Sokobanja

Sokobanja, smeštena u Zaječarskom okrugu u istočnoj Srbiji, je banjski grad sa 7.188 stanovnika i opština sa 13.199 duša, zaključno sa 2022. godinom. Zauzima južni sliv Sokobanjske kotline na približno 369 metara nadmorske visine, iako se njene ivice penju više u okolne visine. Naselje je uokvireno grebenima Ozrena na zapadu, Device na severu, Janiora iza toga, Rtnja na istoku i Bukovika na jugu. Kroz njegov centar vijuga reka Moravica, koja useca uski kanjon dva kilometra uzvodno pre nego što gradu pokloni svoje glacijalno plave vode. Ostaci rimske i srednjovekovne srpske tvrđave Sokograd stoje kao stražari iznad tog kanjona, svedočanstvo više od petnaest vekova istorije. Uprkos veku i po organizovanog turizma – čiji koreni sežu do 1837. godine – Sokobanja ipak čuva neiskazanu intimnost: ovde gde termalni izvori izviru topli iz zemlje, a vazduh prolazi pored planinskih padina obloženih bukvom i hrastom, posetioci nailaze na osvežavajući mir koji protivreči ritmu modernog života.

Od najranijih zapisa, putnici sa severa su cenili ovu dolinu zbog kristalno čistog toka Moravice i obilja rakova koji su se vrtjeli među njenim kamenjem. U izdanju Politike iz 1945. godine izveštava se o sanducima ovog rečnog delikatesa koji su avionima leteo do Pariza, Londona i Monte Karla, što je dokaz skromne industrije nastale iz neočekivanog izvora. Na kratkoj vožnji ka zapadu nalazi se veštačko jezero Bovan, njegova mirna površina, koja se odražava na šumovite padine Ozrena. Rezervoar - deset minuta vožnje putem - služi i kao vodosnabdevanje i kao prostor za rekreaciju, vodeni dodatak bržem toku reke. U samom gradu, visinska razlika od pedeset metara razlikuje donji banjski park od višeg dela gde se kolibe smeštaju među lipama.

Tokom pola decenije, od 2018. do 2023. godine, meteorološki zapisi otkrivaju suptilni, ali stalan porast prosečnih temperatura. Klima, koja se kreće na granici između vlažne kontinentalne i vlažne suptropske, sada ima zimske prosečne temperature oko 1 °C, a letnje maksimume iznad 22 °C. Takvi umereni uslovi su ojačali status Sokobanje kao termalne i vazdušne banje, privlačeći goste čije se tegobe kreću od respiratornih tegoba i kardiovaskularnih problema do reumatizma, neuroloških poremećaja i hronične iscrpljenosti. Vode, klasifikovane kao hipertermalne i hipotermalne, sadrže elemente u tragovima radona i kalijuma; na izvoru Park, radioaktivnost meri 186 ± 10 mBq/l za alfa čestice i 283 ± 17 mBq/l za beta čestice. Od septembra 2023. godine, toplovod u izgradnji iz ozrenskih izvora obećava da će zagrevati javne zgrade prirodnom termalnom vodom, što naglašava posvećenost grada iskorišćavanju svojih podzemnih resursa.

Sažeta rima, koju je skovao satiričar Branislav Nušić tridesetih godina 20. veka, ostaje zaštitni znak Sokobanje: Sokobanja, Sokograd, dođeš mator, odeš mlad – „dođeš star, odeš mlad“. Prvi put štampane 7. jula 1934. u Politici kao melodija za razglednice, ove reči su osvojile maštu i od tada su inspirisale pesme i razglednice, osiguravajući svoje mesto kao kulturni brend grada.

