Karači

Karači stoji na pragu gde se zemlja izliva u Arapsko more, njegovo ogromno prostranstvo isprepliće epohe ljudskih naselja, ambicije imperijalnih sila, nade novopridošlica i neumoljivi puls moderne trgovine. Kao glavni grad provincije Sind i najveća pakistanska metropola – dom za više od dvadeset miliona duša – izrastao je iz skromnog utvrđenog sela u grad čiji ekonomski učinak parira čitavim narodima. Ova transformacija nije bila ni glatka ni jednoobrazna. Umesto toga, Karači je apsorbovao i odražavao promene južnoazijske istorije: kolonijalne planove, konvulzije podele, talase migracije radne snage i izbeglica i istovremeni uspon industrije i nezaposlenosti. Pa ipak, ispod njegove prostrane asfaltne i staklene fasade leže potoci obrasli mangrovima, oštećeni kolonijalni ostaci, pomerajuće obale i zajednice čiji se ritmovi često razlikuju od zvanične naracije napretka.

Mnogo pre svog formalnog osnivanja 1729. godine kao Kolači, priobalna ravnica oko luke Karači bila je sezonski naseljena ribarskim i trgovačkim zajednicama. Prirodni zaliv sela nudio je skromno sidrište za jedrenjake koji su plovili duž Arapskog mora, povezujući Sind sa Arabijom i Istočnom Afrikom. Pa ipak, tek sredinom devetnaestog veka, dolaskom Britanske istočnoindijske kompanije, putanja naselja se odlučno promenila. Kolonijalni upravnici su prepoznali stratešku vrednost luke, pokrećući infrastrukturne radove na produbljivanju kanala, podizanju kejeva i povezivanju Karačija železnicom sa ogromnom potkontinentalnom mrežom. Do kraja 19. veka, grad je bio podeljen na „Novi grad“ – planiran, mrežno raspoređen, opremljen kanalizacijom, strujom i širokim bulevarima – i „Stari grad“, gde su starosedeoci ostajali grupisani u krivudavim ulicama bez osnovnih usluga. Britanski kanton i primorsko predgrađe Klifton, sa svojim prostranim bungalovima, pojavili su se kao simboli carskog samopouzdanja i ekskluzivnosti.

Uoči podele 1947. godine, stanovništvo Karačija je brojalo oko četiristo hiljada. U roku od nekoliko meseci, grad je postao poprište jedne od najvećih razmena stanovništva u istoriji. Stotine hiljada muslimanskih migranata – muhadžira – iz cele severne i zapadne Indije slilo se u grad, dok je većina njegovih hinduističkih stanovnika otišla u novoformiranu Republiku Indiju. Ova demografska revolucija i brza industrijska ekspanzija nakon sticanja nezavisnosti privukli su dalje migrante iz svake provincije Pakistana i šire: Bengalce, avganistanske izbeglice, Rohindže iz Mjanmara i manji broj iz Šri Lanke i Centralne Azije. Danas, Karači ostaje najjezički, etnički i religiozno najraznovrsniji grad u zemlji, ugošćujući više od dva miliona Bengalaca, milion Avganistanaca i skoro pola miliona Rohindža među svojih dvadeset miliona stanovnika. Više od devedeset šest procenata stanovnika se identifikuje kao muslimani – suniti, šiiti, barelvi, deobandi, ismaili i drugi – dok male zajednice hrišćana, hindusa, parsa i zoroastrijanaca i dalje postoje u džepovima širom metropole.

Karači dominira formalnom ekonomijom Pakistana. Godine 2021, njegov bruto domaći proizvod, na osnovu pariteta kupovne moći, premašio je dvesta milijardi dolara, što čini otprilike četvrtinu nacionalne proizvodnje i generiše trideset pet procenata poreskih prihoda. Skoro devet desetina industrijske robe zemlje potiče odavde, a dve najveće morske luke – Luka Karači i Luka Kasim – obavljaju više od devedeset pet procenata spoljne trgovine. Grad je domaćin sedišta svake banke u Pakistanu i skoro svih multinacionalnih kompanija koje posluju unutar njegovih granica. Međutim, pored formalnog sektora, Karači održava ogromnu neformalnu ekonomiju – ulične prodavce, male radionice, kućna preduzeća – koja mogu predstavljati i do trideset šest procenata ukupne ekonomske aktivnosti Pakistana, zapošljavajući oko sedamdeset procenata radne snage grada. Konfekcijske radionice u Korangiju, štamparije u Gardenu, proizvođači nameštaja u Severnom Nazimabadu i pijace začina u Sadaru zajedno svedoče o preduzetničkom pokretu grada.

