Mostar

Mostar se nalazi u uskoj klisuri gde smaragdne struje reke Neretve krče put između kamenitih padina. Kao administrativni centar Hercegovačko-neretvanskog kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine, on takođe nosi nasleđe svog ranijeg statusa istorijske prestonice Hercegovine. Danas je grad peti po broju stanovnika u zemlji, ali njegovo kompaktno urbano tkivo krije složenost nasleđa, sukoba i obnove koja seže vekovima unazad.

Od osmanskog osvajanja sredinom 15. veka pa nadalje, identitet Mostara postao je neodvojiv od Starog mosta, ili Starog mosta. Naručio ga je sultan Sulejman Veličanstveni, a završen 1566. godine, jednolučni kameni most imao je raspon od 28,7 metara u prečniku i uzdizao se 21 metar iznad letnje vodene linije. NJegov savršeno polukružni svod, izrađen od obrađenih krečnjačkih blokova sa ispunom od lomljenog kamena, otelotvorivao je eksperimentalno samopouzdanje. Lokalna legenda pripisuje Hajrudinu, učeniku velikog arhitekte Sinana, njegov dizajn; u stvarnosti, on je spadao među najostvarenija građevinska dela na osmanskom Balkanu. Bočne kule mosta - Halebija i Tara - nekada su služile kao smeštaj za čuvare i municiju, a njihovo čvrsto zidano zidanje naglašavalo je borbenu, kao i građansku svrhu prelaza.

Iza mosta, srednjovekovni prethodnici Mostara ostavili su samo fragmente. Hercegova kula, usamljeni ostatak ranih utvrđenja, uzdiže se iznad istočne obale. Preko reke, osmanske ambicije su preoblikovale grad. Upravitelji novoosnovanog sandžaka investirali su u komplekse džamija koji su kombinovali molitvene sale, kuranske škole, pijace i narodne kuhinje, objedinjujući i veru i socijalnu zaštitu u jednom prostoru. DŽamija Ćejvan Ćehaj, koja datira iz 1552. godine, predstavlja najstariji sačuvani muslimanski bogomolju. U blizini, Kriva ćuprija - njen mali „Kosi most“ iz 1558. godine - nagovestila je sam Stari most, služeći i kao probni primer tehnike i kao veza između onoga što će postati trgovački kvart.

Tokom tri veka, gradski pejzaž je apsorbovao uzastopne slojeve uticaja. Kuće kasnog osmanskog doba imale su karakterističan raspored stanova: prizemna sala, popločano dvorište i gornji stambeni sprat koji se otvarao na verandu. Kuća Muslibegovića, podignuta pre oko tri veka, ostaje možda najbolji primer, njen četvorospratni plan obuhvata odvojena ženska i muška dvorišta i otkriva mediteranske uticaje u svom dvostruko svedenom ulazu. Sedam od prvobitnih trinaest džamija iz 16. i 17. veka postale su žrtve ideoloških rušenja ili ratovanja u 20. veku; Karađoz-begova džamija (1557) opstaje, kao i džamija Koski Mehmed-paše (1617), koja je obnovljena nakon ratnih razaranja i danas je otvorena za posetioce koji se penju na njen minaret radi širokog pogleda na Stari grad.

Kraj 20. veka doneo je austrougarsku vlast, donoseći neoklasične i secesionističke javne zgrade na ulice Mostara. Pravoslavna katedrala Svetog Trojstva, završena 1873. godine kao poklon sultana Abdul Aziza, i franjevačka crkva u italijanskom stilu potvrđuju hrišćansko prisustvo pored džamija i sinagoge s početka 20. veka, koja je sada prenamenjena u pozorište nakon oštećenja u Drugom svetskom ratu. Krčme, trgovačke radnje, štavionice i fontane svedoče o nekadašnjoj prosperitetnoj zanatskoj ekonomiji; mnogi izlozi i dalje prikazuju bakarno posuđe, bronzane rezbarije i motive nara - potonji su simbol Hercegovine - dok je bazar Kujundžiluk zadržao svoje ime „ulica zlatara“.

