Džakarta

DŽakarta zauzima uski pojas severozapadne obale Jave, ali komanduje prisustvom koje se proteže daleko izvan njenih 661 kvadratnih kilometara. Kao specijalni region prestonice Indonezije, grad služi istovremeno kao provincija, nervni centar nacije i diplomatsko sedište ASEAN-a. NJeno poreklo seže do skromne trgovačke stanice Sunda Kelapa u četvrtom veku; danas obuhvata prostranu urbanu aglomeraciju u kojoj živi više od trideset miliona ljudi. Pa ipak, ispod njenih blistavih kula i frenetičnog tempa leži mreža istorija, geografija, izazova i zajednica koje se odupiru svakom jednostavnom prikazu. Ovaj članak nudi prikaz DŽakarte kao mesta i procesa - metropole koju pokreću trgovina i kultura, oblikuju voda i kopno, a drži je na okupu rad bezbrojnih migranata iz celog arhipelaga.

Mnogo pre nego što su se holandski brodovi usidrili u luci Batavije, luka Sunda Kelapa je služila pomorskim rutama Kraljevstva Sunda. Natovareni biberom, muškatnim oraščićem i kalajem, brodovi su se kretao između Sumatre, Jave i šire trgovačke mreže Indijskog okeana. Do sedamnaestog veka, grad je postao poznat kao Batavija pod vlašću Holandske istočnoindijske kompanije, funkcionišući kao de fakto prestonica kolonijalne države. Batavijina mreža kanala, tvrđava i skladišta sa zabatnim krovom podsećala je na Roterdam i Amsterdam, ali klima, bujna vegetacija i tropske kiše dali su joj nepogrešiv karakter.

Godine 1949, nakon vekova strane vladavine, grad je usvojio ime DŽakarta i preuzeo ulogu nacionalne prestonice novonezavisne Republike Indonezije. NJen formalni status se promenio 1960. godine, kada je opština uzdignuta na nivo provincije sa posebnim priznanjem glavnog grada (Daerah Husus Ibukota DŽakarta). Za razliku od drugih provincija, vlada DŽakarte upravlja sa pet kota (administrativnih gradova) i jednim kabupatenom (administrativnim regentstvom), dok arhipelag Hiljadu ostrva čini pomorski produžetak regiona.

Granice DŽakarte su definisane i provincijskim linijama i pokretnim obalama. Na jugu i istoku leži Zapadna Java, dok se Banten graniči sa njenim zapadnim krilom. Sa obale, Javansko more zapljuskuje DŽakaratski zaliv, a okrug deli pomorske granice sa provincijom Lampung. NJeno kopno se nalazi na ušću reke Čilivung, koja odvodi vodu iz visoravni Punčak na jugu. Trinaest reka protiče severno kroz grad - među njima Angke, Pesangrahan, Sunter i Krukut - konvergirajući se ka nivou mora na prostranoj aluvijalnoj ravnici. Veliki deo severne DŽakarte leži na ili ispod nulte nadmorske visine, istorijski isprekidan prostranim močvarama. Melirane plimne ravnice su izgradile stambene blokove, skladišta i autoputeve, ali ovo širenje nosi visoke troškove.

Upravo ovde, na niskom terenu pogođenom klimatskim promenama i preopterećenim vodonosnim slojevima, DŽakarta se suočava sa svojom najvećom ekološkom opasnošću. Prekomerna ekstrakcija podzemnih voda učinila je veliki deo grada ranjivim na sleganje po brzini od pet do deset centimetara godišnje - do sedamnaest centimetara u delovima severne DŽakarte - i pogoršala je poplave obale zbog plime i oseke. Obilne padavine u vlažnoj sezoni, u kombinaciji sa začepljenim drenažnim kanalima, izazivaju bujične poplave koje remete život i trgovinu. Kao odgovor na to, ambiciozni prstenasti nasip „garis besar“ - popularno poznat kao DŽinovski morski zid - je u izgradnji oko DŽakartskog zaliva, dizajniran da zadrži morsku vodu i da smesti putarinu iznad. Komplementarni projekti uključuju podzemne tunele koji povezuju kanale Čilivung i Ist Flad, nove brane uzvodno u Čiaviju (Bogor) i upravljane retenzione bazene. Zajedno, ove mere imaju za cilj da uspore napredovanje vode, ali osnovne sile sleganja zemljišta zahtevaju prilagođavanja u načinu na koji grad snabdeva vodom. Lekcije iz Tokija i Šangaja sugerišu da ograničavanje ilegalnih pumpi i prelazak na površinsko snabdevanje mogu zaustaviti sleganje; Uspeh DŽakarte u sprovođenju zadatih ciljeva odrediće da li će njeni temelji ostati čvrsti.

