Odesa

Odesa, treća najnaseljenija opština u Ukrajini, predstavlja značajno središte pomorske trgovine i kulturne raznolikosti. Smešten na 46°28′ severne geografske širine, 30°44′ istočne geografske dužine na severozapadnoj obali Crnog mora, grad se prostire na 162,42 km² Crnomorske nizije, a njegova terasasta brda se spuštaju od prosečne nadmorske visine od 50 metara do skromnih 4,2 metra na ivici vode. Od januara 2021. godine, njegovo stanovništvo je brojalo približno 1.010.537 stanovnika, nad kojima Odesa vrši dvostruku administrativnu vlast kao centar Odeskog rajona i Odeske oblasti. U znak priznanja za njen urbani dizajn iz 19. veka i dugogodišnje multikulturalno tkivo – koje je sada ugroženo sukobom – istorijski centar grada je upisan na UNESKO-vu listu svetske baštine u opasnosti 25. januara 2023. godine.

Od svojih početaka kao grčkog emporijuma sredinom prvog milenijuma pre nove ere, potencijalno mesta drevne Histrije, preko letopisnog pominjanja iz 1415. godine kao slovenske luke Kociubiživ, Odesa je narativ uzastopnih transformacija. Pod Velikim kneževstvom Litvanije, slala je brodove u Carigrad; 1529. godine postala je Hadžibej u okviru osmanskog poseda sve dok je dekretom Katarine II iz 1794. godine rekonstituisana kao ruska pomorska luka i trgovačka ispostava preimenovana u Odesu. NJen status slobodne luke sredinom 19. veka katalizovao je trgovački prosperitet, a do kraja veka bila je četvrta među gradovima Ruskog carstva, a njene krečnjačke fasade i kolonade odražavale su mediteranski vazduh više nego slovenska načela.

Prostrana obala grada obuhvata tri glavne luke - Odesku trgovačku morsku luku, luku Pivdenni na jugu predgrađa i Čornomorsk dalje duž obale - koje zajedno godišnje prevoze milione tona tereta i nafte, a njihove lukobrane zaštićene su od sezonskog leda. Iza ovih četvrti, naftna i hemijska postrojenja snabdevaju cevovode koji povezuju istok sa Rusijom i zapad sa evropskim tržištima. Od 2000. godine, Karantinski mol uživa status slobodne ekonomske zone, inovacija koja traje do 2025. godine i koja se poklapa sa istorijskom ulogom Odese kao grada-ulaznice.

Odesin fizički položaj – na blago nagnutim brdima sa pogledom na Odeski zaliv – daje topografiju koja je uglavnom neprekinuta kilometrima u unutrašnjost. Tri estuara – Kujalnik, Hadžibej i Suhi – krase njenu periferiju, a njihovi plimni ritmovi nude i resurse i izazove. Sedimentna podloga je isklesana vađenjem kamena u opsežne katakombe; ovi lavirintski tuneli ispod grada služili su krijumčarima, a u ratno vreme i partizanima i civilima koji su tražili utočište. Iznad, drvoredom oivičene avenije listopadnog drveća podsećaju na doba kada su aristokrate tražili blagotvornu klimu južne obale. Zime ostaju hladne, ali retko padaju ispod –10 °C, dok leta donose obilno sunce, temperature dosežu niskih 30 °C i četiri meseca topline morske vode preko 20 °C – uslovi koji su bili osnova rane banjske kulture i podstakli izgradnju luksuznih hotela.

Arhitektonski gledano, Odesa je mozaik stilova koje su nosili emigrantski i putujući arhitekti. Frančesko Bofoovi projekti s početka 19. veka – Guvernerova palata, Potocki dvorac i njihove kolonade – evociraju paladinovsku stabilnost; na drugim mestima se prepliću renesansna simetrija, klasicistički red i art nuvo stil. Gradska opera, otvorena 1887. godine po Felnerovim i Helmerovim neobaroknim specifikacijama, kruniše svoj kulturni kvart raskošnim rokoko enterijerom čija akustična preciznost navodno prenosi šapat od scene do galerije. NJen prethodnik, koji datira iz 1810. godine, izgoreo je 1873. godine; zamena, napravljena po uzoru na drezdensku Zemperoperu, poslednju restauraciju je doživela 2007. godine.

Nijedan pogled na Odesu nije potpun bez Potemkinovih stepenica, Bofove tvorevine iz 1837–1841. godine, prvobitno od 200 stepenika — sada 192 — čija se manja perspektiva stapa u piramidalnu masu. Ovekovečene Ajzenštajnovim bojnim brodom Potemkin, stepenice sažimaju snažnu mešavinu pozorišta i stvarnosti u gradu.