Arheološki dokazi svedoče o rimskim prethodnicima sokobanjskog kupatila. Ispod turskog kupatila stoje drveni temelji i cigle, fragmenti mozaičnih tesera i žlebovi okruglih bazena „natatio“. Tokom osmanskog perioda, ovi rimski ostaci su prilagođeni za hamam u šesnaestom veku. Turski graditelji su sačuvali kružni oblik bazena – neuobičajeno, jer većina hamama favorizuje kvadratni raspored – i svaki su zatvorili probušenom kupolom koja je obezbeđivala prirodnu ventilaciju. Osmanski defter iz 1560. godine beleži popravke hamama, a u osamnaestom veku pruski kartograf Samuel fon Šmetau se divio njegovim mermernim elementima.

Zvanično poglavlje modernog banjskog turizma počelo je 1833. godine, dvadeset dana nakon što je knez Miloš Obrenović oslobodio grad od osmanske vlasti. On je imenovao Georgija Đorđa Novakovića - rođenog kao Leopold Erlih u Galiciji i prešao u pravoslavlje - za prvog lekara u banji. U to vreme, Novaković je bio jedan od samo tri civilna lekara u Srbiji van vojne službe. Godine 1834, knez je poslao uzorke mineralnih voda u bečke laboratorije, čije su analize pohvalile njihova terapeutska svojstva. Godinu dana kasnije, nemački geolog Avgust fon Herder uporedio je izvore Sokobanje sa izvorima austrijskog Bad Gaštajna, poređenje koje je podiglo ugled grada među evropskim banjskim krugovima.

Dana 21. juna 1837. godine, knez Miloš je potpisao prvu zvaničnu naredbu kojom se šalje pacijent, zastavnik Lazarević, na lečenje – čin koji se sada smatra rođenjem banjskog turizma u Srbiji. Brzo je renovirao hamam, izgradio Milošovu česmu na putu za Aleksinac, izgradio konak – jednospratnu rezidenciju – za svoje apartmane u centru grada i uredio kneževu privatnu kadu u hamamu. Kraljevska kada je i dalje u upotrebi, duboka i kompaktna, sa sopstvenom slavinom i posebnom komorom. Dva druga bazena, namenjena muškarcima i ženama, crpe vodu direktno iz podzemnih izvora.

Tokom devetnaestog i dvadesetog veka, Sokobanja je privlačila srpsku kulturnu inteligenciju. Jovan Cvijić je proučavao njenu geomorfologiju; Isidora Sekulić je pisala eseje usred vazduha ispunjenog mirisom borova; Stevan Sremac je ovde snimao scene; Meša Selimović je pronalazio inspiraciju u njenim dolinama; Ivo Andrić, dobitnik Nobelove nagrade, često se povlačio u Vilu Mon Repo ili skromnu „Botu“ u okviru bolničkog kompleksa. Tokom Drugog svetskog rata Andrić je završio kratku priču „Zmija“, započeo svoje glavne romane „Na Drini ćuprija“ i „Sarajevka“, a 1973. godine je razmišljao da se plaši da će pažnja sveta jednog dana preplaviti spokoj grada.

Danas je hamam — poznat kao Staro banjsko kupatilo, Rimsko kupatilo ili kolokvijalno kao Amam — jedino funkcionalno tursko kupatilo u istočnoj Srbiji. Zaštićen kao spomenik kulture, pojavio se u filmu Zdravka Šotre „Zona Zamfirova“ (2002) i renoviran je 2005. godine. NJegovi kupolasti plafoni, probušeni okulusima, i dalje propuštaju zrake svetlosti koji plešu po toplim vodama, dajući posetiocu osećaj bezvremenskog rituala.

Nedaleko istočno, na stenovitom iznad kanjona Moravice, nalaze se ruševine Soko Grada, ili Sokoca. Osnovan u šestom veku pod carem Justinijanom I da bi zaštitio Balkan od avarskih i slovenskih upada, prešao je u ruke Stefana Nemanje 1172. godine i prošao kroz više ciklusa razaranja i obnove. Bogumilska jeres ga je sravnjila sa zemljom krajem dvanaestog veka; despot Stefan Lazarević ga je utvrdio početkom petnaestog; 1398. godine Osmansko carstvo je preuzelo kontrolu; a 1413. godine je konačno pao usred međusobnog sukoba Muse Čelebije i Hamuz bega. Danas se samo njegova kapija, zidine i tri kule uzdižu iznad šumske staze koja vodi od Moravice.