Karači zauzima priobalnu ravnicu koju isprekidaju dve niske linije grebena — brda Hasa i brda Mulri — deo planinskog venca Kirtar koji se uzdiže na nešto više od petsto metara. Na istoku se nalaze poplavne ravnice Inda, na jugoistoku se šire mangrove šume Delte i potoka Čina. Zapadno, Ras Muari (rt Monze) predstavlja morske litice i vetrovite peščane zalive. Konvergentne indijske i arapske tektonske ploče protežu se tik uz obalu, čineći region seizmički aktivnim, iako se sam Karači nalazi na stabilnoj zapadnoj ivici Indijske ploče.

Klima u gradu se obeležava kao tropska polusušna: duga, vlažna leta kojima dominiraju temperature koje povremeno prelaze četrdeset pet stepeni Celzijusa, ublažene povetarcem sa mora; zimski period od decembra do februara koji je znatno hladniji i suvlji. Prosečna godišnja količina padavina je nešto manje od tri stotine milimetara, koncentrisana u monsunskim mesecima od jula do septembra. Ipak, poplave sporadično preplavljuju sisteme za odvodnjavanje, sa istorijskim vrhuncima - poput četiri stotine milimetara u jednom mesecu u julu 1967. godine - ostavljajući ulice pod vodom. U poslednjim decenijama, učestalost i intenzitet oluja su se povećali, čak i dok rastući toplotni talasi ističu ranjivost grada na klimatske promene.

Karačijev otisak se postepeno širio od svog istorijskog jezgra oko Mitadara i Sadara. Severni Nazimabad i Nazimabad, osnovani 1950-ih, smeštali su migrante srednje klase u urednim blokovima. Na istoku, Odbrambena stambena uprava (DHA) i Klifton su evoluirali u luksuzne enklave, čije široke avenije su ispunjene luksuznim stanovima, dizajnerskim buticima i ambasadama. Na periferiji grada, Gulšan-e-Ikbal, Gulistan-e-DŽohar, Malir, Landi i Korangi nastali su nakon 1970-ih kako bi smestili rastuću radnu snagu, ali često bez adekvatnih usluga. Čak trideset pet procenata Karačita živi u neplaniranim naseljima – kači abadijima – bez formalnih priključaka za vodu, kanalizaciju ili struju. Granice grada takođe obuhvataju rečna ostrva – Baba, Bhit, Ojster Roks – i nekadašnje ostrvo Manora, sada povezano uskim peščanim kosom.

Karačijeve arterije se kreću od koridora bez signala – dugih gradskih autoputeva koji probijaju zagušenja – do prostranog autoputa M-9 koji povezuje metropolu sa Hajderabadom i nacionalnom mrežom autoputeva. Autoputevi Liari i Malir prolaze duž reka po kojima su i dobili ime, dok severna obilaznica Karačija preusmerava teretni saobraćaj oko severne ivice grada. Uprkos celoj ovoj putnoj infrastrukturi, svakodnevno se na ulice pridruži i do hiljadu novih vozila, što produžava zagušen saobraćaj i ubrzava habanje već krhkog kolovoza.

Železnica ostaje vitalna za teretni saobraćaj, povezujući luke sa destinacijama širom Pendžaba i Hajber Pahtunhve preko glavne linije 1, koja će uskoro biti nadograđena u okviru Kinesko-pakistanskog ekonomskog koridora za brzine do 160 km/h. Karačijeva kružna železnica, koja je nekada bila u potpunosti operativna između 1969. i 1999. godine, delimično je oživljena od 2020. godine i planirana je za potpunu restauraciju do 2025. godine, povezujući glavne okruge sa obnovljenim stanicama i prelazima odvojenim od nivoa. Brzi autobuski prevoz se proširio od inauguracije Metrobusa 2016. godine, sa zelenim i narandžastim linijama koje prevoze hiljade ljudi dnevno; pokrajinske inicijative su dodale klimatizovane, pristupačne za invalidska kolica „Narodne autobuse“ u ružičastoj boji za žene i električne bele autobuse. Predloženi moderni tramvaj, uz podršku turske stručnosti, nastoji da podseti na tramvajsku mrežu grada s kraja devetnaestog veka. Iznad, Međunarodni aerodrom DŽina ostaje najprometniji u zemlji, prevozeći milione putnika na rutama koje obuhvataju Aziju, Zaliv, Evropu i Severnu Ameriku.

