Iran

Położony na styku Azji Środkowej i Zachodniej Iran sprawuje władzę nad pasem terytorium rozciągającym się od skalistych brzegów Morza Kaspijskiego aż do popękanych piasków Zatoki Perskiej. Zajmując powierzchnię 1 648 195 km², jest 17ᵗʰ największym krajem zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności — prawie 86 milionów ludzi nazywa jego surowe góry, pustynne kotliny i żyzne równiny domem. Jednak same liczby nie są w stanie oddać skali jego ambicji ani głębi jego dziedzictwa. Od wczesnych dolnopaleolitycznych grup rzeźbiących krzemień po nowoczesne bazary tętniące handlem, historia Iranu to historia nieustannego ponownego wynalezienia pośród presji podboju, religii i zasobów.

Kontury geograficzne Iranu są określone przez ekstrema. Na północy Morze Kaspijskie graniczy z wilgotnymi lasami nizinnymi, gdzie starożytne drzewa hyrkańskie znoszą obfite opady deszczu. Tutaj lata mijają poniżej 29 °C, a zimowe noce powyżej zera — prawie europejski umiarkowany klimat. Dla porównania, centralne pustynie Kavir i Lut pieką się pod palącym słońcem; pustynia Lut dzierży rekord najgorętszej powierzchni Ziemi — 70,7 °C w 2005 r. Niskie solniska odzwierciedlają brutalne niebo; okazjonalne karawany przeplatają się między wydmami rzeźbionymi przez wiatr.

Wokół tych kotlin wznoszą się jedne z najpotężniejszych pasm górskich na świecie: Zagros na zachodzie, otoczony żyznymi kotlinami, w których znajdują się wioski liczące tysiące lat; Alborz wzdłuż Morza Kaspijskiego, strzegący kolosalnej góry Damavand, najwyższego wulkanu w Azji o wysokości 5610 m. Góry te od dawna determinują sposób życia i przemieszczania się ludzi — tradycyjne szlaki handlowe omijają przełęcze, a wstrząsy sejsmiczne zmieniają kształt wiosek z alarmującą regularnością. Średnio co dekadę Iranem wstrząsa trzęsienie ziemi o magnitudzie siedmiu, przypominając mieszkańcom o niespokojnej tektonice.

Rozciągające się od Zatoki Perskiej do Zatoki Omańskiej, południowe wybrzeże Iranu obfituje w wyspy, zarówno strategiczne, jak i spokojne. Greater i Lesser Tunbs oraz Abu Musa — ledwo zaludnione i ubogie w zasoby — zajmują ważny punkt zapalny w Cieśninie Ormuz. Ich własność rozpala politykę Zatoki od pół wieku. Dalej od brzegu wyspa Kish lśni jako bezcłowy raj centrów handlowych i kurortów; Qeshm, największy na archipelagu i od 2016 r. Światowy Geopark UNESCO, kryje największą na świecie jaskinię solną, Namakdan, wyrzeźbioną przez starożytne morza.

Paleta środowiskowa Iranu rozciąga się od subtropikalnej zieleni po kamienisty mrok. Północne prowincje rozkoszują się ponad 1700 mm rocznych opadów; centralne baseny zmagają się z 200 mm. Zimy w basenie Zagros spadają średnio poniżej zera, podczas gdy lata łagodnieją do połowy lat 30. Wzdłuż Zatoki Perskiej wilgotność wzrasta, a temperatury przekraczają 40 °C; roczne opady deszczu ledwo przekraczają 135 mm. W obliczu tych dysproporcji niedobór wody jawi się jako najpoważniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa ludzi, zmuszając decydentów do opracowania nowych środków ochrony i projektów rurociągów.

Iran jest kolebką cywilizacji. Warstwy archeologiczne wskazują na obecność człowieka u łowców-zbieraczy z dolnego paleolitu, jednak jedność polityczna narodziła się dopiero w VII wieku p.n.e., kiedy Medowie pod wodzą Kyaksaresa po raz pierwszy zjednoczyli rozproszone plemiona. Cyrus Wielki kontynuował tę spuściznę, zakładając Imperium Achemenidów i tworząc jedno z największych królestw starożytności. W Persepolis wznosiły się marmurowe kolumny; satrapowie zarządzali prowincjami od Lidii do Baktrii.

