Novi Sad

Novi Sad zauzima strateški položaj na južnom delu Panonske nizije, prostirajući se na reci Dunav između 1252. i 1262. rečnog kilometra. Kao administrativno sedište Autonomne pokrajine Vojvodine i Južnobačkog okruga, opslužuje 260.438 stanovnika unutar samog grada (popis iz 2022. godine) i širu opštinsku teritoriju koja pokriva 702,7 km², sa neposrednim urbanim otiskom od 129,4 km² i izgrađenom površinom od 106,2 km². Osnovan 1694. godine na spoju bačke nizije (72–80 m nadmorske visine) i podnožja Srema (250–350 m), grad dominira i plodnim ravnicama i uzdignutim padinama Fruške gore.

Od svog osnivanja, Novi Sad se pojavio kao centar srpskog kulturnog života – toliko da je zaslužio nadimak „Srpska Atina“. Tokom tri veka evoluirao je u višestruki centar učenja, upravljanja i trgovine. Danas se rangira kao drugi najnaseljeniji grad u zemlji i sidro jedne od glavnih industrijskih, finansijskih, akademskih i zdravstvenih mreža Srbije. NJegov status u okviru evropskog građanskog pejzaža potvrđen je izborom za Evropsku omladinsku prestonicu (2019), Evropsku prestonicu kulture (2022) i uključivanjem među UNESKO-ve kreativne gradove (2023).

Susret kopna i vode definiše veliki deo karaktera grada. Široko korito Dunava ustupa mesto ušću Malom bačkom kanalu, koji je i sam pritoka ogromnog plovnog puta Dunav-Tisa-Dunav. Na levoj obali, ravnice u kojima je nekada dominirala poljoprivreda sada su dom i istorijskih četvrti i modernih naselja. Preko reke, Petrovaradinska tvrđava se nalazi na crvenkastom peščaru, a njeni bedemi gledaju na bačku ravnicu. Ovaj spoj ravnice i nadmorske visine oblikovao je urbani rast, urbani oblik i saobraćajnu infrastrukturu Novog Sada.

Drumski, železnički i rečni koridori se ovde spajaju. Autoput E-75 sever-jug povezuje Budimpeštu i Beograd, dok Koridor X usmerava saobraćaj iz centralne i severne Evrope ka jadranskim lukama. Vodena trgovina prati tok Dunava ka istoku do Crnog mora u okviru Koridora VII. Brza železnička pruga, sada završena između Beograda i Novog Sada, obećava da će smanjiti vreme putovanja na manje od pola sata. Autobuske linije se šire ka susednim opštinama - Bačkom Petrovcu, Vrbasu, Temerinu, Žablju, Titelu, Inđiji, Sremskim Karlovcima, Irigu i Beočinu - dok lokalni javni prevoz obuhvata 35 gradskih i 37 prigradskih linija kojima upravlja JGSP Novi Sad. Tramvaji su saobraćali između 1911. i 1959. godine, a njihovo ponovno uvođenje je dugo predmet rasprava.

Klimatski, Novi Sad obuhvata umereno kontinentalne režime. Zime i jeseni mogu biti obeležene košavom, udarima jugoistočnog vetra koji može da stvara snežne nanose tokom tri do sedam dana. Prosečna godišnja temperatura iznosi 10,9 °C, pada na -1 °C u januaru i raste na 21,6 °C u julu, sa 578 mm padavina koje padnu tokom 122 dana. Poslednjih decenija smo svedočili obilnijim padavinama i povremenim poplavama, što je simptom širih klimatskih promena koje prevazilaze kapacitete infrastrukture.

