Bar

Bar predstavlja glavnu pomorsku kapiju Crne Gore, grad sa 15.868 stanovnika smešten na 598 kvadratnih kilometara obale i zaleđa, i sedište opštine čijih 46.171 stanovnika naseljava 85 naselja koja se protežu od Jadrana do obala Skadarskog jezera. Smešten šezdeset kilometara jugozapadno od Podgorice, glavnog grada države, i direktno preko mora od italijanskog grada Barija, Bar zauzima graničnu tačku gde se ritmovi Mediterana mešaju sa unutrašnjim pulsom Balkana.

Od svojih drevnih početaka kao Antibarijuma - „nasuprot Bariju“ na jeziku rimskih moreplovaca - grad je bio svedok epoha carstva, vere i pomorske trgovine. Danas ne opstaje kao muzejski eksponat već kao živa zajednica čija ekonomija zavisi od njene dubokovodne luke, čija izgrađena struktura nosi ožiljke i trijumfe mletačke, osmanske i slovenske vladavine, a čiji se pejzaži kreću od šljunkovitih obala do grebena prekrivenih hrastovim drvećem. U Baru se geografija i istorija prepliću na način koji je i elementaran i nedokučiv, pozivajući na razmišljanje koliko i na radoznalost.

Topografija Bara se odvija u tri koncentrične zone. Na zapadu, Jadran se prostire u trakama bledo plave boje, njegove plime zapljuskuju obalu oivičenu lukama, maslinjacima i povremenim bedemom. Na istoku, kopno se blago penje prema grebenima Rumije i Sutormana, njihove padine su prekrivene makijom i hrastovom šumom, pre nego što ustupe mesto ogromnom prostranstvu Skadarskog jezera - najvećeg jezera u južnoj Evropi. Između mora i jezera nalazi se mozaik voćnjaka citrusa, vinograda i polja nara, svedočanstvo vekovne suptropske poljoprivrede negovane suncem obasjanom klimom.

Barska klima nosi otisak dva različita mediteranska režima. Zime ostaju blage i stalno vlažne, sa prosečnim januarskim temperaturama koje se kreću oko 12,3 °C za dnevne maksimume i padaju na 4,3 °C noću, a snežne padavine padaju samo u retkim, izmerenim nanosima - najznačajnije su one od devet centimetara u januaru 2000. Leta su duga i svetlija, sa julskim maksimumima od 27 °C do 28 °C i noćnim minimumima od 18 °C, isprekidanim kratkim, umerenim kišama. Tokom godine, grad se kupa u više od 2.500 sunčanih sati, bojeći svoje kamene zidove i crepne krovove stalno promenljivom svetlošću i senkama.

Ipak, upravo u tihim ruševinama Starog Bara, četiri kilometra u unutrašnjosti, u podnožju planine Rumije, slojevita istorija regiona najopipljivije se potvrđuje. Ovde, iza kapija koje su nekada čuvale srednjovekovnu tvrđavu, leže raspadajući se ostaci crkava, džamija i akvadukta. Kapija iz desetog veka stoji kao stražar iznad ruševina katedrale Svetog Đorđa, osnovane u jedanaestom veku, pored fragmenata crkve Svete Katarine i džamije Omerbašića, izgrađene 1662. godine. Razbacani među njima leže ostaci lukova osmanskog akvadukta - obnovljenog nakon zemljotresa 1979. godine - i grobnica propovednika Derviša Hasana iz 17. veka. Ovo kamenje, polomljeno i izbledelo, nosi nemo svedočanstvo o gradu koji je nekada bio u rukama slovenskih prinčeva, mletačkih duždeva i osmanskih paša.

U okruzima koji okružuju modernu luku, barska priča se odvija paralelno između tradicionalne industrije i turizma u razvoju. Luka Bar, sa svojih 3.100 metara obale, 800 hektara zemljišta i 200 hektara zaštićenih voda, svake godine pretovari oko pet miliona tona tereta. NJene dizalice i kontejnerski skladišta uokviruju siluetu grada, stalni podsetnik na strateški značaj grada za crnogorsku trgovinsku mrežu. Pored, železnica Beograd–Bar – završena 1976. godine nakon decenija inženjerskih izazova – provija se kroz planinske tunele i vijadukte u dolini, povezujući Jadran sa srpskom prestonicom i otvarajući unutrašnjost za posetioce i robu.

