik plakalarının sınırına yakın bir konumda bulunan Haiti, depremlere ve fırtına dalgalarına çok az uyarıyla dayanır. 2010 felaketi ve beraberindeki kolera salgını, doğal güçler karşısında altyapının ve halk sağlığının kırılganlığını gösterdi; jeolojik bağlamın topografyadan daha fazlasını şekillendirdiğinin hatırlatıcıları.

Demografik olarak Haiti, kilometrekare başına ortalama 350 kişiye sahiptir ve yoğunluk kent merkezlerinde, kıyı ovalarında ve erişilebilir vadilerde en yüksektir. 2018'de nüfusunun yaklaşık 10,8 milyon olduğu tahmin ediliyordu; 2025 ortalarına gelindiğinde resmi rakamlar, nüfusun 11,4 milyona ulaştığını ve daha önceki nüfus sayımlarında neredeyse yarısının yirmi yaşın altında olduğunu gösteriyor. Altyapı, eğitim ve sağlık hizmetlerinin ayak uydurmakta zorlandığı bir ülkede hızlı büyüme kaynakları zorluyor.

Ekonomik olarak Haiti, Amerika'nın en fakirleri arasında yer almaya devam ediyor. Kişi başına düşen GSYİH 1.800 ABD dolarına yakınken, toplam çıktı 19,97 milyar ABD dolarına yaklaşıyor (2017 rakamları). Haiti gourde'si para birimi olarak dolaşımda. Yeni gelişen bir turizm sektörüne rağmen, sürekli yolsuzluk, siyasi oynaklık ve yetersiz hizmetler çeşitliliği engelliyor. Yüksek işsizlik ve tekrarlayan göç, sınırlı iç fırsatların altını çiziyor.

2010 depremi ticarette keskin bir daralmaya yol açtı; satın alma gücü paritesi GSYİH'si %8 düşerek 12,15 milyar ABD dolarından 11,18 milyar ABD dolarına geriledi. O yıl, Haiti Birleşmiş Milletler İnsani Gelişme Endeksi'nde 182 ülke arasında 145. sırada yer aldı ve nüfusun 'sinden fazlası en az üç temel yoksulluk ölçüsünde yoksun kaldı. Bu rakamlar, büyümenin ve refahın potansiyelin gerisinde kaldığı, hem yapısal hem de döngüsel zorluklarla kısıtlanan bir ülkeyi belgeliyor.

Yine de hükümet turizmi stratejik bir sektör olarak tanımladı. Beyaz kumlu plajlar, etkileyici dağlar ve tekdüze sıcak iklim, komşu destinasyonların cazibeleriyle rekabet eden cazibeler sunuyor. 2014'te Haiti, çoğu kruvaziyer gemileriyle gelen 1,25 milyon ziyaretçi aldı ve yaklaşık 200 milyon ABD doları turizm geliri elde etti. Eyaletin tanıtım çabaları doğal ve kültürel mirası vurguluyor, ancak küresel güvensizlik ve az gelişmişlik algıları girişleri azaltıyor.

Bunu misafirperverlik altyapısına yatırım izledi. Aynı yıl, Pétion-Ville'de beş yıldızlı Royal Oasis by Occidental'in yanında bir Best Western Premier açıldı ve Turgeau, Port-au-Prince'te dört yıldızlı bir Marriott faaliyete başladı. Port-au-Prince, Les Cayes, Cap-Haïtien ve Jacmel'de daha fazla gelişme görüldü. Yine de sektörün genişlemesi ülkenin doğal güzellik potansiyeline kıyasla mütevazı kalmaya devam ediyor ve bölgesel emsallerinin gerisinde kalıyor.

Kara taşımacılığı iki ana otoyola dayanır. Route Nationale No. 1, Port-au-Prince'ten ayrılır, kuzeyde Cap-Haïtien'de sonlanmadan önce Montrouis ve Gonaïves'ten geçer. Route Nationale No. 2, başkenti güneyde Léogâne ve Petit-Goâve üzerinden Les Cayes'e bağlar. Yine de yol koşulları genellikle kötüdür, çukurlar ve erozyon yoğun yağmurlar sırasında birçok bölümü geçilmez hale getirir.

Denizcilik tesisleri, vinçlere, büyük rıhtımlara ve kapsamlı depolara rağmen, belki de yüksek ücretler nedeniyle yeterince kullanılmayan Port-au-Prince'in uluslararası limanına odaklanıyor. Saint-Marc, başkentin lojistik kısıtlamalarını yansıtan, tüketim malları için tercih edilen giriş noktası olarak ortaya çıktı. Daha önceki demir yolu ağları bakımsızlığa uğradı, onarım maliyetleri engelleyici bulundu. Haiti ve Dominik Cumhuriyeti'ni birbirine bağlayan bir "trans-Hispaniola" demir yolu için öneriler 2018'de ortaya çıktı ancak somut planlamayı bekliyor.

Hava yolculuğu, Tabarre'deki Port-au-Prince'in on kilometre kuzey-kuzeydoğusunda bulunan Toussaint L'Ouverture Uluslararası Havaalanı'na yöneliyor. Kuzeydeki varışlara hizmet veren Cap-Haïtien Uluslararası Havaalanı'nın yanı sıra, jet yolu trafiğinin çoğunu yönetiyor. Jacmel, Jérémie, Les Cayes ve Port-de-Paix'deki daha küçük havaalanları bölgesel havayollarına ve özel uçaklara hizmet veriyor. Şiddet nedeniyle üç ay kapalı kaldıktan sonra Mayıs 2024'te Toussaint L'Ouverture yeniden açıldı ve ilaç ve temel malzeme kıtlığını hafifletmeye hazırlandı.

Resmi ulaşımı tamamlayan "tap tap" otobüsleri, kentsel ve kırsal rotaları birleştirir. Yolcuların duraklarını belirtmek için metal gövdeye yerleştirdikleri tap'lardan dolayı bu parlak boyalı otobüsler veya pikap kamyonlar paylaşımlı taksiler olarak çalışır. Özel mülkiyete ait ve zengin bir şekilde dekore edilmiş olan bu otobüsler, sabit hatları takip eder ve yalnızca dolduğunda hareket eder, yolculara yol boyunca herhangi bir noktada inme kolaylığı sunar.

Bu fiziksel sistemlerin altında ekolojik bir kriz yatmaktadır. Haiti, Karayipler'in en fazla ormansızlaştırılmış ülkesi olmaya devam etmektedir. Sömürge döneminde nakit mahsul monokültürü talepleri süreci başlattı; Fransa'ya on dokuzuncu yüzyılda verilen tazminatlar süreci daha da kötüleştirdi ve yaygın odunculuğa yol açtı. Günümüzde, yemek pişirmek için kömür üretimi orman kaybının birincil itici gücü olarak devam etmektedir. Sonuç, fırtına akışını artıran, sel, heyelan ve çamur akıntısı riskini artıran çıplak dağ yamaçlarıdır.

Haiti'nin manzarası bu nedenle hem dayanıklılığı hem de kırılganlığı bünyesinde barındırıyor. Zirveleri ve ovaları, iklim, jeoloji ve insan faaliyetlerine karşı savunmasızlıkları ortaya koyarken, tarımsal faaliyetleri ve kültürel yaşamı destekliyor. Bu ülkeyi geçmek, toprak ve geçim kaynaklarının, tarihi mirasların ve doğal zorunlulukların etkileşimine tanık olmaktır. Bu konturlarda, Haiti'nin hikayesi varlığını sürdürüyor—taş, toprak ve denize yazılmış.