Azerbejdżan

Azerbejdżan zajmuje pas lądu, na którym płaskie przestrzenie Kaukazu zbiegają się z linią brzegową Morza Kaspijskiego. Jego terytorium leży pomiędzy trzydziestym ósmym a czterdziestym drugim stopniem szerokości geograficznej północnej i czterdziestym czwartym a pięćdziesięcioma jednym stopniem długości geograficznej wschodniej. Na północy pasmo Wielkiego Kaukazu gwałtownie się wznosi, a jego szczyty tworzą naturalną barierę przed zimniejszymi prądami powietrza. Na wschodzie Morze Kaspijskie opływa prawie osiemset kilometrów wybrzeża. Na południu granica kraju styka się z Iranem; na zachodzie graniczy z Armenią i krótką granicą z Turcją; na północnym zachodzie styka się z Gruzją; a na północnym wschodzie styka się z rosyjską republiką Dagestanu. Przez te granice Republika Azerbejdżanu rozciąga się na trzy główne strefy fizyczne: równiny w jej sercu, wyżyny Wielkiego i Małego Kaukazu oraz Gór Tałyskich i nadbrzeżną równinę Morza Kaspijskiego. Prawie połowa znanych ziemskich wulkanów błotnych leży pod jej powierzchnią, zasilając stożki i szczeliny, które czasami płoną lub wydzielają parujący gaz — przypominając o podziemnej witalności regionu.

Najwcześniejsze państwa, które rządziły ziemiami obecnie zwanymi Azerbejdżanem, obejmowały kaukaską Albanię, po której następowały kolejne imperia perskie, które odcisnęły piętno na języku, religii i rządach. Do XIX wieku terytorium to należało do Kadżarów Iranu. Wojny rosyjsko-perskie w latach 1804–1813 i 1826–1828 zmusiły perskiego szacha do oddania swoich prowincji kaukaskich koronie rosyjskiej na mocy traktatów z Gulistanu w 1813 r. i Turkmenchaju w 1828 r. Następnie Rosja zorganizowała te ziemie w ramach wicekrólestwa kaukaskiego. Wraz z upadkiem Imperium Rosyjskiego w 1917 r. świadomość narodowa wśród muzułmanów mówiących po turecku zjednoczyła się w Azerbejdżańską Republikę Demokratyczną w 1918 r. — pierwsze świeckie, demokratyczne państwo z muzułmańską większością. Ten ustrój polityczny przetrwał do 1920 r., kiedy wojska radzieckie wchłonęły terytorium jako Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka. W ostatnich dniach istnienia Związku Radzieckiego, 30 sierpnia 1991 r., współczesna Republika Azerbejdżanu ponownie potwierdziła swoją niepodległość.

Dekady poradzieckie przyniosły konflikt o Górski Karabach, górzystą enklawę zamieszkaną głównie przez etnicznych Ormian. We wrześniu 1991 r. społeczność ta proklamowała Republikę Arcach. Po zawieszeniu broni w 1994 r. Arcach i otaczające go dystrykty nadal były uznawane na arenie międzynarodowej za ziemię Azerbejdżanu. Odnowiona kampania wojskowa Azerbejdżanu w 2020 r. odzyskała siedem dystryktów i części Górskiego Karabachu. Pod koniec 2023 r. siły Baku wkroczyły do ​​pozostałej części enklawy, rozwiązując de facto rząd Arcachu i powodując wyjazd niemal wszystkich mieszkańców Ormian.

Konstytucja Azerbejdżanu ustanawia unitarną, półprezydencką republikę. Nowa Partia Azerbejdżanu sprawuje władzę od 1993 r. pod przywództwem Heydara Aliyeva, a następnie jego syna Ilhama Aliyeva. Obserwatorzy zauważają ograniczenia wolności opozycji politycznej i mediów oraz doniesienia o ograniczeniach wolności obywatelskich. Niemniej jednak państwo utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 182 krajami i uczestniczy w trzydziestu ośmiu międzynarodowych organach, w tym w Organizacji Narodów Zjednoczonych, Radzie Europy, Ruchu Państw Niezaangażowanych, OBWE, programie Partnerstwa dla Pokoju NATO, Organizacji Państw Tureckich i GUAM. Ma status obserwatora w Światowej Organizacji Handlu i pomógł założyć WNP i OPCW.