Svi ovi elementi su našli priznanje 2005. godine, kada je UNESKO upisao područje Starog mosta u Starom gradu Mostaru na listu svetske baštine, navodeći njegov kulturni značaj i „izuzetan primer balkanske islamske arhitekture u 16. veku“. Označeno područje pokriva 7,6 hektara, sa zaštitnom zonom koja se proteže na 47,6 hektara.

Međutim, senka rata nadvila se razornom snagom. Tokom sukoba 1992–1995. koji je razorio Jugoslaviju, Mostar je bio najbombardovaniji grad u Bosni i Hercegovini. Vazdušni napadi i artiljerija razarali su civilne četvrti, kulturne znamenitosti i kičmu gradskog tkiva. U novembru 1993. godine, Stari most se srušio pod granatiranjem snaga Hrvatskog veća odbrane. Sedam džamija, kuća i mostova podlegli su borbama i etničkim sukobima, ostavljajući grad podeljen duž novih linija raseda.

Rekonstrukcija je ozbiljno počela uz međunarodnu podršku. Kameni blokovi spašeni iz rečnog korita pružili su originalni materijal za mukotrpnu obnovu. Do 2004. godine - skoro jedanaest godina nakon što je most pao - Stari most je ponovo izdignut, a njegov odjek linija iz 16. veka je obnovljen. Muzej pored prelaza, otvoren 2006. godine, dokumentuje i srednjovekovne temelje otkrivene ispod trga i moderne inženjerske metode korišćene u rekonstrukciji.

Nakon rata, demografija Mostara se naglo promenila. Pre 1992. godine, grad je bio među etnički najraznovrsnijim u zemlji. Danas, Hrvati čine većinu u zapadnim okruzima (48,4% stanovništva opštine), Bošnjaci dominiraju na istoku (44,1%), a Srbi čine nešto više od 4%. Birački spiskovi iz 2008. godine pokazuju da su tri zapadna okruga sa hrvatskom većinom registrovala oko 53.917 birača, dok je na istočnoj strani sa bošnjačkom većinom registrovano 34.712. Urbana podela opstaje u školovanju, kulturnim institucijama i javnom prostoru, iako zajednička mesta nasleđa privlače turiste preko nekadašnjih linija fronta.

Moderni Mostar počiva na više od sećanja i spomenika. NJegova ekonomija se oslanja na proizvodnju aluminijuma i metala, bankarstvo i telekomunikacije. Aluminijum Industris, nekada stub jugoslovenske metalurgije, ostaje vodeći izvoznik i godišnje generiše oko 40 miliona evra za opštinsku blagajnu. Među tri najveće banke u Bosni i Hercegovini, jedna ima sedište u Mostaru. Grad je takođe domaćin nacionalne elektroprivrede (Elektroprivreda HZHB), poštanske kompanije (Hrvatska pošta Mostar) i velikog telekomunikacionog operatera (HT Eronet). Ova javna preduzeća, zajedno sa malim i srednjim privatnim firmama, jačaju poslovnu klimu koja se značajno oporavila od rata.

Svakog proleća, Međunarodni sajam privrede okuplja lokalne firme i strane delegacije, oživljavajući trgovinsku tradiciju koja je nekada bila temelj prosperiteta Hercegovine. Planovi za instalacije vetroelektrana i proširenje Ćiro staze - biciklističke rute od 157 km koja prati ugašenu uskotračnu železnicu prema Dubrovniku - ukazuju na diverzifikaciju u energetici i turizmu. Tri hidroelektrane na obodu grada već snabdevaju obnovljivom energijom.

