Mađarska

Mađarska je republika bez izlaza na more sa približno 9,6 miliona stanovnika, koja zauzima oko 93.000 kvadratnih kilometara u srcu Karpatskog basena, graniči se sa sedam zemalja - Slovačkom, Ukrajinom, Rumunijom, Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom i Austrijom - kroz koje reke Dunav i Tisa ucrtavaju njene glavne plovne puteve. Od osnivanja mađarske kneževine pod Arpadom krajem devetog veka do njene moderne parlamentarne demokratije i pristupanja Evropskoj uniji 2004. godine, evoluciju Mađarske oblikovali su uzastopni talasi naseljavanja, carske vlasti i nacionalnog preporoda.

Mađarski teren je pretežno nizijski, njegove konture definisane ritmičnim usponom brdovite Transdunavske ravnice na zapadu i prostrane Velike ravnice (Alfeld) na istoku. Transdunavska ravnica se proteže od austrijske granice preko valovitih podnožja istočnih Alpa (Alpokalja), Transdunavskih planina i planinskih lanaca Meček i Vilanj, kulminirajući na Irot-keu (882 m). Iza Tise, široki raspon ravnice isprekidan je karpatskim podnožjem na severu, krunisanim Kekešom (1.014 m), vrhom Mađarske, dok jezero Balaton - najveće slatkovodno jezero u centralnoj Evropi - i termalne vode Heviza svedoče o geološkoj raznolikosti regiona. Klima je umereno kontinentalna, sa prosečnim godišnjim temperaturama oko 9,7 °C i prosečnom količinom padavina od 600 mm, održavajući bogat mozaik panonskih mešovitih šuma unutar cirkumborealnog regiona Borealnog kraljevstva.

Među najranijim poznatim stanovnicima basena bili su Kelti, Rimljani, Huni, germanska plemena, Avari i Sloveni. Mađarski upadi pod Almošem i Arpada krajem devetog veka konsolidovali su basen u kneževinu, kodifikovanu krunisanjem Stefana I za kralja 1000. godine nove ere i uspostavljanjem hrišćanskih institucija koje su trajale kroz srednjovekovno Kraljevstvo Ugarsko. Do kasnog srednjeg veka kraljevstvo je sazrelo u centralnoevropsku silu, a njegov uticaj se protezao na Balkan i šire. Osmansko osvajanje, započeto porazom kod Mohača 1526. godine i padom Budima 1541. godine, podelilo je kraljevstvo na Kraljevsku Ugarsku pod vladavinom Habzburga, provincije pod osmanskom upravom i poluautonomnu Kneževinu Transilvaniju. Karlovački sporazum iz 1699. godine okončao je osmansku vlast u basenu, ponovo ujedinivši većinu teritorija pod hegemonijom Habzburga do osamnaestog veka.

Pobune u sedamnaestom i osamnaestom veku – najznačajnije Rakocijev rat za nezavisnost (1703–1711) – kulminirale su Austrougarskim kompromisom iz 1867. godine, kojim je uspostavljena dvojna monarhija čiji je industrijski i kulturni procvat obeležio kraj veka. Raspad Austrougarske nakon Prvog svetskog rata i Trijanonski sporazum iz 1920. godine smanjili su kraljevinu za sedamdeset jedan procenat njene istorijske kopnene mase, što je dovelo do dubokih demografskih i ekonomskih pomeranja. Tokom međuratnog perioda, konzervativna administracija regenta Mikloša Hortija tražila je stabilnost usred teritorijalnog iredentizma. Svrstavanje Mađarske sa silama Osovine u Drugom svetskom ratu dovelo je do razaranja i okupacije, nakon čega je usledilo osnivanje Mađarske Narodne Republike uz podršku Sovjeta. Ustanak iz 1956. godine, iako potisnut, nagovestio je postepenu liberalizaciju. Mirna tranzicija 1989–1990. uspostavila je demokratsku parlamentarnu republiku, što je kulminiralo članstvom u Evropskoj uniji 2004. i pristupanjem Šengenu 2007. godine.

Savremena ekonomija je klasifikovana kao ekonomija sa visokim prihodima, podržana univerzalnom zdravstvenom zaštitom i besplatnim srednjim obrazovanjem. Usluge čine preko šezdeset procenata zaposlenosti, dok industrija i poljoprivreda predstavljaju trideset, odnosno sedam procenata, što odražava postindustrijsku strukturu rada. Mađarska forinta ostaje nacionalna valuta, dok je ekonomska složenost na devetom mestu u svetu. Infrastruktura je opsežna: moderna mreža autoputeva povezuje Budimpeštu sa većim gradovima; Budimpeštanski metro, ​​koji datira iz 1896. godine, ostaje drugi najstariji podzemni sistem na svetu; a železnička čvorišta poput Solnoka i Miškolca održavaju domaću i prekograničnu povezanost. Od marta 2024. godine, besplatno putovanje železnicom je prošireno na građane mlađe od četrnaest godina i one starije od šezdeset pet godina.

Administrativno, Mađarska je podeljena na devetnaest županija i glavni grad Budimpeštu, koji funkcioniše nezavisno. Ovih dvadeset entiteta formiraju NUTS-3 regione koji su dalje podeljeni na 174 okruga, obuhvatajući 3.152 opštine - 346 gradova (uključujući dvadeset tri „gradska županija“) i 2.806 sela. Urbanizacija prelazi sedamdeset procenata, a četvrtina stanovnika živi u metropolitanskom području Budimpešte. Sama Budimpešta - koja se prostire na obe obale Dunava - ima kulturni i ekonomski primat, a njen prsten klasičnih bulevara i spomenika svedoči o baroknom, istoricističkom i secesijskom nasleđu.