Kao najkosmopolitskiji grad u Pakistanu, Karači neguje institucije u svakoj kreativnoj oblasti. Nacionalna akademija scenskih umetnosti, smeštena u bivšoj hinduističkoj gimnaziji, nudi obuku iz klasične muzike i savremenog pozorišta; pozorište Tespijanc unapređuje izvođačke sposobnosti zasnovane na zajednici širom zemlje. Urdu bioskop je ovde pronašao svoje uporište, a godišnji filmski festival u Kara ističe nezavisne filmske stvaraoce. Galerije u Kliftonu i Sadaru izlažu savremena dela uz istorijske kolekcije u Nacionalnom muzeju i palati Mohata. Kuća Kuaid-e-Azam i vila Vazir čuvaju nasleđe Muhameda Alija DŽine, dok muzeji pakistanskog vazduhoplovstva i pomorstva beleže nacionalnu odbranu. Ubrzana andergraund muzička scena spaja tradicionalne južnoazijske elemente sa zapadnim uticajima, čineći Karači mestom za mlade talente.

Karačijevo izgrađeno okruženje obuhvata vek eklektičnih stilova. Sadarova neoklasična carinarnica i Visoki sud Sinda dele prostor sa indo-gotskom zgradom Frer Hol i pijacom Carice. Lažna Tjudorska Karači Gimkana je u kontrastu sa neorenesansnom crkvom Svetog Josifa i klubom Sind. Do kasnog kolonijalnog perioda, arhitekte su spojile mogulske motive u anglosaksonske okvire, kao što se vidi u hinduističkoj Gimkani i palati Mohata. Napori za adaptivnu ponovnu upotrebu – ogledajući se u preseljenju vile Nuservandži iz devetnaestog veka u kampus Škole umetnosti i arhitekture doline Inda – pokazuju rastući etos zaštite. Poslednjih godina, neboderi poput trga Habib Bank Plaza, kule UBL i kule MCB redefinisali su siluetu grada, dok savremeni projekti poput sedišta Pakistanske državne naftne kompanije, džamije Grand DŽamija i kule Bahrija Ikon (u izgradnji) signaliziraju kontinuirane arhitektonske ambicije Karačija.

Moderna istorija grada takođe je bila svedok perioda akutnog nasilja. Tokom 1980-ih, priliv oružja tokom sovjetsko-avganistanskog rata podstakao je sektaške i etničke sukobe. Do početka 2000-ih, Karači se svrstavao među najopasnije gradove na svetu po pitanju nasilnog kriminala. Sveobuhvatna bezbednosna operacija koju su 2013. godine pokrenuli Pakistanski rendžeri, usmerena na kriminalne mreže, islamističke militante i političke militante, dovela je do značajnog pada ubistava i otmica; između 2014. i 2022. godine grad je pao sa šestog na 128. mesto na globalnoj rang listi kriminala. Pa ipak, međuetničke tenzije – posebno one koje uključuju stranku MKM i sindske, paštunske i pandžapske zajednice – nastavile su da se pojavljuju u periodičnim izbijanjima, čak i kada se širi horizont sukoba povukao.

U međuvremenu, brza ekspanzija Karačija nadmašila je urbanističko planiranje i pružanje usluga. Mreže vodosnabdevanja i kanalizacije opterećene su eksplozivnim rastom; trošni putevi i neredovan javni prevoz otežavaju mobilnost. Kvalitet vazduha je među najlošijima na svetu, jer se prašina iz obližnje pustinje Tar kombinuje sa emisijama iz vozila i industrije. Buka prožima prepune ulice, dok neprečišćene otpadne vode iz reka Malir i Liari zagađuju obalu. Tri postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda iz opština postoje na papiru, ali su uglavnom nefunkcionalna, ispuštajući sirove otpadne vode u Arapsko more.

Karači otelotvoruje paradoks. On je i finansijski motor Pakistana i grad opterećen zevajućim nejednakostima; centar globalizacije i bojno polje lokalne politike; tvrđava od staklenih kula i lavirint koliba. NJegov kosmopolitski karakter opstaje uz duboke linije razdora klase, etničke pripadnosti i pristupa. Pa ipak, opština, pokrajinske vlasti i građanske organizacije nastavljaju da pilotiraju inicijative u oblasti tranzita, očuvanja nasleđa, otpornosti na klimatske promene i policijskog rada u zajednici. Ako budućnost Karačija zavisi od usklađivanja rasta sa održivošću i kohezijom, to će učiniti koristeći istu preduzetničku energiju i društvenu velikodušnost koje su ga provele kroz skoro tri veka promena. U svojim prepunim ulicama i tihim mangrovskim potocima, Karači ostaje živi dokaz ljudske prilagodljivosti, čekajući nova poglavlja u svojoj priči koja se razvija.