Građanski život teče duž Deribasovske ulice, čije kaldrme i hlad lipa odaju počast Hoseu de Ribasu, napuljskom admiralu kome se pripisuje osnivanje Odese ruskim gradovima. Tamo su kafići i barovi ispunjeni živim razgovorima, dok se susedni Primorski bulevar proteže duž oboda platoa, gde se veličanstvene građevine uzdižu nad morem. Verski objekti svedoče o konfesionalnoj raznolikosti Odese: pravoslavna katedrala Preobraženja Gospodnjeg nalazi se pored katoličke katedrale Uspenja, luteranske crkve Svetog Pavla, Brodske sinagoge i džamije Al-Salam, a svaka je rođena iz različitih zajednica koje su oblikovale karakter grada.

Zelene površine prožimaju urbano tkivo. Gradska bašta — Gorodskoj sad — koju je 1803. godine osnovao Feliks De Ribas, a građanima poklonio 1806. godine, sadrži skulpturalne kompozicije, kompjuterski koreografisanu muzičku fontanu i sezonsko pozorište na otvorenom ispod svojih lisnatih krošnji. Park Ševčenko, osnovan 1875. godine tokom posete Aleksandra II, prostire se na oko 700 × 900 metara blizu obale, a njegove šetališta povezuju spomenike — Aleksandrov stub, opservatoriju i stadion Čornomorec — i Barjatinski bulevar, koji se nadvija iznad mora. Dopunjuju ih parkovi Preobraženski, Gorki i Pobeda, od kojih je drugi arboretum, plus dvovekovna univerzitetska botanička bašta i razne zasađene oaze.

Uloga Odese kao pomorskog čvorišta proteže se i na putničke usluge: trajektne linije povezuju Istanbul, Haifu i Varnu, dok rečna krstarenja vode uz Dnjepar do Hersona, Dnjepra i Kijeva. Crnomorska brodarska kompanija iz sovjetskog doba nekada je stvorila carstvo krstarenja; nakon aneksije Krima 2014. godine, odeska luka je postala privremeni štab ukrajinske mornarice.

Kopnene veze pojačavaju njegov strateški značaj. Autoput M05, koji će postati „Avtomagistrala“, prevozi saobraćaj do Kijeva; M16 stiže do Moldavije, M15 napreduje ka Rumuniji i Izmailu, a M14 se vezuje za Mariupolj i rusku granicu – arterije vitalne za pomorsku i brodograditeljsku industriju. Uprkos mreži opštinskih puteva i obilaznica, tranzitni saobraćaj čeka olakšanje od spoljne obilaznice. Međugradski autobusi prelaze rute do Moskve, Berlina i Atine, između ostalih. Železnica – sa središtem na Odesi Glavnoj, stanici ponovo rođenoj 1952. i osveženoj 2006. godine – povezuje se sa Varšavom, Pragom, Bečom, Sankt Peterburgom i dalje, odajući počast lozi započetoj 1880-ih i obeleženoj ratnim razaranjima.

Unutar grada, javni prevoz evocira slojeve inovacija: parni tramvaji su stigli 1881. godine, zamenjujući konjske pruge iz 1880. godine; električni tramvaji su usledili 1907. godine. Danas, tramvaji dele ulice sa trolejbusima, autobusima i maršrutkama, dok se uspinjača iz 1902. godine penje pored Potemkinovih stepenica, obnovljena 2005. godine kako bi se sačuvao njen istorijski kontinuum. Žičara opslužuje plažu Vidrada, a trolejbus broj 14 plus maršrutka broj 117 povezuju aerodrom sa gradskim jezgrom, osiguravajući da putnici izađu u gradsku sliku koja se otvara.

Međunarodni aerodrom Odesa, smešten jugozapadno od centra grada, prima i regionalne avio-kompanije i tranzitne letove preko kijevskog čvorišta Borispil, privlačeći posetioce iz susednih teritorija bez viza i šire. Lakoća pristupa aerodromu ojačala je turistički sektor grada, čije peščane plaže - posebno Arkadija južno od centra - ostaju izuzetne na obično šljunkovitom priobalju Ukrajine. Priobalne litice, sklone klizištima, zahtevaju budno praćenje od strane planera koji štite istorijske građevine od podzemnih praznina i erozije.

Činjenica da Odesa kombinuje klimatske pogodnosti, arhitektonsku veličinu i neprekinuti niz kulturnih institucija pomaže da se objasni zašto se, čak i usred nedaća, njeni stanovnici drže duha druželjubivosti i istrajnosti. UNESKO-va oznaka iz 2023. godine, podstaknuta ratnim bombardovanjima koja su oštetila njenu strukturu, naglašava i krhkost i otpornost ugrađene u ove avenije i stepenice, ovu siluetu grada i ove skrivene galerije ispod zemlje. Ona stoji kao svedočanstvo vekovnog dijaloga grada između kopna i mora, carstva i stanovništva, čvrstine i promena – dijaloga čije sledeće poglavlje ostaje nenapisano, ali je ipak informisano slojevitim nasleđem jedne od najblistavijih luka Crnog mora.