Prawie wszyscy obywatele — około dziewięćdziesięciu siedmiu procent — identyfikują się jako muzułmanie, chociaż państwo nie ustanawia żadnej oficjalnej religii i zapewnia świeckie rządy. Wyznawcy szyiccy stanowią około pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu pięciu procent wierzących, a sunnici stanowią resztę. Wspólnoty chrześcijańskie — prawosławna, ormiańska apostolska oraz małe grupy katolickie, protestanckie i ewangelickie — stanowią około trzech procent. Obecność Żydów sięga dwóch tysiącleci: obecnie w Azerbejdżanie mieszka około dwunastu tysięcy Żydów, w tym społeczność Krasnej Słobody w pobliżu Quby, jedynego miasta o większości żydowskiej poza Izraelem i Stanami Zjednoczonymi.

Topografia terenu wpływa na klimat, który rozciąga się na dziewięć z jedenastu stref klimatycznych świata, od suchych nizinnych stepów po wilgotne lasy umiarkowane. Opady są bardzo zróżnicowane: Lankaran na południu rejestruje nawet tysiąc osiemset milimetrów rocznie, podczas gdy Półwysep Absheron otrzymuje mniej niż trzysta pięćdziesiąt. Zimy na wyższych wysokościach mogą spaść poniżej minus trzydziestu stopni Celsjusza, jak odnotowano w Dżulfie i Ordubadzie, podczas gdy obszary przybrzeżne rzadko mają temperatury poniżej minus pięciu. Strumienie i rzeki — liczące ponad osiem tysięcy — płyną w kierunku Morza Kaspijskiego; rzeka Kur, o długości tysiąca pięciuset kilometrów, przecina centralną nizinę, zanim wpłynie do morza. Jeziora są rzadkie, ale należy do nich Sarysu, zajmujące sześćdziesiąt siedem kilometrów kwadratowych.

Prawie czterdzieści procent powierzchni Azerbejdżanu leży na wysokości ponad czterystu metrów. Szczyty Wielkiego i Małego Kaukazu oraz pasma Tałysz przekraczają miejscami cztery tysiące metrów — Góra Bazardüzü osiąga cztery tysiące czterysta sześćdziesiąt sześć metrów — podczas gdy wybrzeże Morza Kaspijskiego, na wysokości minus dwudziestu ośmiu metrów, stanowi najniższy punkt kontynentalny. Flora kraju obejmuje ponad cztery tysiące pięćset gatunków wyższych roślin, co stanowi dwie trzecie całej flory kaukaskiej. Lasy pokrywają około czternastu procent terytorium, a zalesione tereny uzupełniają naturalnie regenerujące się stanowiska. Obszary chronione zajmują obecnie osiem procent powierzchni, w tym siedem dużych rezerwatów utworzonych od 2001 r., kiedy dochody z rurociągów zwiększyły budżet środowiskowy.

Życie zwierząt odzwierciedla tę różnorodność: odnotowano sto sześć gatunków ssaków, dziewięćdziesiąt siedem gatunków ryb, trzysta sześćdziesiąt trzy ptaki, dziesięć płazów i pięćdziesiąt dwa gady. Koń karabaski, znany ze swojej zwinności i temperamentu, jest symbolem narodowym, chociaż jego liczebność zmalała.

