Rogaška Slatina

Rogaška Slatina, grad sa 5.082 stanovnika prema popisu iz 2021. godine, zauzima legendarnu enklavu u istočnoslovenskoj Štajerskoj regionu — služi kao opštinsko sedište i proteže se preko doline Gornjeg Sotle do šumovitih padina planine Boč duž hrvatske granice. Poznato po svojim lekovitim mineralnim izvorima, istorijskom banjskom paviljonu i kristalnoj staklariji, ovo naselje obuhvata vekove kulturne razmene, medicinskih istraživanja i geopolitičkog značaja.

Samo ime Rogaške Slatine – doslovno „Rogatečki izvori“ – svedoči o centralnosti njenih mineralnih voda, koje je prvi put preveo u Roitschocrene („Rogatečki izvori“) Johan Benedikt Grindel 1687. godine, pozivajući se na grčki κρήνη („izvor“) kako bi dao klasičnu težinu izvoru koji su lokalni stanovnici dugo poštovali. Arheološki tragovi rimskog puta i rimskog miljokaza otkriveni pored izvora govore o starini, dok povelja Salcburške nadbiskupije iz 1141. godine predstavlja najranije dokumentarno svedočanstvo o kamenu koji najavljuje navodnu moć izvora. Tokom ranog modernog perioda, lekari i naučnici – od alhemičara iz 16. veka Leonarda Turnejsera, preko Pola de Sorbea 1679. i Marka Gerbeca oko 1700. godine, do Jozefa Karla Kindermana iz 1798. godine, u delu „Repertorium der steiermärkischen Geschichte“ – hronikovali su sastav i dejstvo vode; Početkom devetnaestog veka, monografija Rudolfa Gustava Pafa i litografije Josipa Rajterera zabeležile su nastajući arhitektonski ansambl banje, dok je hemijska laboratorija Adolfa Režeka iz 1931. godine sprovela sistematsku analizu mineralnih elemenata koji se sada prodaju pod brendom Donat Mg.

Putanja stanovništva grada odražava i administrativne promene i njegov ugled koji se razvija: od manje od hiljadu stanovnika 1948. godine - samo nekoliko meseci nakon razaranja Drugog svetskog rata - do uzastopnih procvata u drugoj polovini dvadesetog veka, dostigavši vrhunac od preko 5.100 do 2011. godine, pre nego što se ustalio na nešto više od 5.000 deceniju kasnije. NJegova transformacija u moderno lečilišno središte bila je duboko narušena između 11. aprila 1941. godine - kada je 132. pešadijska divizija Vermahta okupirala banju samo pet dana nakon invazije na Jugoslaviju - i maja 1945. Tokom nacističke administracije, strateški položaj Rogaške Slatine na nemačko-hrvatskoj granici učinio ju je jednim od glavnih uporišta okupacione zone; Vermaht i ustaše su vršili složenu i često brutalnu kontrolu, osnovavši mešovitu nemačko-hrvatsku graničnu komisiju u hotelu Štajerski dvor. Hrvatske kolaboracionističke ustaške jedinice delovale su u gradu i okolini – epoha koju je Danijel Siter detaljno opisao – dok je u poslednjim danima rata Ante Pavelić tamo sazvao svoj poslednji sastanak, samo da bi napustio režim koji se raspadao, jer se gerilsko ratovanje nastavilo u okolnim šumama do početka maja 1945. godine. Mračne posledice ostavile su dve masovne grobnice u okolini grada – lokaciju Sovinecka klanaca, gde je sredinom 1945. godine pogubljeno osamnaest do dvadeset hrvatskih zarobljenika, i veću klanu Cvetno brdo, u kojoj su se nalazile žrtve ubijene ili od strane povlačećih nacističkih snaga ili posleratnih odmazdi.

Mnogo pre ovih turbulentnih decenija, Rogaška Slatina je negovala svoj banjski identitet sa promišljenom pažnjom. Rimski natpisi svedoče o ranom priznanju; do sedamnaestog veka jednostavna drvena ograda i korito usmeravali su vodu izvora Donat, nazvanog po njegovoj navodnoj regenerativnoj moći. Godine 1676. lokalni gospodar Peter de Kurti podigao je gostionicu za smeštaj posetilaca - naplaćujući naknade koje su podupirale i početnu banjsku ekonomiju i obližnju staklaru koja je počela da flašira vodu istovremeno sa njenim pojavljivanjem kao tražene robe. Do sredine devetnaestog veka, pod okriljem štajerskih pokrajinskih imanja, izvori su bili obavijeni ansamblom klasicističkih paviljona i šetališta: neoklasični paviljon Tempel Nikole Perča iz 1819. godine ostaje simbol ovog doba, postavljen iznad izvora Donat sa svojim strogim stubovima i nenametljivom ornamentikom koji daje osećaj kultivisanog odmora.