Smeštena južno od ekvatora, DŽakarta ima tropsku monsunsku klimu. Kišna sezona traje od oktobra do maja, varirajući od obilnih januarskih kiša – mesečni prosek blizu 300 milimetara – do relativnog predaha u avgustu, kada padavine padaju ispod 50 milimetara. Popodnevne grmljavine su česte tokom kišnih meseci, podstaknute vetrovima opterećenim vlagom koji prelaze južne planine Jave. Temperature se kreću oko 32 °C tokom dana i smanjuju se do sredine 20-ih noću; ekstremi su se kretali između rekordno niskih vrednosti oko 19 °C i najviših koje se približavaju 38 °C. Temperature površine mora prate suptilni ciklus, od oko 26,5 °C u najsušnijim mesecima do skoro 29,5 °C u kasnim kišnim sezonama. Kvalitet vazduha značajno varira: zagađivači se akumuliraju tokom sušnih meseci od avgusta do decembra, jer smanjeno ispiranje omogućava da se čestice i emisije zadrže.

Sama DŽakarta pokriva 661,23 km², ali njen uticaj se proteže na 7.076 km² Velike DŽakarte, ili „DŽabodetabeka“, koja obuhvata Bogor, Depok, Tangerang, Južni Tangerang i Bekasi. Ovaj megagrad je drugi najveći grad na svetu posle Tokija, sa oko 32,6 miliona stanovnika od 2022. godine. NJegova gustina naseljenosti prelazi osam hiljada ljudi po kvadratnom kilometru u centralnim okruzima i postepeno se smanjuje prema prigradskim regijama.

DŽakarta oličava etnički mozaik Indonezije. Nijedna grupa ne tvrdi da je većina. Prema popisu iz 2010. godine, Javanci čine otprilike 36 procenata stanovništva, Betavi - kreolska zajednica čiji koreni sežu do uzastopnih talasa migranata - čine oko 28 procenata, Sundanci 15 procenata, dok kineski Indonežani, Batak, Minangkabau i drugi popunjavaju ostatak. Verska pripadnost odražava ovu raznolikost: od 2024. godine, islam preovladava među 83,8 procenata, zatim slede protestanti (8,6 procenata), katolici (3,9 procenata), budisti (3,5 procenata), hindusi (0,2 procenta), konfučijanisti (0,02 procenta) i mali broj onih koji poštuju autohtona verovanja.

Privlačnost grada potiče koliko iz ekonomske nade, toliko i iz istorijskog nasleđa. Migranti iz celog arhipelaga dolaze tražeći posao, obrazovanje i obećanje poboljšanog životnog standarda. Ova demografska dinamika učinila je DŽakartu mestom gde se susreću indonežanski sleng, kuhinja i običaji. Betavi malajski, obojen holandskim, portugalskim, sundanskim i hokinskim pozajmljenicama, formira urbani dijalekat – koji se prenosi kroz muziku, ulične prodavce i popularne medije – a koji odjekuje daleko izvan granica DŽakarte.

DŽakartina ekonomija je najveća u ASEAN-u posle Singapura i vitalni centar indonežanskog domaćeg BDP-a. U 2023. godini, njen BDP pariteta kupovne moći približio se 724 milijarde američkih dolara. U gradu se nalaze sedišta Banke Indonezije, Indonežanske berze i najvećih državnih preduzeća u zemlji - Pertamina, PLN, Telkomsel - zajedno sa konglomeratima kao što su Salim Group, Astra International i Sinar Mas. Proizvodnja cveta u elektronici, automobilskim komponentama, hemijskim i biomedicinskim naukama, dok sektor usluga obuhvata bankarstvo, finansije, medije i turizam.