Poljoprivreda ostaje sastavni deo identiteta Bara. Tlo opštine podržava oko 95.000 stabala maslina i 80.000 primeraka citrusa - limuna, mandarina, pomorandži i grejpfruta - koji bujaju pod suptropskim suncem. Centar za suptropske useve, osnovan 1937. godine, predstavlja najstariju naučnu instituciju u Crnoj Gori, a njegova istraživačka polja i rasadnici predstavljaju živu arhivu hortikulturnih adaptacija. Lokalni proizvođač hrane Primorka, aktivan više od pola veka, presuje maslinovo ulje i flašira sok od nara, održavajući kulinarske tradicije koje datiraju još iz ranih industrijskih operacija 1920-ih.

Gradska verska arhitektura odražava njegovo složeno društveno tkivo. Pravoslavne i katoličke crkve dele susedstva sa džamijama podignutim pod osmanskim pokroviteljstvom. U novijem delu Novog Bara, crkva Svetog Nikole je dom nadbiskupije osnovane u jedanaestom veku, dok se u blizini nalazi moderna katedrala Svetog Jovana Vladimira - završena između 2009. i 2015. godine - veličinom parira glavnoj pravoslavnoj građevini Podgorice, sa freskama oslikanim galerijama posvećenim prvom srednjovekovnom svecu u regionu. Na drugoj strani grada, Omerbašićeva džamija u Starom Baru čuva svoj vitki minaret i molitvenu salu, koju posećuju hodočasnici privučeni njenim temeljima iz sedamnaestog veka.

Demografski sastav Bara odražava talase migracija i pomeranje granica. Prema popisu iz 2011. godine, etnički Crnogorci i Srbi zajedno čine oko osamdeset četiri procenta stanovništva grada, dok Bošnjaci, muslimani, Albanci i Hrvati čine manje zajednice. Religija prati slične linije: pravoslavni vernici čine skoro osamdeset procenata, dok muslimani i katolici čine deset, odnosno pet procenata. Ove brojke, iako podložne postepenim promenama, ukazuju na društvo zasnovano na zajedničkim tradicijama Jadrana i Balkana.

Uprkos svojoj strateški važnoj luci, Bar ostaje skromnih razmera. NJegovo srednjovekovno jezgro – gde se uske uličice penju prema ruševinama bedema – prostire se na jedva nekoliko hektara, a savremeni centar grada, okružen železničkim prugama i rezervoarima za naftu, proteže se u nepravilnim blokovima niskih zgrada. Nekoliko hotela zauzima obalu, ali veći deo smeštaja nalazi se u pansionima i privatnom smeštaju severno od industrijske zone, u naseljima kao što je Šušanj. Ovde plaže obraslo borovima ustupaju mesto šljunkovitim obalama, a žubor letnjeg turizma ostaje umeren čak i na svom vrhuncu.

Saobraćajne veze se zrače iz grada poput žbica na točku. Jadranska magistrala okružuje obalu, povezujući Bar sa Budvom na severu i Ulcinjem na jugu. Tunel Sozina, otvoren 2006. godine, prokrčio je direktnu rutu kroz planine Golija do Podgorice, smanjujući vreme putovanja na manje od sat vremena. Trajekt za automobile saobraća osamdeset kilometara dugom prelazu do Barija u Italiji, a njegov sezonski red vožnje odražava oseku i pad turizma; linija do Ankone je prekinuta krajem 2016. godine. U unutrašnjosti, autobuske linije povezuju Bar sa Sutomorom, plažama Budvanske rivijere i selima koja okružuju Skadarsko jezero, dok vozovi koji saobraćaju na svakih sat vremena stižu i polaze sa stanice, a njihovi vagoni podsećaju na industrijsko nasleđe grada.

