Rijeka

Rijeka zauzima usku priobalnu traku gde se reka Rječina susreće sa širokim prostranstvom Kvarnerskog zaliva. Ovde se strma brda tako naglo uzdižu od nivoa mora da obrisi grada podsećaju na pozorišnu scenu postavljenu nasuprot planinskom okruženju. Ova konfiguracija je oblikovala karakter Rijeke odlučnije nego što bi to mogao bilo koji pojedinačni arhitektonski plan. Omeđen sa tri strane planinskim vencima Učke, Risnjaka i Velike Kapele, a otvarajući se prema Jadranu na četvrtoj strani, grad je dugo služio kao prirodna pomorska kapija za centralnu Evropu.

Od najranijih zapisa, Rijeka (hrvatski: Riječka; italijanski: Fiume) dugovala je svoju sudbinu tom dubokom morskom zalivu. NJena luka se nalazi četrdeset metara ispod okolnih grebena, sposobna da dočekuje brodove koji prelaze niske prevoje kontinenta iz Mađarske i dalje. Dva glavna puta počinju ovde: jedan se proteže severoistočno kroz Dinarske Alpe do Panonske ravnice, a drugi se proteže severozapadno preko Postojnskih vrata do Slovenije i Austrije. U oba smera, trgovci i vojske su smatrali da je mirna luka Rijeke neophodna.

Ova strateška istaknutost privlačila je rivalske pretendente tokom vekova. Nekada osporavan između Svetog rimskog carstva i pomorske republike Venecije, kasnije je prošao kroz ruke Venecije i Habzburga pre nego što se u modernom dobu pojavio kao žarište između Italije i Jugoslavije. Između 1918. i 1991. godine grad je bio odgovoran za ne manje od osam različitih administracija, što je predstavljalo preplitanje suvereniteta koje je njegovim ljudima dalo snažan osećaj lokalnog identiteta. Jedan stanovnik rođen 1917. godine mogao je – bez preseljenja – imati pasoše Austro-Ugarske, Italije, Slobodne Države Rijeke, Kraljevine Italije, teritorije pod nemačkom okupacijom, Jugoslavije, fašističkog regenstva Karnaro i konačno Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Takve brze promene oblikovale su i građansku maštu i demografski profil, jer su Hrvati, Italijani, Srbi, Bošnjaci i drugi koegzistirali u luci gde su se preplitale brojne jezici i tradicije.

Danas se otprilike 85% od 108.000 stanovnika Rijeke identifikuje kao Hrvati, dok su preostale italijanske i druge manjinske zajednice sačuvane u delovima grada. Među njima je preživelo oko dvadeset hiljada govornika fijumanskog, lokalne varijante mletačkog. Generacijama je fijumanski služio kao trgovački jezik luke, čak se dotičući dijalekata hrvatskog u predgrađima, gde se još uvek nalaze ostaci čakavskog dijalekta. Na ulicama oko Korza, široke pešačke šetališta u srcu grada, ovi jezici se mešaju u povikima prodavaca na pijaci i uzaludnim pozdravima starih prijatelja.

Riječka ekonomija ostaje ukorenjena u moru. Dva brodogradilišta — 3. Maj i Viktor Lenac — spadaju među najveće industrijske poslodavce, njihove dizalice su zglobno postavljene poput metalnih dizalica na horizontu. Pomorski teretni i putnički saobraćaj i dalje obavlja zaliv, povezujući glavnu hrvatsku luku sa jadranskim ostrvima i međunarodnim linijama. Ipak, koliko god dokovi definišu tržište rada, kultura se ponovo afirmisala poslednjih godina. Rijeka je 2020. godine ponela titulu Evropske prestonice kulture, deleći tu čast sa Golvejem u Irskoj. Sa repertoarom koji se proteže od klasičnog pozorišta u Hrvatskom narodnom kazalištu Ivana p. Zajca — prvi put podignutom 1765. godine — do savremene umetnosti u Muzeju moderne i savremene umetnosti, grad je utemeljio svoj postindustrijski identitet u prostorima za izvođenje i izložbe koji govore o njegovoj raznolikoj prošlosti.