W IV wieku p.n.e. Aleksander Wielki zniszczył rządy Achemenidów, przygotowując grunt pod hellenistyczną fuzję. Jednak w III wieku p.n.e. partyjscy arystokraci wygnali seleukidzkich władców, przywracając irańskie rządy. Ich imperium przetrwało do III wieku n.e., kiedy to monarchowie sasanidzcy zainaugurowali złoty wiek, naznaczony postępem w rządach, religii i sztuce. Pismo i administracja sasanidzkie miały wpływ na sąsiadów; świątynie ognia łączyły kosmos i królestwo.

Podboje arabskie w połowie VII wieku przyniosły nadejście islamu. Jednak kultura i język perski odrodziły się w okresie Złotego Wieku Islamu. Dynastie irańskie — Tahirydzi, Samanidzi, Bujidowie — przejęły stery od kalifów Abbasydów, promując perską literaturę, nauki i odrodzenie architektury zoroastryjskiej w ramach islamu.

Seldżucy i Khwarazmianowie okresu średniowiecza przewodzili zmieniającym się granicom, aż do XIII wieku, kiedy to wtargnęły tam hordy mongolskie. Timurydzi przywrócili mecenat nad sztuką i nauką, dając początek temu, co często nazywa się renesansem Timurydów. W 1501 roku dynastia Safawidów zjednoczyła Iran, definiując szyizm dwunastu jako religię państwową i tworząc odrębną tożsamość perskiego szyitu.

Potem nastąpiły cztery dynastie: Afszarydzi pod wodzą Nadira Szacha na krótko przywrócili Iranowi status światowego mocarstwa w XVIII wieku; Kadżarowie skonsolidowali się, ale w XIX wieku popadli w stagnację; dynastia Pahlawi pod przywództwem Rezy Szacha (1925–1979) zmodernizowała drogi, koleje i instytucje — jednak napięcia związane z ropą naftową i wpływami zagranicznymi skłoniły premiera Mohammada Mossadegha do nacjonalizacji ropy naftowej w 1951 roku oraz do angielsko-amerykańskiego zamachu stanu w 1953 roku, który doprowadził do jego upadku.

W lutym 1979 r. powrót ajatollaha Chomeiniego zakończył monarchię. Republika Islamska wyłoniła się pośród obietnic sprawiedliwości społecznej i suwerenności narodowej. W ciągu kilku miesięcy Irak dokonał inwazji; w rezultacie ośmioletnia wojna utwardziła granice, ale nie przyniosła żadnych korzyści terytorialnych. Republika ewoluowała od tego czasu pod przywództwem najwyższych przywódców i wybranych prezydentów, zmieniając się między wizjami reformatorskimi i konserwatywnymi.

Obecnie Iran funkcjonuje jako unitarna republika islamska. Prawdziwa władza należy do najwyższego przywódcy, którego autorytet przyćmiewa autorytet prezydenta i parlamentu. Pomimo regularnych wyborów Rada Strażników weryfikuje kandydatów, ograniczając sprzeciw. Ten system spotkał się z krytyką za łamanie praw człowieka — ograniczenia dotyczące wypowiedzi, zgromadzeń i mniejszości pozostają dotkliwe.

Jednak wpływy Iranu wykraczają poza jego granice. Uzbrojony w 10% światowej ropy naftowej i 15% swojego gazu, kształtuje rynki energii. Jako największe państwo szyickie wspiera milicje i ruchy polityczne od libańskiego Hezbollahu po Irak i Jemen. Zajmuje miejsca w ONZ, OIC, OPEC, ECO, NAM, SCO i — od 2024 r. — BRICS, podkreślając swoją podwójną tożsamość jako regionalnej potęgi i przeciwnika zachodniej hegemonii.

Pod względem parytetu siły nabywczej Iran jest 23. największą gospodarką świata, skomplikowanym splotem planowania centralnego i przedsiębiorczości prywatnej. Usługi dominują w PKB, a za nimi produkcja, górnictwo i rolnictwo. Teheran, w którym znajduje się prawie połowa przedsiębiorstw państwowych i 30% pracowników rządowych, jest finansowym centrum nerwowym. Giełda Papierów Wartościowych w Teheranie notuje ponad 40 branż; Bank Centralny emituje riala i zmaga się z inflacją i sankcjami.

