Filadelfija

Filadelfija je velika američka metropola sa burnom prošlošću. NJeno stanovništvo u 2020. godini bilo je 1.603.797, što ga čini šestim najvećim gradom u SAD. Šira metropolitanska oblast ima preko 6,2 miliona stanovnika, obuhvatajući istočnu Pensilvaniju, južni NJu DŽerzi i Delaver. Ekonomija Filadelfije je značajna: metropolitanski bruto domaći proizvod je 2022. godine premašio 518 milijardi dolara. Grad je raznolik: oko 39% stanovnika se identifikuje kao crnci/afroamerikanci, a otprilike 15% kao Hispanoamerikanci/Latinoamerikanci. Skoro 35% odraslih ima diplomu ili višu stručnu spremu, što odražava mnoge koledže i univerzitete u gradu. Srednji prihod domaćinstva kreće se oko 52.900 dolara, a oko 22,8% stanovnika Filadelfije živi ispod granice siromaštva.

Filadelfijskoj ekonomiji pridaju finansije, obrazovanje i zdravstvo, sa centrima za zapošljavanje na kampusu Univerzitetskog grada, centralnom poslovnom okrugu i rastućim tehnološkim i startap sektorom. Takođe je centar kulture i turizma; 2016. godine grad je privukao procenjenih 42 miliona domaćih posetilaca. Poslednjih godina Filadelfija je doživela skroman porast stanovništva, nakon decenija pada – gradski planeri primećuju da joj gustina naseljenosti i centralna uloga na severoistoku daju trajan značaj u industriji i kulturi.

Filadelfija se nalazi u srednjoatlantskom regionu Sjedinjenih Država, u jugoistočnoj Pensilvaniji, na obalama reke Delaver. Udaljena je oko 32 kilometra od Delaverskog zaliva i 160 kilometara od Atlantskog okeana, u širokoj priobalnoj ravnici zapadno od atlantske obale. Teren grada je uglavnom ravan, ali se uzdiže u brda zapadno od centra, uključujući klisuru Visahikon i najvišu tačku u parku Kobs Krik (147 metara). Na severozapadu se nalaze niske planine Pokono, a na zapadu počinje da se uzdiže Apalački Pijemont.

Klimatski, Filadelfija se nalazi na ivici vlažne suptropske zone. Leta su obično vruća i vlažna, sa čestim grmljavinama, dok su zime umereno hladne sa povremenim snegom. Jesen i proleće su uglavnom blagi i mogu biti prijatni, ali promenljivi. Grad uživa u oko 2.500 sunčanih sati godišnje. Reke Delaver i Šujlkil protiču kroz grad, a park Fermaunt na ovim obalama jedan je od najvećih gradskih parkovskih sistema u zemlji. Lokacija Filadelfije – velika rečna luka na severoistoku i rana nacionalna prestonica – istorijski ju je učinila transportnom raskrsnicom, a danas je i dalje čvorište na Amtrakovom severoistočnom koridoru i međudržavnom sistemu autoputeva (I-95, I-76).

Filadelfija ima fundamentalni značaj za Sjedinjene Države. Osnovana 1682. godine od strane Vilijama Pena, engleskog kvekera, planirana je kao „zeleni seoski grad“ poznat po verskoj toleranciji i urednim ulicama. U kolonijalno doba postala je glavni grad provincije Pensilvanije. Kako su tenzije sa Britanijom rasle, Filadelfija je postala epicentar Američke revolucije. Grad je bio domaćin Prvog i Drugog kontinentalnog kongresa i mesto sastanka osnivača nacije. U julu 1776. godine, Deklaracija o nezavisnosti je raspravljana i usvojena u Filadelfijskoj dvorani nezavisnosti. Grad je kratko služio kao glavni grad mlade republike 1780-ih i bio je svedok formulisanja i potpisivanja Ustava SAD 1787. godine.

Tokom 19. i početka 20. veka, Filadelfija se brzo širila kao industrijski i lučki grad. NJeno bogatstvo iz 19. veka je očigledno u viktorijanskim vilama, gradskim spomenicima i bulevaru sa drvoredom poznatom kao Parkvej Bendžamina Franklina (po uzoru na Jelisejska polja). Grad je bio sila tekstila, štamparstva, brodogradnje, a kasnije i proizvodnje. Takođe je bio centar obrazovanja i medicine (dom ranih američkih medicinskih škola i bolnica). Do sredine 20. veka, broj stanovnika Filadelfije je dostigao vrhunac, a zatim opao kako su se industrije menjale, ali su njeni istorijski delovi (Stari grad, Trg Ritenhaus) sačuvani. Danas Filadelfija odaje počast svom kolonijalnom nasleđu znamenitostima poput Zvona slobode i Kuće nezavisnosti (oba su na listi svetske baštine UNESKO-a) i slavi to nasleđe u nacionalnim muzejima i godišnjim festivalima.

