Split

Split zauzima uzak rt na istočnoj obali Jadranskog mora u Hrvatskoj, čije su granice definisane Kaštelanskim zalivom na zapadu i dubljim vodama Splitskog kanala na istoku. Dva grebena, Kozjak na severu i Mosor na severoistoku, uzdižu se do visine od 779, odnosno 1.339 metara, uokvirujući prilaz gradu iz unutrašnjosti i štiteći ga od lošijih vremenskih uslova. Na zapadnom vrhu poluostrva nalazi se Marjan, šumovito brdo koje se penje na 178 metara nadmorske visine. NJegove šumovite padine, koje se prostiru na oko 347 hektara, ispresecane su pešačkim stazama i isprekidane vidikovcima koji pružaju panoramske poglede na obalu, krovove sa crvenim crepom starog grada i udaljene siluete dalmatinskih ostrva.

Klima ovde spada u mediteransku klasifikaciju sa toplim letom. Leta su vruća i uglavnom suva, ublažena samo povremenim udarima bure, oštrog severnog vetra koji može učiniti jutra neočekivano hladnim. Zime ostaju blage; prosečne minimalne temperature u januaru kreću se oko 6 °C, dok popodneva u julu često dostižu oko 31 °C. Godišnja količina padavina iznosi blizu 800 mm, a najveća je u novembru, kada može pasti skoro 120 mm tokom dvanaest vlažnih dana. Sneg je obično oskudan, ali je u februaru 2012. godine redak hladni talas doneo 25 cm snežnih padavina, zaustavivši saobraćaj širom poluostrva. Sunčeva svetlost preovladava oko 2.600 sati godišnje, što je Splitu dalo neformalne nadimke poput „mediteranski cvet“ i, među najvatrenijim lokalnim navijačima, „najlepši grad na svetu“.

Mnogo pre dolaska modernih puteva i kruzera, mesto današnjeg Splita bilo je poznato grčkim pomorcima. U trećem ili drugom veku pre nove ere, doseljenici su osnovali trgovačku stanicu koju su nazvali Aspalatos, čije se ime verovatno odnosilo na autohtoni bodljikavi žbun koji raste duž dalmatinske obale. Pod rimskom vlašću, ta skromna kolonija se razvila u jedan od najambicioznijih građevinskih poduhvata carstva: 305. godine nove ere, car Dioklecijan je izabrao ovaj vetroviti rt kao lokaciju za svoju penzionersku palatu. Kompleks, koji se danas nalazi u srcu istorijskog dela Splita, sastojao se od masivnih kamenih zidina, velikih kolonada i privatnih stambenih prostorija raspoređenih unutar utvrđenog ograđenog prostora.

Kada je provincijska prestonica Salona pala pod avarskim i slovenskim upadima oko 650. godine nove ere, izbeglice su pobegle u čvrsto sklonište Dioklecijanovih zidina. To drevno kamenje postalo je jezgro novog naselja koje je delovalo pod vizantijskom vlašću, ali su vremenom građani stvorili svoj građanski identitet. Tokom visokog i kasnog srednjeg veka, Split je održavao delikatnu neutralnost, manevrirajući između pomorske moći Mletačke republike i ambicija hrvatske krune. Do kraja četrnaestog veka, mletački uticaj je postao izraženiji: odbrana grada je ojačana, a njegova luka se pojavila kao ključno uporište protiv osmanske ekspanzije.

Venecija je zadržala kontrolu nad Splitom do 1797. godine, kada su Napoleonove snage raspustile republiku i ustupile Dalmaciju Habzburgovcima prema Sporazumu iz Kampo Formija. Deceniju kasnije, poluostrvo je nakratko prešlo u orbitu Napoleonovog Kraljevstva Italije, a zatim i samog Francuskog carstva kao deo Ilirskih provincija. Padom Napoleona, Bečki kongres je obnovio austrijsku vlast, a Split je postao deo krunskog Kraljevstva Dalmacije. Tokom narednog veka, železnice i parobrodi su ga bliže povezali sa Centralnom Evropom, čak i dok su lokalne industrije - brodogradnja, tekstil, duvan i prerada hrane - cvetale pod carskim pokroviteljstvom.

Raspad Austrougarske 1918. godine označio je novo poglavlje, jer se Split pridružio Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslaviji). Tokom Drugog svetskog rata, grad je prvo anektirala Italija, a zatim su ga okupirale nemačke snage koje su ga smestile u marionetsku hrvatsku državu. Partizanski borci su oslobodili grad 1944. godine, a nakon rata Split je postao deo socijalističke Jugoslavije, Republike Hrvatske. U okviru planske ekonomije, gradska brodogradilišta – među kojima je najvažnije Brodosplit – brzo su se širila, proizvodeći sve, od tankera i brodova za rasute terete do trajekata i ratnih brodova. Godine 1981. BDP Splita po glavi stanovnika premašio je jugoslovenski prosek za više od trećine.