Dvanaest kilometara severno, iznad sela Vrmdža, nalaze se oskudni ostaci još jedne tvrđave iz doba Justinijana. Uništena u istom požaru 1413. godine, Vrmdža je ležala uspavana sve dok rast turizma na planini Rtanj nije podstakao meštane i dijasporu - povratnike iz Sjedinjenih Država, Švajcarske i Italije - da revitalizuju njene vekovne kuće. Preko četrdeset kuća je obnovljeno; školsko-manastirski kompleks iz 1851. godine sada služi kao muzej; spomenik iz Prvog svetskog rata podseća na one izgubljene; a jednobrodna crkva iz trinaestog veka sa srednjovekovnim freskama ponovo je otvorena 1819. godine. Selo se nalazi u blizini starog Carigradskog puta, koji je nekada povezivao Beograd i Istanbul, a obeležavaju ga dve litice, Nikolina stena i Devojačka stena, nazvane po tragičnim legendama o zabranjenoj ljubavi i žrtvi. Obližnje jezero, vodenica, drveni pešački most i pilana upotpunjuju pastoralni prizor.

Unutar opštine, niz mesta za piknik i izletničkih destinacija svedoči o čarima Sokobanje prirodom. Na Lepteriji – dva kilometra južno šumskom stazom ili putem – deca lutaju po osenčenoj proplanku gde se klupe i mesta za vatru nalaze blizu obala Moravice. Legenda govori o Lepteriji, ćerki sokogradskog gospodara, i njenoj nesrećnoj ljubavi prema županu od Vrmdže; zelena čistina i potok pored nje nose njihova imena i njihovu tugu. Borići, nekada kraljevsko jezero za čamce, sada su borova šuma gde deca udišu vazduh bogat smolom i igraju se ispod visokih stabala. U blizini se nalazi Letnja pozornica Vrelo i staza zdravlja koja okružuje šume srebrne jele. Popovica, na obodu sokogradskih visina, nudi pogled na kanjon i dolinu, a njene staze su ispresecane za fotografe i slikare.

Očno — široka livada pored oftalmološke klinike — poznata je po svom vazduhu zasićenom jonima koji terapeutski režimi cene kod problema sa vidom. U njegovom središtu nalazi se „Kamen ljubavi“, usamljena stena povezana sa romansom Hajduk Veljka i Čučuk Stane. Zaljubljeni se penju da se zakunu na večnu vernost usred šapata trave i povetarca. Dalje, Kalinovica se nalazi među lekovitim biljem, izletničkim objektima i travnatim sportskim terenima, u hladu dve monumentalne sekvoje. Kamp prostor poziva na duže boravke, dok izvor vode pruža pijaće osveženje. Izvor reke Moravice, na padinama Device, nudi farme pastrmki i drvene paviljone; posetioci mogu sami da ulove i pripreme ribu ili da ručaju u obližnjem restoranu.

Mreža specijalnih bolnica opštine – jedna za nespecifične plućne bolesti od 1978. godine, druga za oftalmologiju – zauzima šumovite padine Ozrena, korisnike „fabrike čistog vazduha“ koja je Sokobanji donela 1992. godine oznaku prve ekološke opštine u Srbiji. Plućna bolnica nastavlja misiju prvobitnog špitalja iz 1837. godine, dok je hotel Sunce, otvoren 1977. godine pored Moravice, predstavio modernu arhitektonsku znamenitost. Sam centar grada čuva građevine iz devetnaestog veka: osnovnu školu i Srpsku pravoslavnu crkvu, neupadljive građevine koje zrače provincijskom gracioznošću.