Klimatski, Mostar se nalazi na spoju mediteranske topline i vlažnosti iz unutrašnjosti. Prema Kepenovoj klasifikaciji, spada u modifikovani Cfa režim: zime su hladne i vlažne, leta vruća i relativno suva. Prosečna temperatura u januaru je oko 5 °C, u julu oko 26 °C, a temperature mogu porasti i iznad 40 °C; rekordno visoka temperatura je 46,2 °C, izmerena 1901. godine i neuporediva je svuda u zemlji. Sunčeva svetlost preovlađuje od juna do septembra, što je Mostaru donelo titulu najsunčanijeg grada u Bosni i Hercegovini sa oko 2.291 godišnjim satom. Snežne padavine su retke i retko se zadržavaju duže.

Pored svojih glavnih spomenika, Mostar nudi slojeve istorije za pažljivog posetioca. Partizansko memorijalno groblje iz Drugog svetskog rata, koje je u organskim konturama kamena i vode projektovao Bogdan Bogdanović, spaja prirodno zelenilo sa svečanom arhitekturom. Ranohrišćanski ostaci u Cimu, osmanski hamami, jevrejsko memorijalno groblje i sat-kula osmanskog porekla svedoče o mnoštvu vera i epoha. Mitropolitanska palata (1908) i Katedrala Svetog Trojstva govore o austrougarskom uticaju. Krivi most, čiji uski raspon podseća na manje značajan odjek Starog mosta, smešten je među trgovačkim četvrtima.

Izleti u Hercegovinu proširuju narativ grada. U blizini se nalaze hodočasničko svetilište u Međugorju, derviški manastir Tekija u Blagaju ispod strme litice i srednjovekovno utvrđenje Počitelj sa utvrđenjima iz osmanskog doba. Vodopadi u Kravici, rimska vila rustika Mogorjelo, praistorijski tumuli u Stocu i pećina Vjetrenica u kršu blizu Popovog Polja nude trenutke ljudskog i geološkog vremena. Kratka vožnja vodi vas do parka prirode Hutovo blato ili do jadranske obale preko Neuma.

Mostarske arterije koje pružaju pristup odražavaju njegov spoj tradicije i tranzicije. Autobuske stanice na istočnom i zapadnom krilu povezuju grad sa Sarajevom, Zagrebom i Dubrovnikom, kao i sa regionalnim centrima širom Bosne i Hercegovine. Vozovi saobraćaju dva puta dnevno sa glavnim gradom u unutrašnjosti. Drumskim putem, autoput A1 iz Hrvatske vodi do graničnog prelaza Bijača, a zatim dalje kroz slikovitu dolinu Neretve prema Sarajevu. Letovi na Međunarodnom aerodromu Mostar - 7,5 km južno od stanice - redovno povezuju Zagreb, Beograd, Istanbul i sezonske italijanske destinacije. Lokalni autobusi opslužuju aerodrom za letove do Hrvatske, mada se putnici često oslanjaju na taksije za šire veze.

Unutar Starog grada, kaldrmisane ulice se uzdižu ka kafićima i zanatskim radionicama. Zanatlije i dalje kuju bakarne tacne, slikaju minijaturne prikaze Starog mosta i rezbare motive lista nara u drvetu. Stara čaršija, Kujundžiluk, održava svoj karakter kao enklava zlatara i slikara. U dugom letnjem svetlu, ronioci iz Mostarskog skakačkog kluba skaču sa mosta u vrtložnu reku ispod, zarađujući novčiće koje bacaju posmatrači i čuvajući vekovni obred hrabrosti.

Mostar nije grad lakih kontrasta. NJegovi graciozni lukovi i ukrašene fasade kriju pukotine sećanja i stalne napore za pomirenje. Pa ipak, svaki kamen svedoči i o nasilju raskida i o strpljenju obnove. U njegovim uskim ulicama i suncem obasjanim trgovima, tok Neretve ostaje stalni kontrapunkt: istovremeno snaga obnove i ogledalo bezbrojnim licima grada.