Tranzicija iz socijalističkog sistema početkom 1990-ih pokazala se turbulentnom. Fabrike su zatvorene ili smanjene, a nezaposlenost je naglo porasla. Brodosplit, iako je i dalje najveće hrvatsko brodogradilište i izvoznik preko 350 plovila, sada zapošljava mnogo manje ljudi nego tokom svog vrhunca. Da bi se nadoknadio pad industrije, lokalne vlasti su značajno uložile u turističku infrastrukturu i komercijalni razvoj. Otvaranje autoputa A1 u julu 2005. godine direktno je povezalo Split sa Zagrebom i kontinentalnom mrežom autoputeva, ubrzavajući priliv robe, posetilaca i investitora. Godišnji sajam brodova u Hrvatskoj, koji se ovde održava od 1998. godine, postao je ključni događaj za pomorsku industriju širom jugoistočne Evrope.

Danas Split ima približno 160.577 stanovnika, od kojih se 96,4% izjašnjavaju kao Hrvati, a 77,5% kao rimokatolici. Kako se metropolitansko područje proteže van poluostrva na susedne Kaštele i Trogir, njegovo ukupno stanovništvo se približava 330.000. Pa ipak, samo poluostrvo ostaje kompaktno; njegove uske ulice i gusto raspoređene zgrade stvaraju intimnost koja prikriva veličinu grada.

Stari deo grada se prostire unutar i oko Dioklecijanove palate. Od severozapadne kapije, pešaci ulaze u niz osenčenih uličica i malih trgova. Glavna priobalna avenija, poznata kao Riva, prati južnu ivicu palate. Oivičena palmama od početka dvadesetog veka, danas služi isključivo kao pešačka šetalište. Godine 1807, naređenja francuskog maršala Marmona dovela su do rušenja delova nekadašnjih mletačkih bedema, čime je nastala široka terasa koja sada ugošćuje kafiće i večernje koncerte.

Na severoistoku se nalazi Narodni trg, ili Pjaca, nastao tokom perioda širenja ka zapadu izvan zidina palate. Tokom svoje duge istorije, ovaj trg je nosio imena kao što su Lovrin trg i Trg oružja, što odražava promenljive režime i funkcije. NJegove okolne fasade uključuju romansku kulu iz 13. veka sa zvonom i satom, palate Ciprijan i Kambi i knjižaru Morpurgo, koja radi od 1861. godine.

Brdo Marjan, poštovano kao splitski „grad pod Marjanom“, pruža šumski kontrapunkt gustom jezgru. Meštani i posetioci penju se njegovim stazama peške ili biciklom, zastajući kod malih kapela ili osenčenih proplanaka. Na istočnoj strani poluostrva, katedrala Svetog Dujma zauzima nekadašnji mauzolej Dioklecijana. Unutra, oltari podignuti tokom sedmog veka čuvaju mošti Svetih Anastasija i Dujma, potonjeg koji se sada pamti kao zaštitnik grada. Visoki romanski zvonik katedrale, završen oko 1150. godine, nudi jedan od najslavnijih vidikovaca u Dalmaciji.

Split čuva izuzetnu koncentraciju muzeja i galerija. Arheološki muzej, osnovan 1820. godine, polaže pravo na to da je najstarija takva institucija u Hrvatskoj. NJegove kolekcije se kreću od ilirskih artefakata i grčko-helenističke keramike do rimskog stakla i srednjovekovne numizmatike. U blizini, Muzej hrvatskih arheoloških spomenika prikazuje ranosrednjovekovne pletarske radove, glinene figurice i latinsko epigrafsko kamenje – od kojih neki datiraju iz devetog veka – što čini najveću kolekciju te vrste u Evropi.

Gradski muzej, smešten u nekadašnjoj Papalićevoj palati, prikazuje urbanu, kulturnu i ekonomsku evoluciju od antike do danas. Etnografski muzej istražuje dalmatinske narodne tradicije, od kostima iz osamnaestog veka do savremenog oživljavanja zanata. Pomorsko nasleđe nalazi dom u Hrvatskom pomorskom muzeju u tvrđavi Gripe, gde pomorsko oružje, modeli brodova i navigacioni instrumenti prate vekove pomorskih dostignuća. Na samom Marjanu, Muzej nauke i zoološki vrt nude prirodnjačke eksponate i ograđene prostore za životinje, dok Galerija Ivana Meštrovića, smeštena u arhitektonskom projektu samog vajara, prikazuje njegove crteže, dizajn nameštaja i monumentalne statue.