Pored njih, sela i zaseoci proširuju kulturnu tapiseriju. Jošanica, 15 km severozapadno, smešten je u crkvu Uspenja Bogorodice, najstariju crkvu u istočnoj Srbiji, osnovanu u jedanaestom veku. Na padinama Ozrena nalazi se manastir Jermenčić, koji su sagradili jermenski prognanici u četrnaestom veku. Jugoistočno, sezonski vodopad Ripaljka se spušta jedanaest metara u ranim prolećnim bujicama; do kraja maja obično se osuši, ostavljajući samo mahovinastozelenu stenu.

Demografija prikazuje vek pada broja stanovnika: od 23.733 stanovnika 1948. godine do 13.199 stanovnika 2022. godine, opština je smanjivala broj stanovnika za otprilike 1,75 procenata godišnje od 2011. godine. Sam grad je dostigao vrhunac 1991. godine sa 8.439 stanovnika. Ovaj obrazac odražava širu migraciju iz sela u grad, ali krije stalni tok posetilaca koji svakog leta obnavljaju lokalne gostionice i pansione.

Za one smelije, Sokobanja nudi spektar adrenalinskih aktivnosti. Planinski biciklizam preko 150 kilometara obeleženih staza mami vozače od početnika do profesionalaca; lokalni vodiči vode uspone na vrhove Rtnja. Paraglajding klubovi iz Niša organizuju takmičenja nacionalnog i svetskog nivoa iznad kotline, dok se trke planinskih automobila kreću Ozrenskim putem između Sokobanje i Jezera. Slobodno penjanje, orijentiring, kajakarenje na Bovanskom jezeru, skokovi u rečne virove i spuštanje u zaleđenu pećinu Lednica na Rtnju pružaju dodatne testove živca.

Kulturni život pulsira kroz festivale i okupljanja. „Sveti Jovan Travar“ u julu slavi brdsku floru Ozrena, Rtnja i Device. „Zeleno srce fest“, rok i haus muzički festival, takođe u julu, privlači mlade ljude na bine u parku. Septembar donosi „Maraton želja“, drumsku trku mapiranu kroz šumu i dolinu. Od 1983. godine, kulinarski festival „Zlatne ruke“ okuplja lokalne kuvare da pripremaju tradicionalna jela na otvorenoj vatri. Od 21. juna do 1. septembra, program Spa Fun Summer animira svaki kutak grada koncertima, pozorištem, plesom, bioskopom, predavanjima i izložbama. A međunarodna „Prva harmonika Srbije“, koja se održava od 1962. godine, zadržava svoj status vodećeg evropskog takmičenja harmonikaša, sa polufinalom u julu i finalom sredinom avgusta.

Sokobanjina šarm leži u njenom retkoj fuziji prirodnih darova i kulturnog bogatstva. NJena dolina, okružena sa pet planina, krije klimatske uslove bogate kiseonikom i naelektrisanim jonima; njeni izvori prenose toplinu i minerale iz dubine zemlje; njene šume se prostiru u tihoj veličanstvenosti. Gradsko šetalište popločano kamenom podseća na prošla doba aristokratskog odmora, dok njeni festivali i sportski događaji potvrđuju vitalnost neograničenu godinama. Među ovim elementima, posetioci otkrivaju jedinstvenu harmoniju: vodu i vazduh, zemlju i istoriju, odmor i avanturu. U kolevci kanjona Moravice, pod stražom rimskih zidina i osmanskih kupola, Sokobanja opstaje kao mesto gde se dolazi u potrebi i odlazi obnovljen, gde odmereni puls prirode obnavlja ono što nalet modernosti ograničava. Ovde, ispod vrhova Ozrena i Rtnja, svaki udisaj nosi obećanje, svaki korak između fontana i šuma tiho otkriće istočnog srca Srbije.