Bruto regionalni proizvod po glavi stanovnika nastavlja da raste. Projekcije Japanskog centra za ekonomska istraživanja predviđaju da će proizvodnja DŽakarte po glavi stanovnika porasti sa četrdeset prvog mesta u 2015. godini na dvadeset osmo mesto među 77 globalnih gradova do 2030. godine. Ceoworld indeks je rangirao DŽakartu na 21. mesto po globalnom ekonomskom uticaju (2020), a Savills Resilient Cities indeks predviđa uključivanje među dvadeset najvećih gradova na svetu do 2028. godine. Samo tržni centri pokrivaju više od 550 hektara - tržne četvrti veličine Evrope, koje uključuju Grand Indonesia, Plaza Senayan, Pacific Place i Mall Taman Anggrek. Tradicionalna tržišta ostaju vitalna: Tanah Abang za tekstil, Jalan Surabaya za antikvitete, Rawabening za drago kamenje. U 2023. godini, dolazne posete su dostigle skoro dva miliona stranih turista, a DŽakarta često služi kao kapija za Bali, Jogjakartu i Komodo.

Silueta DŽakarte je palimpsest epoha. Zgrade iz kolonijalnog doba grupisane su u Starom gradu (Kota Tua) i centralnim okruzima: Stadhuis (gradska kuća), Zgrada umetnosti DŽakarte koju je projektovao J. C. Šulce, muzeji Mandiri i Banka Indonezije koje je projektovao Eduard Kajpers. Stilovi se kreću od neorenesanse do art dekoa, a predgrađe Menteng – koje je projektovala kompanija Bouwploeg P. A. J. Mudžena – predstavlja rani primer tropskog modernističkog planiranja.

Monumentalni projekti pod predsednikom Sukarnom 1960-ih godina težili su da povrate nacionalni identitet kroz izgrađene forme. Nacionalni spomenik (Monas), obelisk od 132 metra krunisan pozlaćenim plamenom, nalazi se na Trgu Merdeka. U blizini se nalazi fontana-skulptura Ardžuninih kočija, koja evocira epsko nasleđe. DŽamija Istiklal i katedrala u DŽakarti nalaze se na dohvat ruke jedna od druge, svedočeći o posvećenosti Indonezije pluralizmu. Statua Selamat Datang („Dobrodošli“) koju je izradio Edi Sunarso označava kružni tok hotela Indonezija na aveniji Tamrin.

Pod Suhartom i kasnijim administracijama, u Zlatnom trouglu su izgrađeni soliteri: Visma 46 (262 m), Autografska kula (383 m) i Međunarodni stadion u DŽakarti, između ostalih. Do 2025. godine, osamdeset osam kula je prešlo 150 m, što je DŽakartu svrstalo među deset najboljih u svetu. Tradicionalne kuće Betavi ostaju u delovima starog kampunga, njihovi krovovi inspirisani džoglom i okviri od nangka drveta podsećaju na ranije ritmove života.

DŽakartine saobraćajnice nose otisak hegemonije privatnih vozila: mreža unutrašnjih i spoljašnjih kružnih puteva proteže se preko pet arterija sa naplatom putarine, dok celodnevni zastoj definiše špic. Sistem tablica sa „parnim i neparnim brojem“ ograničava automobile na naizmenične dane kao privremenu meru protiv zagušenja. Napori da se putnike prebace sa automobila na javni prevoz dali su napredak. TransDŽakartin brzi autobuski prevoz – koji je 2021. godine dobio globalnu nagradu za održivi transport – funkcioniše zajedno sa MRT-om, LRT-om, prigradskom linijom KRL, LRT-om Jabodebek i železničkom vezom do aerodroma. Od septembra 2023. godine, pokrivenost javnim prevozom dostigla je osamdeset šest procenata grada, a cilj je devedeset pet procenata. Broj putnika dnevno se kreće oko 2,6 miliona.