Mađarski jezik, član uralske porodice jezika van indoevropskog mejnstrima, govori kao izvorni jezik devedeset devet procenata stanovništva. Engleski i nemački predstavljaju glavne strane jezike, dok priznati jezici manjina uključuju jermenski, bugarski, hrvatski, nemački, grčki, rumunski, romski, rusinski, srpski, slovački, slovenački i ukrajinski. Etnički, Mađari čine preko devedeset procenata stanovništva, a romske, slovačke i druge zajednice doprinose istorijski raznolikom društvenom tkivu, što dodatno potvrđuje preko dva miliona etničkih Mađara koji žive van sadašnjih granica.

Hrišćanstvo je dugo oblikovalo mađarski identitet. Usvajanje zapadnog hrišćanstva od strane kralja Stefana I 1000. godine nove ere osvetilo je katolicizam kao državnu religiju, a nadbiskup Estergoma pojavio se kao knez-primas. Luteranske i kalvinističke tradicije su se učvrstile u narednim vekovima, posebno u istočnim regionima Velike ravnice. Danas je Mađarska uglavnom sekularna, sa manje od dvadeset procenata koji redovno prisustvuju crkvenim službama.

Arhitektonsko nasleđe kreće se od srednjovekovnih utvrđenja i renesansnih majstora do inovacija Edena Lehnera s kraja veka, čija je sinteza azijskih i nacionalnih motiva uvela poseban mađarski art nuvo. NJegovi naslednici, uključujući Karolja Koša, Dežea Zrumeckog i Belu Lajtu, prilagodili su strane struje - bečku secesiju, belgijski i francuski art nuvo, nemački jugendstil i engleske i finske uticaje - u idiosinkratičan rečnik očigledan u građanskim zgradama i muzejima primenjene umetnosti. Centar grada Budimpešte ostaje pretežno star jedan vek, a njegove fasade sa visokim plafonima nose vajane medalje iz prošlih epoha.

Mađarska kuhinja je utemeljena paprikom — uvedenom u šesnaestom veku — i gustom pavlakom (tejfol), koja ublažava snažne ukuse. Guljaš, u svojim varijacijama supe ili čorbe, oličenje je utešne hrane nacije, dok pileći paprikaš, perkolt, halasne i plemeniti proizvodi od guščije džigerice svedoče o regionalnim i klasnim razlikama. Peciva poput doboš torte, štrudli, palačinki gundel i knedli sa šljivama obeležavaju kulinarski kalendar, a kultura kafića cveta u cukraszdacima (poslastičarnicama) i espresozcima (kafanama). Tradicionalne gostionice — čardak — i vinske krčme — borozok — čuvaju seosku druželjubivost, čak i dok urbani bistroi i samoposlužni bifeci zadovoljavaju moderne zahteve.

Turizam, istorijski procvetao, privukao je 24,5 miliona međunarodnih posetilaca 2019. godine, koje su privukla mesta svetske baštine UNESKO-a, među kojima su obale Dunava i četvrt Budimskog zamka u Budimpešti, milenijumska benediktinska opatija Panonhalma, Nacionalni park Hortobađ sa svojom ogromnom pustom, pećine Agtelek, ranohrišćanska nekropola Pečuj i vinski regioni Tokaj i Vilanj. Jezero Balaton ostaje najvažnije odmaralište u unutrašnjosti Centralne Evrope, a dopunjuju ga termalni banjski gradovi kao što su Heviz, Hajdušoboslo i Harkanj. Sezonski i kulturni fenomeni – od pojavljivanja vodenih mušica sredinom juna (tiszavirágzás) duž Tise do karnevala Bušojaraš u februaru u Mohaču – ističu trajnu interakciju prirode, rituala i zajednice u Mađarskoj.

Mađarska učestvuje u širokom spektru međunarodnih organizacija, uključujući Ujedinjene nacije, NATO, Svetsku zdravstvenu organizaciju, Svetsku trgovinsku organizaciju, Svetsku banku, Azijsku banku za infrastrukturna ulaganja, Savet Evrope i Višegradsku grupu, što odražava njenu stratešku ulogu u evropskim poslovima. Unutar Evropske unije, Mađarska balansira nacionalne prerogative sa kolektivnim upravljanjem, pregovarajući o fiskalnim okvirima i infrastrukturnim projektima koji održavaju njenu ekonomsku modernizaciju.

Putovanje ove nacije – od lonca ranog srednjovekovnog državništva, preko osmanskog raspada, habzburškog dualizma, previranja dvadesetog veka i pluralizma posle 1989. godine – utisnulo je kulturnu otpornost očiglednu u jeziku, umetnosti, arhitekturi i društvenim institucijama. Današnja Mađarska se kreće između tradicije i inovacije, a njeni gradovi i ravnice nose rečito svedočanstvo o vekovima kontinuiteta usred transformacije. Ona ostaje, pre svega, teritorija gde se geologija, istorija i ljudsko preduzetništvo spajaju kako bi oblikovali poseban evropski identitet.