Moderna Filadelfija je tapiserija naselja, svako sa svojim karakterom. Više od desetak etničkih grupa oblikovalo je grad: italoamerički stanovnici u južnoj Filadelfiji, Irci u severoistočnoj Filadelfiji, jevrejske zajednice u zapadnoj Filadelfiji, velika naselja sa afroameričkim nasleđem na severu i zapadu, i živahna portorikanska/latinoamerikanska zajednica u „severoistočnom“ delu grada i jugozapadu. (Danas grad čine otprilike 41% crnaca, 34% belaca i 15% Hispanoamerikanaca.) Engleski je dominantan, ali se španski široko govori (preko 10% stanovnika govori španski kod kuće).

Atmosfera grada je istovremeno surova i strastvena. Filadelfijanci su poznati po svojoj direktnosti – ponosni su na otpornost svog grada. U svakodnevnom životu se često oseća prijateljska čvrstina: meštani glasno navijaju za svoje Iglse (NFL), Filise (MLB), 76erse (NBA) i Flajerse (NHL) i mirno prihvataju rivalstvo (posebno sa susednim NJujorkom i Vašingtonom). Gradskim ulicama ljudi šetaju sa svrhom; istorijske zgrade od crvene cigle stoje pored modernih nebodera. Kultura hrane je kamen temeljac svakodnevnog života. Stanovnici i posetioci uživaju u brzoj hrani poput čizstekova, hogija i mekih pereca sa tezgi. Centar grada Riding Terminal Market bruji od eklektične gomile koja uzima amiške pite, bliskoistočni falafel, indijske karije ili jevrejske krofne – pravo mesto za gurmane koje morate videti. Umetnička scena je snažna: glavne institucije poput Filadelfijskog muzeja umetnosti (poznatog po svojim „Stenovitim stepenicama“), Barns fondacije, Instituta Franklin i bezbroj galerija nalaze se duž Bendžamina Franklinovog parka.

Festivali i događaji u komšiluku ističu raznolikost grada. Leto je dominantno etničkim uličnim festivalima (Italijanski festival pijace, Karipski žurka) i proslavama 4. jula na obali reke Delaver. Godišnja parada Mamera na Novu godinu (sa pernatim kostimima i marširajućim orkestrima) je suštinski karakterističan za Filadelfiju. Uprkos svojoj veličini, Filadelfija održava snažan lokalni osećaj: restorane na uglu, ponosne berbernice i murali (grad ih bukvalno ima hiljade). Sa toplim letima i blagim prolećima/jesenima, veliki deo društvenog života se dešava napolju – na stepenicama trema, u pabovima na uglu i na sunčanim travnjacima u parku. Pa ipak, postoji i prizemna radna etika, s obzirom na bogate industrijske korene grada. Ukratko, „vibra“ Filadelfije je urbana i istorijska, mešajući šarm starog sveta sa autentičnošću radničkog sveta.

Filadelfija je bogata atrakcijama koje obuhvataju njenu istoriju i kulturu. Centralni deo je Nacionalni istorijski park Independens u Starom gradu. Ovde se nalaze Dvorana nezavisnosti i Zvono slobode, gde su se okupili osnivači nacije. Posetioci mogu da obiđu salu za sastanke gde su potpisani i Deklaracija i Ustav. U blizini se nalaze lokaliteti iz kolonijalnog doba poput Kongresne dvorane i kuće Betsi Ros, koji čuvaju priču o revoluciji. Samo nekoliko blokova dalje, moderne atrakcije su u izobilju.

Na parku Bendžamina Franklina – često nazvanom „Filadelfijskom muzejskom miljom“ – nalaze se glavne kulturne institucije. Ovde se nalaze Filadelfijski muzej umetnosti (kapija do gradskih murala i dom čuvene Rokijeve statue) i Barnsova fondacija (poznata umetnička kolekcija). Muzeji nauke i istorije (Franklin institut, Nacionalni ustavni centar, novi Muzej američke revolucije) pružaju edukativne atrakcije. Takođe u ovoj oblasti, obnovljeni Istočni državni zatvor (ruševina gotskog zatvora) nudi jeziv pogled na zatvorske kazne iz 19. veka. Za ljubitelje hrane, pijaca Reding Terminal (zatvorena pijaca hrane smeštena u železničkoj hambaru iz 19. veka) je obavezna – rangirana je među najboljim pijacama hrane u Americi.