Dodatni načini prevoza uključuju mikrobuse (angkot), minibus linije (Minitrans, Metrotrans), bajadž auto-rikše i taksije zasnovane na aplikacijama. Velorikše su zabranjene zbog ometanja saobraćaja. Skromna mreža biciklističkih staza – šezdeset tri kilometra od sredine 2021. godine, sa planiranih još stotinu kilometara – signalizira prihvatanje aktivne mobilnosti. Glavna morska luka u Tandžung Prioku otprema kontejnerske brodove i trajekte; Sunda Kelapa u Starom gradu pristaje na drvene brodove koji i dalje saobraćaju između ostrva. Međunarodni aerodrom Sukarno-Hata povezuje DŽakartu sa globalnim pristaništem, dok Halim Perdanakusuma i manji aerodromi opslužuju domaće i privatne letove.

Snalaženje u DŽakarti često zahteva strategije koje prevazilaze GPS. Mnoge ulice nose identična imena u udaljenim okruzima; uličice pored glavnih arterija pojavljuju se samo kao rimski brojevi. Adresa kao što je „Jl. Manga Besar VIII/21“ označava zgradu broj 21 u uličici VIII pored puta Manga Besar. Lokalna praksa tretira tablu okrenutu ka putniku kao naziv ulice koja sledi, a ne poprečne ulice. Klasteri zatvorenih kompleksa mogu kršiti ovu logiku, zahtevajući poznavanje stambenog naselja, kao i poštanskog broja. Kada su u nedoumici, stanovnici se oslanjaju na orijentire: bilborde, boje ograda, istaknute zgrade – ili vozače ojek (motocikl-taksi) čije lokalne rute prelaze mrežu kampung ulica.

DŽakarta se i dalje nalazi na raskrsnici. U avgustu 2019. godine, predsednik DŽoko Vidodo je najavio planove za preseljenje nacionalne prestonice u Nusantaru u Istočnom Kalimantanu. Ovaj potez – koji je odobrila Narodna konsultativna skupština 18. januara 2022. godine – ima za cilj da rastereti DŽakartu administrativnog tereta i omogući fokusirana ulaganja u korišćenje zemljišta, životnu sredinu i infrastrukturu. Pa ipak, vlada se obavezala da će uložiti preko 40 milijardi američkih dolara u „spasavanje“ postojećeg grada: nadogradnju odvodnjavanja, proširenje javnog prevoza, regulisanje ekstrakcije podzemnih voda i obnavljanje kvaliteta životne sredine.

Ta dvostruka posvećenost – težnja ka novoj prestonici uz jačanje stare – odražava dvostruki identitet DŽakarte kao sedišta nacije i žive metropole. NJena budućnost zavisi od usklađivanja rasta sa otpornošću: očuvanja kulturnog nasleđa čak i dok se niču nove kule; oblikovanja mobilnosti oko javnih prevoznih sredstava, a ne automobila; usklađivanja gradske želje sa održivim izvorima vode; i prilagođavanja njegovih niskih okruga promenljivoj obali. Ako se ovi ciljevi ostvare, DŽakarta bi mogla da održi svoju poziciju nezaobilaznog centra Indonezije – nelagodnog, ali neizbrisivog dopunjavanja planiranog poretka Nusantare.

Priča DŽakarte je jedna od slojeva - geološke, istorijske, društvene i političke. To je mesto gde se reke susreću sa morem, gde se vekovi trgovine mešaju sa modernim finansijama, i gde raznovrsne zajednice stvaraju urbani identitet, kako lokalni tako i kosmopolitski. NJene ulice pulsiraju saobraćajem, njena silueta grada teži trgovini, a ljudi se svakodnevno bore sa klimatskim i ekološkim izazovima. Pa ipak, u trenucima predaha - u blagu svetlost zore na Trgu Merdeka, duž osenčenih hodnika starih bungalova Mentenga, u vrevi prodavnice koja prodaje začine ili tkanine - čovek nazire teksturu života koji traje. Upoznati DŽakartu znači ceniti njene kontradikcije i kontinuitete, priznati njene krhkosti i njenu snagu, i prepoznati da čak i dok se menja, ona nesumnjivo ostaje onakva kakva jeste.