Kuršumlijska Banja

Kuršumlijska Banja, banjski grad sa 106 stanovnika prema popisu iz 2011. godine, zauzima deo od 7,77 kvadratnih kilometara u Banjskoj dolini na jugu Srbije, smešten između nadmorske visine od 440 i 500 metara na jugoistočnim padinama Kopaonika, sa obe strane autoputa Niš-Priština, samo 11 kilometara jugozapadno od Kuršumlije i manje od deset kilometara od administrativne granice sa Kosovom.

Poreklo Kuršumlijske banje kao mesta lekovitih izvora seže do rimske antike, kada su njene mineralne vode - bogate natrijumom, ugljovodonima, fluoridom i sulfidom - privlačile i sveštenike i građane svom lekovitom zagrljaju. Arheološki ostaci svedoče o kasnoantičkim građevinama zidanim kamenom i ciglom, freskama oslikanim komorama i staklenim prozorima koji datiraju iz četvrtog do šestog veka, dok kameni spomenik iz trećeg veka svedoči o rimskom imenu Aquarum Bassinae. Srebrni novčići cara Filipa Arapina, grifoni sa sedrenih oltara i fragmenti grobnica, sve to ostaje ispod slojeva kasnijeg naselja, svedočeći o putu kojim je prvi put nastalo lečilište trajnog nasleđa.

Nakon vekova povremene upotrebe, moderni preporod banje počeo je 1883. godine, a značajno je poraso tokom međugrađnog perioda. Proglašena kraljevskom banjom 1922. godine od strane kralja Aleksandra I Karađorđevića – čije su posete podstakle izgradnju hotela Jugoslavija na ulazu u grad – objekti su pretrpeli transformaciju koja je Kuršumlijsku Banju, zajedno sa Prolom i Lukovskom Banjom u istoj opštini, učinila jednom od vodećih destinacija za oporavak u Srbiji. Do 1930. godine, električna energija je tekla njenim ulicama, javni vodovod je snabdevao većinu domaćinstava, a parna kupatila su koristila izvore temperature od 14 do 64 stepena Celzijusa. Osnovna škola sa četiri razreda, kasnije proglašena spomenikom kulture, brinula se o potomcima porodica koje su uglavnom migrirale krajem devetnaestog veka sa Kosova, Kopaonika i Šumadije, donoseći sa sobom slave Đurđevdana, Svetog Ilije i Svetog apostola Tome.

Vrhunac banje je doživeo 1941. godine, na ivici globalnog sukoba. Pre Drugog svetskog rata, gradski rehabilitacioni centar – kasnije nazvan Žubor – otvoren je 1982. godine uz investiciju od sedamnaest miliona nemačkih maraka, obuhvatajući oko 95.902 kvadratna metra objekata koji su uključivali vilu Milica, ugostiteljski objekat Prepolac i pomoćne paviljone pored geotermalnih izvora. Olimpijski bazeni, kade, saune i smeštaj za pedeset hiljada posetilaca godišnje dali su Kuršumlijskoj Banji i oporavljajuću i rekreativnu privlačnost. Termalne vode su grejale stanove kroz mrežu cevi, izdvajajući grad kao samodovoljno utočište zdravlja.

Kraj rata doneo je jugoslovensko upravljanje i trenutnu ekspanziju; Žubor je zapošljavao 130 radnika i nudio 250 kreveta, ali se spor oko vlasništva pojavio početkom 2000-ih. Delimični državni posedi u okviru Fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje (PIO fond) sukobili su se sa privatnim potraživanjima „Žubora“, dok su neplaćeni porezi za godine policijske okupacije doveli do daljih parnica. Sudska presuda iz 2012. godine u korist države nije mnogo doprinela obnavljanju rada; do 2018. godine, banjski kompleks je bio zapušten, njegova infrastruktura je propadala usred endemske stambene zgrade oko njega. Pokušaji da se centar proda na aukciji 2018. i ponovo 2019. godine po sniženim cenama nisu naišli na ponuđače, uprkos kliznoj skali koja je imovinu spustila ispod dva miliona evra.

Obnovljena ponuda pojavila se u februaru 2020. godine, kada je Planinka — koja je već bila upravnik Proloma i Lukovske banje, kao i postrojenja za flaširanje i parka Đavolja varoš — kupila banju za 1.415.836 evra. Transakcija, odobrena vladinom uredbom, obećala je investiciju od 10–12 miliona evra za obnavljanje funkcionalnosti do kraja 2020. ili početka 2021. godine. Međutim, istraživački izveštaji će kasnije razotkriti prodaju kao simptom političkog pokroviteljstva: zakonske izmene iz 2014. godine preoblikovale su upravni odbor PIO fonda, otvarajući put državnim biznismenima da obezbede imovinu po cenama nižim od tržišnih, dok su naknadne subvencije od 2,5 miliona evra — 80 procenata više od kupovne cene banje — stigle mesecima pre nego što je kompleks promenio vlasnika. Savet za borbu protiv korupcije je u januaru 2021. godine osudio ceo proces kao upleten u organizovanu korupciju i pozvao na poništenje ugovora.