Sastavni deo gradskog tkiva su njegove crkvene strukture, koje prate luk lokalne pobožnosti kroz uzastopne arhitektonske idiome. Parohijska crkva Svetog Krsta, koja pripada Celjskoj biskupiji, zauzima mesto čiji prvi pomen datira iz rukopisa iz 1304. godine; romanska građevina koja je tada stajala srušena je 1863. godine kako bi se omogućila izgradnja sadašnje neoromaničke crkve, završene između 1864. i 1866. godine, čiji uravnoteženi masiv i freskopisani enterijeri predstavljaju namerni kontrapunkt otvorenim paviljonima banje. U blizini, crkva Svetog Trojstva u Prneku iz sedamnaestog veka – povezana sa istom parohijom – sadrži pozlaćeni oltar koji datira iz 1650. do 1675. godine, dok njen nameštaj iz 18. i 19. veka svedoči o kontinuitetu pobožnosti koji je pratio građanski razvoj grada.

Modernizacija Rogaške Slatine u dvadesetom veku obuhvatila je ne samo banjski turizam već i industrijsku diverzifikaciju i kulturne programe. Staklara „Steklarna Rogaška“ podigla je zanatski ugled regiona, proizvodeći posuđe od olovnog kristala koje je steklo međunarodni ugled; obrazovne institucije, uključujući lokalnu srednju školu, dodatno su učvrstile grad u njegovom ruralnom zaleđu. Od 1984. do 1990. godine, Festival jugoslovenske šansone privlačio je posetioce na kantorske večeri u paviljonskim vrtovima, čak i dok se kongresni turizam širio u znak poštovanja prema rastućoj integraciji Slovenije u evropske mreže. Godine 2006, Rogaška Slatina je zvanično dobila status grada, potvrđujući svoj urbani karakter uprkos skromnom broju stanovnika; narednih godina su dodati konferencijski objekti i koncertni prostori dizajnirani da animiraju terase banjskog parka.

Geografski i politički, Rogaška Slatina je od antike zauzimala graničnu stanicu: granicu između Norika i Panonije u Rimskom carstvu, granicu Svetog rimskog carstva duž Sutle u visokom srednjem veku, razgraničenje štajerskih i hrvatskih zemalja pod habzburškim dualizmom i granicu između Dravske i Savske banovine u međuratnoj Jugoslaviji. Tok ovih granica retko je napuštao rečnu poplavnu ravnicu i susedne grebene, tako da je sam grad stekao palimpsest jurisdikcijskih identiteta - svaki utkani u njegovo izgrađeno okruženje, dajući mu slojevit osećaj mesta.

Nedavno dodavanje Kristalne kule u maju 2024. godine – vitke osmatračnice koja se uzdiže 106 metara na mestu nekadašnjih stolarskih radionica – naglašava i moderne arhitektonske ambicije grada i njegovo kontinuirano oslanjanje na panoramske poglede na okolna brda. Sa njene uzvišene platforme, posetioci posmatraju valovite grebene Gornje Sotle i dalje do netaknutih šuma hrvatskog Zagorja – podsetnik da izvori koji su nekada definisali Rogašku Slatinu sada dele scenu sa savremenim znamenitostima koje isticaju njenu siluetu.

Ipak, suština Rogaške Slatine opstaje u tihom ritualu degustacije vode Donat Mg, čiji sastav bogat magnezijumom daje osvežavajući ukus i, za mnoge, osećaj podmlađivanja. Svaki gutljaj povezuje se sa lozom istraživanja - od alhemičara i dvorskih lekara do modernih hemičara - odražavajući trajnu posvećenost rigoroznoj analizi i turizmu usmerenom na zdravlje. Staklene flaute i pehari proizvedeni lokalno služe ne samo kao posude već i kao simboli zanata zasnovanog na međuigri svetlosti i težine, jasnoće i prelamanja, odražavajući aspekte ljudskog tela osveženog izvorima.

U svom spoju banjske arhitekture nasleđa, svetih prostora i industrijskih ateljea, Rogaška Slatina otelotvoruje spoj prirodnih bogatstava i ljudske domišljatosti. NJeni putevi vijugaju pored pastelno obojenih vila i šetališta obraslih smrčama, slivajući se ka mineralnom izvoru koji je iznedrio njenu slavu; ispod mirnog omotača kriju se priče o carstvu i nacionalnosti, sukobu i pomirenju, naučnom istraživanju i zanatskom majstorstvu. Proći njenim ulicama znači svedočiti kako se tokovi istorije mogu kanalisati jednako svrsishodno kao vode izvora Donat – vođene ljudskim rukama u fontane zajedničkog identiteta i blagostanja.

Iako skromnih razmera, Rogaška Slatina impresionira prisustvom koje daleko premašuje brojke popisa stanovništva. Ona predstavlja dokaz trajne privlačnosti mineralnih voda i sociokulturnih ekosistema koji se oko njih stvaraju; svedoči o sposobnosti malih gradova da posluže kao raskrsnice carstva, centri terapeutskih inovacija i lonci umetničkog poduhvata. Pre svega, podseća posmatrače da mesto – oblikovano i geologijom i geopolitikom – može pružiti i podmlađivanje tela i hroniku ljudske istrajnosti, uvek spremnu da bude upisana u palimpsest vremena.