Šetnja kroz Stari grad podseća na ovu slojevitost epoha. Gradska kula stoji u podnožju Korza, njen okrugli srednjovekovni oblik nekada je bio ulazna tačka u utvrđeni grad. U blizini, Guvernerova palata sada je dom Pomorskog i istorijskog muzeja hrvatske obale, gde artefakti pomoraca i porodični portreti prate transformaciju Rijeke od male ribarske luke do carskog entrepota. Ispod katedrale posvećene Svetom Vidu nalazi se mreža tunela Grivica, koju su isklesale italijanske snage početkom 1940-ih. Posetioci mogu prošetati njenih 330 metara dužine i zamisliti anksioznost civila koji traže sklonište od bombardera iznad glave.

Uzdignuto iznad centra, brdo Trsat nosi tvrđavu čiji kameni spomenici datiraju iz kasnog trinaestog veka. Trsatski grad, koji se nalazi 138 metara nadmorske visine, dominira prilazom sa istoka. Od 1288. godine pružao je utočište i vidikovac, prvo srednjovekovnom sveštenstvu, a kasnije habzburškim oficirima. Danas se na njegovim bedemima održavaju umetničke izložbe, koncerti i književna čitanja, dok se ispod barokne crkve zamka svakog avgusta u avgustu povećava broj hodočasnika za praznik Velike Bogorodice. Hodočasnici dolaze da odaju počast Gospi Trsatskoj, najvažnijem verskom mestu u zapadnoj Hrvatskoj, privučeni zavetnim darovima koji ispunjavaju kapelu sa darovima.

Riječka karnevalska sezona predstavlja još jedan oblik hodočašća. Osnovan 1982. godine, Riječki karneval održava se između januara i marta, dostigavši vrhunac vikendom pre Velikog posta. Na dan otvaranja, gradonačelnik predaje simbolični ključ Meštaru Toniju, karnevalskom majstoru, koji zatim predsedava svečanim povorkama i dobrotvornim balom u Guvernerovoj palati. Stotine maskiranih grupa paradiraju duž Korza, a pridružuju im se deca u kostimiranim redovima iz celog regiona. Poslednjih godina, preko petnaest hiljada učesnika u više od dvesta karnevalskih trupa privuklo je više od sto hiljada posetilaca. Ove proslave podsećaju na riječko kosmopolitsko nasleđe, jer se mletačke maske mešaju sa slovenskim kostimima i modernom satirom.

Leto pretvara obalske rubove u kupatilo mediteranskog odmora. Plaže na zapadu, na Kantridi i Preluku, nude šljunčane ivice i pet morskih bazena uklesanih u stenu; na istoku, Pećine i Kostrena ustupaju mesto osamljenim uvalama. Autobusi prevoze kupače do svakog dela plaže, a parkinzi su spremni pored obale. Pa ipak, Alpi se nalaze jedva deset kilometara u unutrašnjosti, tako da se u hladnim zimskim jutrima skijaši penju do odmarališta Platak žičarom i pronalaze padine još uvek prekrivene snegom, dok se jadranska ostrva sijaju ispod kroz prolome u oblacima. Snežne padavine su kratke - retko prelaze tri dana u godini - ali bura duva po obroncima, ostavljajući zaleđene vrhove koji se živopisno razlikuju od maslinjaka pored mora.

Klima je ovde klasifikovana kao vlažna suptropska. Najviše letnje temperature prelaze 30 °C samo dvadeset dana godišnje, dok zimske temperature padaju ispod nule samo jednom. Padavine su česte tokom svih godišnjih doba; magla se javlja oko četiri dana godišnje, uglavnom zimi. Najtopliji vazduh zabeležen na lokalnoj stanici, na 120 metara nadmorske visine, dostigao je tačno 40 °C 19. jula 2007. godine, dok je najhladnija pala na -12,8 °C 10. februara 1956. godine.

Pored prirodnog sveta, Rijeka je dugo služila kao kulisa filmskim stvaraocima i piscima. Šezdesetih godina prošlog veka nekoliko vesterna o Vinetuu snimljeno je u njenim predgrađima. Sedamdesetih godina prošlog veka američka mini-serija „Vetrovi rata“ pronašla je ovde odgovarajuću arhitekturu, dok se italijansko regentstvo Karnaro – protofašistički eksperiment Gabrijelea D'Anuncija iz 1919. godine – ubraja među neobičnije epizode ​​grada. Ta kratkotrajna „Regenca Italiana del Karnaro“ priznala je Lenjinovu Sovjetsku Republiku, prihvatila avangardnu estetiku, pa čak i tolerisala nenormativne rodne izraze, sve u skladu sa ustavom koji je napisao sam D'Anuncio. Kasnije, 1992. godine, Hajao Mijazaki je transponovao Fiume iz 1920-ih u animirani hotel Adrijano iz Porko Rosa, hvatajući međuratnu eleganciju luke fluidnim potezima boje. U skorije vreme, Netfliksova drama „Novine“ odvija se na riječkim ulicama od 2018. godine, a scene iz filma „Telohranitelj žene ubice“ iz 2019. godine takođe su snimljene ovde.