Uprkos kontroverzama, rekonstrukcija je počela 2020. godine. Hotel Jugoslavija je ponovo zamišljen kao moderan spa-hotel sa 300 kreveta, sa očuvanim skeletom, ali ponovo obavijenim novim temeljima, dva bazena, velnes centrom, Kraljevskim kupatilom i restauriranim restoranom Prepolovac. Vila Milica je povratila svoju gracioznost iz devetnaestog veka, a na platou gde su se izvori nekada zgrušavali u blatne kupke, uzdizala se statua Higije, grčke boginje zdravlja. U aprilu 2022. godine, premijerka Ana Brnabić je pregledala lokaciju i najavila otvaranje za septembar; naknadne revizije su zakazale inauguraciju prvo za kraj godine, a kasnije za februar 2023, kada je kompleks dobio ime Planinka.

Dok Kuršumlijska Banja vraća svoj terapeutski identitet, administrativne granice grada opstaju. Označena kao gradsko naselje i sedište lokalne zajednice, obuhvata devet susednih sela - Vrelo, Vukojevac, Dabinovac, Krtok, LJušu, Tačevac, Tijovac, Trmku i Šatru - čiji je ukupni broj stanovnika opao sa 3.836 u 1953. na 440 do 2011. Vukojevac i Tačevac su potpuno napušteni do 1991. i 2002. godine, dok Šatra i LJuša, nekada naseljeniji od same banje, sada imaju manje stanovnika od osam gradskih zaseoka: Centar, Crkvište, Vrelo, Zdravkovići, Ivanovići, Arsići, Vukadinovići i Markovići.

Demografski pad je stalna praksa od sredine dvadesetog veka. Od vrhunca od 485 stanovnika 1953. godine, Kuršumlijska Banja je pala na 106 do 2011. godine. Osnovna škola koja je 1961. godine imala 700 učenika sa smeštajem i kuhinjom, zatvorena je do 2022. godine; njeni poslednji učenici sada putuju u Kuršumliju na nastavu. Retko zastupljen centar zdravlja i pošta opstaju, ali broj domaćinstava broji samo 55, sa prosekom od 2,75 članova i odraslom populacijom od 125 osoba sa prosečnom starošću od 43,9 godina (40,2 za muškarce, 47,3 za žene). Etnički homogeno, naselje je pretežno srpsko, a njegovi preostali stanovnici čvrsto se drže poljoprivrednih tradicija koje su 1991. godine činile samo 16,8 procenata stanovništva.

Pored svog izgrađenog i društvenog okruženja, geološki temelji Kuršumlijske Banje ostaju njena najveća prednost. Izvori temperature od 14 do 64 °C ulivaju se u kupke namenjene za lečenje skeletno-mišićnih bolesti i terapije sterilnosti, dopunjeni peloidom sakupljenim iz drevnih blatnih bunara. Sinergija vode i blata, ujedinjena milenijumima termalnog pritiska, učvršćuje restorativni potencijal banje. Novi put u izgradnji preko planine Radan ima za cilj da poveže Kuršumlijsku Banju sa Justinijanom Primom, Sijarinskom Banjom, Prolom Banjom, Đavoljom Varoši, Lukovskom Banjom i arheološkim nalazištem Pločnik, čime bi se banja ponovo postavila u srce regionalnog kruga nasleđa i velnesa.

Priča o Kuršumlijskoj Banji je stoga spoj geologije i geopolitike, carskih tragova i kraljevskog pokroviteljstva, posleratnih društvenih investicija i postsocijalističkih sukoba. Ona opstaje i kao skladište i kao utočište, kompaktno naselje čiji su teren i izvori podjednako mamili careve i obične ljude. Dok rekonstrukcija preoblikuje oštećene paviljone i oživljava blatne kupke, grad je spreman da pomiri svoju depopulisanu sadašnjost sa obećanjem obnove upisanom u svaku kap mineralne vode i svaku pločicu restaurirane freske. U ovom spoju prošlosti i budućnosti, Kuršumlijska Banja ostaje, pre svega, svedočanstvo postojanosti mesta.