Węglowodory stanowią podstawę przychodów. Jako członek OPEC Iran ma wpływy, jednak sankcje międzynarodowe od 1979 r. tłumią rozwój. Turystyka to rekompensuje: do 2019 r. liczba przyjazdów zagranicznych zbliżyła się do dziewięciu milionów, co jest światowym liderem wzrostu. Po poślizgu spowodowanym pandemią w 2020 r. w 2023 r. odnotowano wzrost o 43% do sześciu milionów odwiedzających. Koniec obowiązku wizowego dla 60 krajów i 32 miliardy dolarów planowanych inwestycji sygnalizują ambicje przekształcenia bogatej przeszłości Iranu — Persepolis, Szyraz, Isfahan — w dywidendy ekonomiczne.

Sieć 173 000 km dróg (73% utwardzonych) łączy ze sobą górskie przełęcze i pustynie. Strategiczna linia kolejowa Teheran–Bandar Abbas łączy Zatokę Perską z Azją Środkową przez Meszhed. Porty Iranu — Abbas nad Cieśniną Ormuz; Anzali i Torkeman nad Morzem Kaspijskim; Khorramshahr i Emam Khomeyni wzdłuż Zatoki — obsługują ważne importy i eksporty. Podróże lotnicze obsługują dziesiątki miast; Iran Air łączy kierunki krajowe i międzynarodowe.

Transport miejski gwałtownie wzrósł, a metro w Teheranie, największe na Bliskim Wschodzie, przewoziło ponad trzy miliony pasażerów dziennie i odnotowało 820 milionów podróży w 2018 r. Autobusy wypełniają luki; transport ciężarowy i kolejowy towarowy rozprowadzają towary w głąb kraju. Łącznie transport zatrudnia ponad milion obywateli — 9% PKB.

Populacja Iranu wzrosła z 19 milionów w 1956 r. do 85 milionów na początku 2023 r. Wskaźnik dzietności spadł z 6,5 do 1,7 dzieci na kobietę w ciągu dwóch dekad, co spowodowało roczny wzrost do 1,39% w 2018 r. Prognozy przewidują stabilizację na poziomie około 105 milionów do 2050 r. Liczba mieszkańców miast wzrosła z 27% do 60% między 1950 a 2002 r., koncentrując się na chłodniejszym, wilgotniejszym zachodzie.

W Iranie przebywa prawie milion uchodźców — głównie Afgańczyków i Irakijczyków — chronionych konstytucyjnymi gwarancjami zabezpieczenia społecznego obejmującymi opiekę zdrowotną, emeryturę i klęski żywiołowe.

Persowie i Azerowie rywalizują o status większości w obliczu braku spisów powszechnych opartych na przynależności etnicznej. Szacunki z 2003 r. umieściły Persów na 51%, a Azerów na 24%; Biblioteka Kongresu w 2008 r. zmieniła dane na odpowiednio 65% i 16%. Kurdowie, Gilacy, Mazanderani, Arabowie, Lurowie, Beludżyści, Turkmeni i mniejsze grupy zajmują resztę.

Jako język urzędowy dominuje perski, ale dziesiątki dialektów rozprzestrzeniają się po prowincjach: gilaki i mazenderani na północy; odmiany kurdyjskie na zachodzie; luri na południowym zachodzie; azerski i inne dialekty tureckie na północnym zachodzie. Języki mniejszościowe — ormiański, gruziński, nowoaramejski, arabski — przetrwały w enklawach.

Dwunastu wyznawców szyickiego islamu łączy 90–95% Irańczyków; sunnici i sufi stanowią 5–10%. Jarsanizm, kurdyjska wiara, ma do miliona wyznawców. Wiara bahaicka, nieuznana i prześladowana, spotyka się z systematycznymi represjami. Uznane religie — chrześcijaństwo, judaizm, zoroastryzm, sunnicki islam — zajmują miejsca w parlamencie. Społeczność żydowska tutaj jest największą na Bliskim Wschodzie poza Izraelem; ormiańscy chrześcijanie liczą około 250 000–370 000.

Zabytki Iranu obejmują tysiąclecia. Dwadzieścia siedem obiektów światowego dziedzictwa UNESCO — Persepolis, plac Naghsh‑e Jahan, Chogha Zanbil, Pasargadae, Yazd — znajduje się obok lasów Hyrkańskich i niematerialnych tradycji, takich jak Nowruz. Dwadzieścia cztery praktyki kulturowe plasują Iran na piątym miejscu na świecie. Jego architektoniczna linia, datowana na 5000 r. p.n.e., łączy geometrię, astronomię i kosmiczną symbolikę w sklepieniach i kopułach — tradycja niezrównana pod względem pomysłowości konstrukcyjnej i swobody dekoracyjnej.