Baku, stolica i największe miasto, zajmuje Półwysep Abszeroński i jest siedzibą politycznych i kulturalnych instytucji kraju. Poza Baku, tylko Sumqayit — obecnie skutecznie przedmieście Baku — i Ganja przekraczają trzysta tysięcy mieszkańców. Inne ośrodki miejskie obejmują Lankaran w pobliżu granicy z Iranem, stolicę-enklawę Nachiczewan, Qabalę pośród podnóży wzgórz, Sheki z jej wielowarstwową historią obejmującą tysiąclecia, Shemakha, niegdyś siedzibę Shirvanshahs, i przemysłowy Sumqayit. Kraj dzieli się na czternaście regionów ekonomicznych, sześćdziesiąt sześć rejonów i jedenaście miast bezpośrednio zarządzanych przez republikę; Nachiczewan pozostaje autonomiczną republiką z własnym parlamentem.

Ekonomicznie Azerbejdżan rozbudował swoje złoża ropy naftowej i gazu ziemnego na Morzu Kaspijskim. Po uzyskaniu niepodległości państwo dołączyło do MFW, Banku Światowego, EBOR, Islamskiego Banku Rozwoju i ADB. Bank Centralny, utworzony w 1992 r., emituje manaty i nadzoruje banki komercyjne. Manaty, zreformowane w styczniu 2006 r., są w obiegu w nominałach od jednego do dwustu manatów i mniejszych monetach gapik. Wysokie dochody sektora naftowego pobudziły wzrost, ale także inflację — przekraczającą szesnaście procent na początku 2007 r. — i wykazywały cechy gospodarki zależnej od zasobów. Od lat 2000. środki polityczne ograniczyły inflację i zdywersyfikowały infrastrukturę. Rurociąg Baku–Tbilisi–Ceyhan, uruchomiony w maju 2006 r., rozciąga się na długości tysiąca siedemdziesięciu czterech kilometrów do Morza Śródziemnego w Turcji, transportując do pięćdziesięciu milionów ton ropy rocznie. Rurociąg Południowokaukaski, otwarty pod koniec 2006 r., dostarcza gaz z Shah Deniz do Europy przez Gruzję i Turcję. Trwające projekty kolejowe, w szczególności linia kolejowa Kars–Tbilisi–Baku ukończona w 2012 r., mają na celu połączenie Chin i Azji Środkowej z Europą. Lotniska w Baku, Nachiczewanie, Gandży i Lankaran łączą się z regionalnymi węzłami komunikacyjnymi. Azerbaijan Airlines i inni przewoźnicy, w tym Lufthansa, Turkish Airlines, Qatar Airways i różne rosyjskie, ukraińskie i irańskie linie lotnicze, świadczą usługi pasażerskie i cargo. Transport naziemny obejmuje prawie trzy tysiące kilometrów szerokotorowej kolei, część zelektryfikowanych, oraz kompleksową sieć drogową regulowaną na mocy Konwencji wiedeńskiej o ruchu drogowym z 2002 r.

Turystyka, niegdyś tętniąca życiem w czasach Związku Radzieckiego, poniosła straty w czasie konfliktów w latach 90. Od początku XXI wieku odzyskała rozpęd. Kwitnie turystyka religijna i uzdrowiskowa: oparte na ropie naftowej zabiegi Naftalana przyciągają kuracjuszy; Shahdag i Tufan w Gabali oferują sporty zimowe; plaże i ośrodki wypoczynkowe wzdłuż Morza Kaspijskiego oferują sezonowy wypoczynek. Państwo postrzega turystykę jako strategiczny sektor gospodarki, z e-wizami i bezwizowymi ustaleniami dla obywateli sześćdziesięciu trzech krajów. UNESCO uznaje dwa obiekty światowego dziedzictwa Azerbejdżanu: otoczone murem miasto Baku z Pałacem Szyrwanszacha i Wieżą Dziewiczą oraz krajobraz sztuki naskalnej Qobustan. Wstępne listy obejmują świątynię ognia Ateshgah, Mauzoleum Momine Khatun, lasy Hirkan, pola wulkanów błotnych, dzielnicę dziedzictwa Shusha i inne. Oprócz ośrodków miejskich, wioski takie jak Khinalug, Nabran, Quba, Lahich, Qax i Nij oferują możliwość zanurzenia się w kulturze; w Göygöl i Shamkir – zasiedlonych przez niemieckich kolonistów w XIX wieku – zachowały się ślady europejskiej architektury i uprawy winorośli.