Filadelfijske rečne obale su ponovo rođene u živahne javne prostore. Park Sprus Strit Harbor na reci Delaver nudi ležaljke, prodavce hrane i letnje događaje. Na reci Šujlkil, šetalište Šujlkil Benks i mesta za spuštanje kajaka pozivaju na fitnes i razonodu. Istorijski park Fermaunt (jedan od najvećih gradskih parkova u zemlji) prostire se kilometrima staza, istorijskih vila (kao što su kuća Betsi Ros i vodovod Fermaunt) i čuvenog zoološkog vrta u Filadelfiji.

Svakodnevna zadovoljstva su takođe atrakcije: tezga sa grilovanim čizstejkom ili izlog pekare, šareni murali oslikani na zidovima komšiluka (Filadelfija je poznata kao „prestonica murala“ sveta) ili italijanska pijaca u ulici Četvrta (najstarija pijaca na otvorenom u Americi). LJubitelji sporta mogu tempirati posete tako da se poklope sa utakmicom Iglsa, Filisa ili Siksersa kako bi osetili lokalni duh. Zimi, Blu Kros RiverRink je sezonsko klizalište pored reke sa vatrometom iznad mosta Bendžamina Franklina.

Filadelfija je veoma pristupačna. NJen glavni aerodrom je Filadelfija Internašonal (PHL), veliko čvorište sa međunarodnim i domaćim letovima. Vozom, stanica 30. ulica je glavno gradsko čvorište Amtrak-a, treće najprometnije u zemlji, sa čestim polascima za NJujork, Vašington i dalje. Međudržavni autoputevi I-95 (severoistok-jugozapad) i I-76 (zapadno do Pitsburga) prolaze u blizini grada, ali budite spremni na gradske saobraćajne gužve i mostove sa naplatom putarine ako vozite. Za regionalna putovanja, vozovi PATCO Speedline (podzemna železnica) u NJu DŽerziju i NJ Transit povezuju Filadelfiju sa Atlantik Sitijem i lokalnim predgrađima NJu DŽerzija.

Centar Filadelfije (Center City) je kompaktan i pogodan za pešačenje, sa mrežom numerisanih ulica i prepoznatljivim kvartovima. Javni prevoz je razvijen: SEPTA upravlja metroom (linije Market-Frankford i Brod Strit), trolejbuskim linijama, regionalnim železničkim vozovima i autobusima. Mnogi putnici se oslanjaju na SEPTA – skoro 24% stanovnika Filadelfije koristi javni prevoz za posao. Taksiji i prevoz putnika su uobičajeni u centru grada, a dve trolejbuske linije vode u blizini Univerzitetskog grada. Iz Centralnog grada, sve se lako može doći peške ili kratkom vožnjom javnim prevozom.

Valuta je američki dolar, a očekuje se bakšiš (15–20% u restoranima sa stolom, 1–2 dolara po kesi za hotelske konobare itd.). Glavni jezici su engleski i španski (videćete španske natpise u mnogim prodavnicama i restoranima). U razgovoru, stanovnici Filadelfije cene direktnu ljubaznost – brz „zdravo“ ili „kako ste?“ prema strancima je tipična lokalna ljubaznost. Što se tiče bezbednosti, turističke oblasti Filadelfije (Stari grad, Centar grada, Univerzitetski grad) su generalno bezbedne danju, ali budite oprezni noću u manje gužvnim zonama. Budite oprezni sa svojim stvarima na prometnim stanicama SEPTA. Vreme može biti faktor: sneg zimi može nakratko paralizovati javni prevoz (dozvolite dodatno vreme), dok letnje poplave sa grmljavinom mogu poremetiti saobraćaj. Obucite se udobno za šetnju gradskim trotoarima (posebno u istorijskim delovima grada sa neravnim ciglama ili kaldrmom). Leto može biti vruće i vlažno, pa je pametno poneti laganu odeću i kišobran ili kabanicu. Ukratko, Filadelfija je grad u kojem se lako uživa kao posetilac: planirajte da kombinujete vođene istorijske ture sa spontanim istraživanjem komšiluka.