Narodowe Muzeum Iranu w Teheranie, obejmujące skrzydła starożytnego Iranu i ery islamskiej, przechowuje zbiory archeologiczne narodu i plasuje się wśród najlepszych instytucji na świecie. W 2019 r. muzea w całym kraju odwiedziło około 25 milionów osób, w tym Pałac Golestan, Skarbiec Klejnotów Narodowych, Muzeum Sztuki Współczesnej w Teheranie i dziesiątki innych.

Kuchnia irańska krystalizuje prostotę w głębi: soczyste kebaby obracają się nad węglami; pilawy z dodatkiem szafranu łączą orzechy i korzenie; gulasze khoresh łączą mięso, owoce i przyprawy. Przy stole, zwykły jogurt (mast-o-khiar), sabzi (świeże zioła), sałatka Shirazi i torshi (ogórki kiszone) podkreślają smaki. Borani, Mirza Qasemi i kashk e bademjan oferują preludia z bakłażana i serwatki.

Herbata, niemal święta, płynie z samowarów; falude — sorbet z wody różanej z makaronem — i Bastani Sonnati, lody szafranowe często łączone z sokiem z marchwi, są bliskimi posiłkami. Przyprawy — kardamon, suszona limonka, cynamon, kurkuma — dodają niuansów; kawior z Morza Kaspijskiego świadczy o starożytnym luksusie.

Turyści mogą przemierzyć siedem odrębnych krain: surowy, zubożały Sistan i Beludżystan, spowite mgłą Morze Kaspijskie, gwarny centralny Iran z Teheranem, Kom i Isfahanem, święte miasto Meszhed w Chorasanie, spalone słońcem wyspy Zatoki Perskiej, górzysty Azerbejdżan oraz naznaczone bliznami wojennymi równiny zachodniego Iranu.

Irańska gościnność jest legendarna. Goście otrzymują najcieplejsze powitanie — „Kheili Khosh Amadid” — jednak ostrożność miesza się z ciekawością. Uprzejmość nakazuje mężczyznom czekać na ofertę kobiety, zanim podadzą jej rękę. Na terenach wiejskich i w miejscach świętych dominuje konserwatywny ubiór: kobiety zakładają chustę na głowę (rusari), sięgający do kolan manteau i luźne spodnie; niektóre święte miejsca wymagają pełnego czarnego czadoru. Mężczyźni noszą długie rękawy; krawatów najlepiej unikać w pobliżu urzędów państwowych. Podczas ostatnich protestów (od października 2022 r.) częściowe odsłonięcie kobiet wiązało się z poważnymi ryzykami.

Gest uniesienia kciuka pozostaje poza dużymi miastami tematem tabu, utożsamiany z obscenicznym sygnałem Zachodu; pomachanie dłonią skierowaną w dół lepiej sprawdza się w przypadku rzadkich przypadków autostopowiczów – choć transport publiczny, od autobusów po metro, jest bardziej ekonomiczny.

W meczetach buty zostają na zewnątrz; aparaty fotograficzne są schowane; osoby niebędące muzułmanami powinny unikać piątkowych modlitw i szanować zamknięcia. W świątyniach ognia zoroastryjskiego, wewnętrzne sanktuarium jest niedostępne dla osób z zewnątrz. Krytyka islamu jest nielegalna — a utożsamianie Irańczyków z Arabami wywołuje zdziwienie, a nawet obrazę. Przede wszystkim nigdy nie nazywaj Zatoki Perskiej „Zatoką Arabską”.

Iran nie poddaje się żadnej pojedynczej narracji. Jest jednocześnie starożytny i awangardowy, kraj, w którym tysiącletnie kolumny rzucają cienie na współczesne linie horyzontu; gdzie wstrząsy sejsmiczne wyznaczają linie uskoków zarówno na ziemi, jak i w społeczeństwie. Przesiąknięty imperium, wiarą i sztuką, oferuje krajobraz — geograficzny, kulturowy, polityczny — oszałamiającej różnorodności. Poznanie Iranu oznacza zmierzenie się ze złożonością: historii przeplatanych podbojami i przekonaniami, gospodarek nękanych sankcjami i ropą naftową, narodów połączonych gościnnością pośród oficjalnych ograniczeń. Jednak poza nagłówkami leży kraj trwałej odporności i wdzięku, stojący na skrzyżowaniu przeszłości i przyszłości.