Demografski rast u posleratnom dobu bio je više vođen migracijama nego prirodnim priraštajem. Od 1961. do 1971. godine, gradsko stanovništvo je poraslo za oko 37 procenata. Stanovnici su došli iz cele Vojvodine (56,2 procenta), Bosne i Hercegovine (15,3 procenta) i centralne Srbije (11,7 procenata). Popis iz 2002. godine zabeležio je 299.294 stanovnika na području opštine, od kojih je 156.328 bilo odraslih; prosečna starost je bila 39,8 godina (38,3 za muškarce, 41,2 za žene). Domaćinstva u proseku imaju 2,63 člana. Etnički, Srbi čine tri četvrtine stanovništva, a slede Mađari, Jugosloveni, Slovaci, Hrvati i Crnogorci; Kisač ostaje jedino većinski slovačko naselje. Do 2022. godine administrativni broj stanovnika porastao je na 408.076 stanovnika, od čega 320.588 u kontinuiranoj urbanoj zoni koja obuhvata Novi Sad, Petrovaradin i Sremsku Kamenicu.

Ekonomska sudbina odražavala je širu putanju razvoja Srbije. Devedesete godine prošlog veka donele su sankcije i hiperinflaciju koje su uništile dugogodišnje industrije – Novkabel kablove, metalurgiju Pobeda, Jugoalat alate, Albus i HINS hemikalije – ostavljajući samo rafineriju nafte i susednu termoelektranu u blizini Šangaja da prežive. Od 2001. godine, prelazak na usluge podstakao je brzi oporavak. Privatna preduzeća sada predstavljaju 95 procenata lokalne ekonomije, u kojoj dominiraju mala i srednja preduzeća. Grupa banaka – Vojvođanska, Erste, OTP, Rajfajzen, AIK i NLB Kontinental – čine sidro finansijskog sektora, zajedno sa DDOR Novi Sad (drugim najvećim osiguravačem u zemlji) i sedištem Naftne industrije Srbije. Novosadski sajam nastavlja da privlači domaće i međunarodne delegacije.

Kulturna vitalnost je dugo definisala grad. Pod habzburškom vladavinom, Novi Sad u 18. i 19. veku je negovao Srpsko narodno pozorište (osnovano 1861. godine) i dobio je preseljenje Matice srpske iz Pešte (1864). Pisci i mislioci - Đuro Daničić, Đura Jakšić, Jovan Jovanović Zmaj, Svetozar Miletić, Laza Kostić i drugi - ostavili su svoj trag ovde. Danas, Srpsko narodno pozorište deli značajno mesto sa Pozorištem mladih, Novosadskim pozorištem i preuređenom sinagogom, a svi su domaćini repertoarskih i gostujućih produkcija. Festivali oživljavaju kalendarsku godinu: EXIT, najveći letnji muzički skup u Srbiji na Petrovaradinskim bastionima; INFANT, jedini alternativni pozorišni festival u Srbiji; Zmajeve dečje igre za omladinsku književnost; Sterijino pozorje dramsko takmičenje; Novosadski džez festival; Dani Brazila; i Međunarodni festival književnosti.

Institucionalna dubina je podjednako impresivna. Srpska akademija nauka i umetnosti i Vojvođanska akademija ovde imaju ogranke. Biblioteka Matice srpske čuva oko tri miliona knjiga, dok Gradska biblioteka, Istorijski arhiv i Arhiv Vojvodine čuvaju zapise koji datiraju još iz 1565. godine. Kulturni centar Novog Sada organizuje izložbe i događaje; Azbukum promoviše srpski jezik i kulturu; a lokalne sekcije udruženja pisaca i umetnika održavaju kreativni dijalog.

Prikupljanje i izlaganje lokalne baštine su zadaci povereni nekoliko muzeja: Muzeju Vojvodine (osnovanom 1847. godine od strane Matice srpske), Muzeju Novog Sada u Petrovaradinu, Muzeju tamburice (otvorenom decembra 2022. godine) i Muzeju savremene umetnosti Vojvodine. Galerije su brojne: Galerija Matice srpske, Poklon zbirka likovnih umetnosti Rajka Mamuzića i Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, koja čuva jedan od najvećih ansambala srpske umetnosti 20. veka. Atrakcija za porodice, Dino park, otvorena je 23. aprila 2016. godine, sa replikama dinosaurusa u prirodnoj veličini na 1,7 hektara.