Umetnost nastavlja da cveta u Galeriji likovnih umetnosti, koja se od 2009. godine nalazi u bivšoj bolnici iza palate. NJen fond obuhvata šest vekova, predstavljajući dela Vlaha Bukovca, Ivana Meštrovića i drugih poznatih ličnosti. Rotirajuće izložbe savremenih hrvatskih umetnika dopunjuju stalnu postavku. Na kratkoj pešačkoj udaljenosti, u kapeli na Kaštelet-Crikvinama, mogu se naći drvene ploče koje je Meštrović rezbario – svedočanstvo njegove odanosti Splitu i Dalmaciji.

Splitski kulturni identitet proteže se izvan muzeja. NJegovi književni koreni sežu do Marka Marulića, renesansnog humaniste čije su epske pesme i moralne rasprave uticale na ranu evropsku književnost. U dvadesetom veku, pisci poput Miljenka Smojea beležili su transformaciju grada u televizijskim serijama „Malo misto“ i „Velo misto“, spajajući nežni humor sa društvenim posmatranjem. Glumac Boris Dvornik, još jedan rođeni sin, postao je jedna od najomiljenijih hrvatskih filmskih figura.

Kada dnevna svetlost izbledi, Split otkriva živahniju stranu. Muzički prostori i barovi se prelivaju u uske uličice, a tokom letnjih meseci vazduh nosi ritmove klapa i pop dens bitova. Godine 2013, Split je postao prvi hrvatski grad koji je bio domaćin Ultra Evrope, privlačeći oko 150.000 posetilaca festivala svakog jula na stadion Poljud sve do preseljenja u Park mladića 2019. godine. Više od decenije, Ultra Evropa u Splitu je dočekala 1,3 miliona posetilaca iz preko četrdeset zemalja. Godine 2023, grad je otvorio svoj prvi LGBT+ klub, dodatno diverzifikujući svoju noćnu ponudu. Posetioci mogu birati između barova na plaži na otvorenom i podzemnih plesnih podijuma, često završavajući noć uz blago osvetljenu obalu.

Turizam sada čini temelj splitske ekonomije. U 2023. godini grad je zabeležio 965.405 dolazaka i 3.050.389 noćenja, što je novi rekord koji odražava njegovu privlačnost kao kulturnog centra i čvorišta za krstarenja. Svake godine, blizu milion posetilaca prođe trajektima za Brač, Šoltu, Čiovo, Hvar i Vis, dok sezonske linije povezuju Ankonu i druge italijanske luke. Luka Split godišnje opslužuje oko četiri miliona putnika, što je rangirano kao treći najprometniji putnički terminal na Mediteranu. Kruzeri pristaju preko 260 puta godišnje, ostavljajući više od 130.000 putnika na raspolaganju gradu.

Splitska kopnena infrastruktura se razvijala zajedno sa pomorskim vezama. Autoput A1 prevozi automobile na sever prema Zagrebu, a Jadranska magistrala se proteže celom dalmatinskom obalom. Ne postoji tramvajski sistem – brdovit teren ga čini nepraktičnim – ali lokalni autobusi opslužuju i poluostrvo i prigradska naselja. Splitski aerodrom u Kaštelima, oko dvadeset kilometara severozapadno, zabeležio je 3,62 miliona putnika 2024. godine, što ga stavlja na drugo mesto u Hrvatskoj po vazdušnom saobraćaju. Na južnom rubu poluostrva, glavna železnička stanica označava krajnju stanicu linija za Zagreb, Osijek, Budimpeštu, Beč i Bratislavu, kao i prigradskih vozova za Kaštel Stari. Manja stanica u Kopilici je mesto gde staju prigradski vozovi do Splita Predgrađe.

Više od dva milenijuma nakon svog grčkog porekla, Split ostaje mesto gde se slojevi istorije prepliću u svakodnevnom životu. Magarac i dalmatinski pas – nekada neophodni pratioci u planinskim selima – pojavljuju se pored fudbalskih simbola, kao počast lokalnoj odanosti HNK Hajduku i njegovoj navijačkoj grupi Torcidi, najstarijem organizovanom navijačkom klubu u Evropi. Kroz oluje promena, zemljotrese i ratove, ovaj grad je zadržao orijentaciju ka moru i otpornost rođenu iz njegovog poluostrvskog smeštaja. Za one koji zastanu pored drevnog kamenja palate ili pogledaju u unutrašnjost Marjanske šume, Split nudi podsetnik da kontinuitet često cveta na mestima utočišta i preporoda.