Arhitektura otkriva dalje slojeve. Duž Korza, secesionističke fasade uokviruju kafiće i butike; katedrala Svetog Vida zadržava svoj barokni brod; Rimski luk i Stara kapija stoje kao nemi svedoci gradskih carskih kapela. Na drugoj obali Rječine, bivši grad Sušak - nekada rivalska hrvatska enklava - spojio se sa Fiumeom 1945. godine. Danas se njihovo ujedinjenje obeležava širokim pešačkim trgom iznad zatrpane reke, omiljenim mestom sastanka koje skriva vodu koja teče ispod.

Muzeji su brojni za one koji su spremni da posvete vreme istraživanju. Prirodnjački muzej, sa svojim akvarijumom i kolekcijom gmizavaca, privlači porodice; Gradski muzej Rijeke pokriva numizmatiku, pozorišne kostime i ratne artefakte; mali muzej „Peek & Poke“ izlaže starinske računarske relikvije - glomazne tastature iz zore personalnih računara. Sakralne kolekcije u katedrali i na Trsatu prikazuju relikvijare, putire i slike koje obuhvataju vekove posvećenosti. Na svakom uglu oseća se gradsko nadvlačenje konopca između industrije i umetnosti.

Za pogled na savremeni život, može se spustiti do glavne pijace — Place — gde rano ujutru mreže sa ribom stižu pored gajbi sa lokalnim voćem. Ovde se izvorni kosmopolitski duh grada potvrđuje u mirisu dimljenih škampa, akcentima starijih prodavaca koji podsećaju na austrougarsku vladavinu i smehu mladih koji trče po popločanim prolazima.

Van gradskog jezgra nalaze se i druge razonode. LJubitelji motosporta voze deset kilometara severno do staze Grobnik, gde mogu da testiraju svoje veštine ili da gledaju profesionalce kako se krivinama kreću. Za posmatrače zvezda, Astronomski centar na vrhu brda Sveti Križ nudi teleskope usmerene ka tamnom nebu, sa panoramskim pogledom na zaliv ispod. A ako vas mamac slane vode privuče, ronilački centri oko rta otkrivaju podvodne litice isprekidane gorgonijskim koralima, morskim pećinama, pa čak i olupinama.

Obrazovanje i umetnost se presecaju na Univerzitetu u Rijeci, formalno osnovanom 1973. godine, ali čiji koreni sežu do jezuitske teološke škole iz 17. veka. NJegovi fakulteti su se proširili po gradu, privlačeći studente koji oživljavaju ulice i kafiće, govoreći hrvatski, italijanski, fijumanski ili engleski dok raspravljaju o istoriji, inženjerstvu ili književnosti.

Kulturno sećanje svetluca u najsitnijim detaljima. Jedan pojas za spasavanje sa Titanika počiva u Pomorskom muzeju, nasleđe putovanja Karpatije do i iz NJujorka, često sa hrvatskom posadom. Početkom dvadesetog veka, Fiume se hvalio nedeljnim transatlantskim putničkim prevozom, a meštani se još uvek sećaju dana kada su prekookeanski brodovi bili vezani za kej, a golubovi koji su nosili pisma leteli iznad njih.

U svakom od ovih aspekata – geografiji, istoriji, industriji, umetnosti – Rijeka otkriva složenost, a ne jednu naraciju. Ona se opire jednostavnim definicijama, više voleći da govori slojevima kamena i čelika, odjekujućim glasovima koji se provlače između Jadrana i brda. Za posetioca koji posmatra zalazak sunca iza Učke, svetla koja plešu na površini vode, suština grada ne pojavljuje se samo u veličanstvenim spomenicima, već u fluksu identiteta koji su oblikovali njegove ulice. Postoji tiha poezija u luci izgrađenoj za trgovinu, koja sada dočekuje čamce za zabavu i teretne brodove, i suptilno dostojanstvo u zajednici koja je prebrodila carstvo, ideologiju i rat, samo da bi zadržala duh koji je i otporan i prijemčiv. U Rijeci, reka teče ispod trga, a planine se pritiskaju uz more, i u tom zagrljaju se nalazi grad koji je i usidren i slobodan.