Arhitektonski oblik govori i o uništenju i o obnovi. Malo šta prethodi 19. veku, jer je mađarska revolucija 1849. godine sravnjila stari grad sa zemljom. Sadašnje jezgro je bogato austrougarskim fasadama koje podsećaju na Beč i Budimpeštu. Ekspanzija iz doba socijalizma između 1950-ih i 1970-ih uvela je ortogonalne bulevare - najznačajniji je Bulevar oslobođenja (1962–64) - i stambene zgrade srednje visine, što je omogućilo utrostručavanje stanovništva uz relativno umerenu gužvu.

Među gradskim četvrtima najstariji — Stari Grad, Podbara i Rotkvarija — ustupaju mjesto Salajki i Grbavici na lijevoj obali. Petrovaradin i Sremska Kamenica zadržavaju ostatke nekadašnjih sela. Posleratno jugoslovensko planiranje donelo je Banatić, Sajmište, Adamovićevo naselje, Telep, Staru Detelinaru i Liman I, a u vreme socijalizma slede Liman II–IV, Satelit, Novo naselje i Nova Detelinara. Periferna naselja — Veternička rampa, Sajlovo, Veliki rit, Gornje livade — narasla su za smeštaj ratnih izbeglica, dok su novi kolektivno stambeni projekti duž Jugovićeve ulice i čekaju razvoj u Mišeluku. Duž sremske obale, nastajući mahali — Ribnjak, Karagača, Sadovi, Bukovački plato, Alibegovac, Tatarsko brdo, Čardak i drugi — nižu se šumske čistine i obale reka.

Akademski život pulsira kroz univerzitetski grad sa preko 40.000 studenata na zelenoj obali Dunava. Mlado stanovništvo održava kafiće, barove i kreativne enklave koje se razlikuju od živahnijih ritmova Beograda ili Niša. Lokalni govor nosi odmeren ritam, koji posetioci iz južne Srbije često doživljavaju kao opušteniji. Sa širokim avenijama, ravnim terenom i bogatim drvećem, Novi Sad je pogodan za vožnju biciklom. Nacionalni park Fruška gora nalazi se samo dvadeset kilometara od istočnih predgrađa, a njegova manastirska nalazišta pozivaju na razmišljanje usred hrastovih i bukovih šuma.

Turisti često hvale gradsku kuhinju — bogatu slojevitim pecivima, obilnim čorbama i slatkovodnom ribom — njenu pristupačnost u odnosu na Zapadnu Evropu i toplinu gostoprimstva. Petrovaradinska tvrđava se pojavljuje kao ikona i nasleđa i slobodnog vremena, posebno kada bine EXIT-a svakog jula pretvore njene kamene bedeme u otvoreni auditorijum. Poljoprivredni sajam u maju takođe privlači desetine hiljada ljudi na svoje izložbe žita, stoke i mašina. Putnička luka ispod Varadinskog mosta povezuje rečna krstarenja sa istorijskim jezgrom.

Kako Novi Sad prevazilazi svoje milenijumsko poreklo, on balansira očuvanje kulturne baštine sa zahtevima modernog urbanog života. NJegova slojevita istorija – od osmanskih pograničnih područja do habzburške metropole, od socijalističkog kapitala do tržišno orijentisanog oporavka – oblikovala je grad umerenih ambicija i otpornog karaktera. Bilo da se posmatra sa bedema tvrđave ili duž drvorednih aleja, Novi Sad se otkriva kao živi dokaz kulturne izdržljivosti, geografske prednosti i građanske vitalnosti.

Razmišljajući o putovanju Novog Sada, posmatramo grad koji se konstantno iznova izmišljao, a da nije napustio temelje svog identiteta. Od svog nastanka kao raskrsnice puteva do sadašnjeg statusa regionalne prestonice, on je isprepletao tokove migracije, tokove trgovine i tokove kulturne razmene. NJegove ravnice i brda, njegovi kanali i bulevari, njegova pozorišta i laboratorije doprinose jedinstvenoj urbanoj tapiseriji – onoj koju ne definiše hiperbola, već trajna posvećenost nauci, kreativnosti i zajedničkom životu.