Kultura Azerbejdżanu odzwierciedla jego pozycję między Europą a Azją. Muzyka zachowuje tradycje mugham; dywany, tkaniny i wyroby miedziane przypominają wielowiekowe rzemiosło. Dziedzictwo literackie, od średniowiecznych poetów po współczesnych powieściopisarzy, nosi wpływy perskie i tureckie. Architektura łączy wschodnie formy — muqarnas, kopuły i iwans — z zachodnią inżynierią, co widać w niedawnych zabytkach: płynnych konturach Heydar Aliyev Center, potrójnych profilach płomieni Flame Towers i geometrycznej surowości SOCAR Tower.

Kuchnia jest przykładem urodzajności tej ziemi i obfitości Morza Kaspijskiego. Sałatki z ziołami towarzyszą daniom głównym z baraniny, wołowiny lub ryb. Plov z dodatkiem szafranu, pilaw z ryżu i mięsa, zajmuje centralne miejsce na spotkaniach. Zupy, takie jak bozbash i dushbara, oferują pikantne ciepło. Płaskie chleby uwalniają aromaty z pieców tandir. Qutab — cienkie rogaliki wypełnione zieleniną lub mięsem — pojawia się jako uliczne jedzenie. Czarna herbata, parzona w szklankach w kształcie gruszki, podkreśla dzień. Ayran, sorbet z płatków róży lub estragonu i lokalne wina dopełniają stoły. Piti, gulasz z baraniny z dodatkiem kasztanów i roślin strączkowych, pojawia się w regionalnych odmianach, podobnie jak dolma z liści winogron, często cytowana jako danie narodowe.

Zwyczaje społeczne odzwierciedlają gościnność i szacunek dla hierarchii. Goście wchodzą do domów po zdjęciu butów, a mała nieparzysta liczba kwiatów służy jako stosowny prezent. W transporcie publicznym miejsca zajmują najpierw osoby starsze, niepełnosprawne, kobiety w ciąży i osoby z dziećmi. Zwracając się do nieznajomych, używa się zwrotów grzecznościowych — „Cənab” dla mężczyzn, „Xanım” dla kobiet — podczas gdy osoby mówiące po angielsku przyjmują „Mr.” lub „Mrs.” Azerbejdżanie stosują się do formalnych powitań, lekkich ukłonów i stania dla osób starszych. Gospodarze płci męskiej często przewodzą w uprzejmości wobec kobiet.

Diaspora azerska występuje w co najmniej czterdziestu dwóch krajach. W obrębie republiki stowarzyszenia kulturalne służą grupom etnicznym: Lezginom, Tałyszom, Niemcom, Żydom, Kurdom i innym. Nadawanie w językach mniejszości — rosyjskim, gruzińskim, kurdyjskim, lezgijskim, tałyskim i innych — otrzymuje wsparcie państwa; wydawnictwa drukowane służą różnorodnym odbiorcom.

Ścieżka Azerbejdżanu łączy starożytne dziedzictwo z nowoczesną ambicją. Jego krajobrazy obejmują pola błotnych wulkanów i pokryte śniegiem szczyty; jego miasta łączą średniowieczne mury z nowoczesnymi liniami horyzontu. Poprzez korytarze energetyczne, połączenia kolejowe i więzi kulturowe łączy kontynenty. Jego mieszkańcy podtrzymują tradycje gościnności, rzemiosła i ekspresji artystycznej. W tej mozaice Azerbejdżan wytycza kurs określony przez swoją geografię, historię i wybory, których dokonuje w zakresie zarządzania, gospodarki i kultury.