Kulturni život u Baru čine dve institucije smeštene u kraljevskim ostacima. Palata kralja Nikole, građevina iz 1885. godine u eklektičnom stilu, stoji usred lisnatih vrtova, a njena oranžerija i balkoni od kovanog gvožđa ukazuju na uticaje secesije. Danas služi kao lokalni istorijski muzej, a njegove sobe su uređene tako da evociraju enterijer dvora s kraja devetnaestog veka, sa nameštajem iz tog perioda, portretima i arhivskim dokumentima. U blizini, srednjovekovna tvrđava Stari Bar je delimično pretvorena u muzej na otvorenom, gde vođene staze vode posetioce između cisterni, bedema i čuvene „Stare masline“ - čvorovastog drveta za koje se kaže da je staro dva milenijuma.

Pijačni život cveta duž Bulevara 24. novembra, gde tezge nude sireve u drvenim kacama, a riblji paviljon snabdeva dnevnim ulovom Jadrana po lokalnim cenama. Supermarket VOLI u blizini stanice opslužuje stanovnike hipermarketom, apotekom i kulinarskim emporijumom. Kafići se prostiru po popločanoj ulici koja se uzdiže od parkinga do kapije Starog Bara, a njihovi stolovi su različitih stilova - neki su skromne drvene klupe blizu zidina tvrđave, drugi stilski opremljeni prugastim tendama i stolicama od kovanog gvožđa. Među njima su ćevabdžinica Dino, gde začinjene ćufte od jagnjetine dele stolove sa sokom od nara, i riblji bar Cvijo, čiji meni u obliku mezalune nudi specijalitete sa roštilja uz ambijente sa morskim staklom.

Noćni život u Baru je opušten. Dok druga jadranska odmarališta ulivaju svetlost i muziku u sitne sate, barske večeri se završavaju do ponoći, isprekidane barovima sa kraft pivom kao što su 501 Darts Bar i Varadero. Taksiji se nalaze u blizini autobuske i železničke stanice, opslužujući autobuse koji polaze na svakih sat vremena do plaža Šušanj i dalje. Za one koji traže više živog društva, Sutomore - selo deset minuta južno putem - nudi peščane obale i sezonske klubove, dok se Budvanski noćni život nalazi sat vremena severnije.

U zaleđu, ruševine manastira Ratac i tvrđave Tabija nalaze se na šumovitim brdima, pružajući pogled i na more i na jezero. Sporedni put vodi do spomenika koji obeležava bitku kod Bara 1042. godine, gde su srpske snage pod komandom Stefana Vojislava pobedile Vizantince – mesta čiji betonski postolja sada služe kao panoramski vidikovac. Na istoku, padine oko Skadarskog jezera otvaraju se u Skadarsku krajinu, mozaik ribarskih sela i močvara bogatih pticama koje nagrađuju istraživanja čamcem rano ujutru.

Moderni Bar se opire stereotipima Rivijere. Nije ni hitno odmaralište niti pospana provincijska luka, već mesto godišnjih ritmova utemeljenih koliko u pomorskoj trgovini i poljoprivredi toliko i u turizmu sunca i mora. Tokom godine, dizalice u luci se pokreću, masline opadaju u jesen, škole i prodavnice se otvaraju u septembru, a pravoslavni i islamski festivali obeležavaju proleće i leto. Ovde postoji čvrstina u svakodnevnom životu, podstruja istorije koja se potvrđuje kad god vetar sa obale pokrene čemprese ili voz zviždi kroz tunel do stanice.

Za putnike koji žele da dožive pravi jadranski grad, Bar nudi ravnotežu između elementarnog i svakodnevnog. Možete pratiti korake pored mletačke kapije, zastati ispred osmanske džamije ili se zadržati za stolom lokalnih sireva, a da nikada ne osetite tempo koji diktira plan putovanja iz vodiča. Ovde Jadran nije ni roba niti samo kulisa, već stalni sagovornik - od ribarskih brodova u zoru do trajekata koji polaze za Italiju u sumrak.

Na kraju, Bar se otkriva ne u jednoj panorami, već u nizu malih susreta: stakato zvonjava sat-kule u podne, miris jasmina isprepletan sa izduvnim gasovima dizela blizu keja, odjek dečjeg smeha među porušenim lukovima crkve Svete Katarine. Ovi detalji se spajaju u sliku grada koji je istovremeno usidren u svom nasleđu i otvoren za struje promena – gde drevno i moderno pronalaze nesiguran smeštaj, i gde je priča uvek u nastajanju.