Tamasi

Tamaši je grad sa približno 8.000 stanovnika (7.637 prema popisu iz 2022. godine), površine oko 112 kvadratnih kilometara, u severozapadnoj županiji Tolna u Mađarskoj, smešten oko trideset kilometara južno od jezera Balaton i sedište je okruga Tamaši.

Osnovan tokom rimskog doba, Tamašijevo poreklo seže u plodnoj dolini Kopanj, gde su arheološka iskopavanja na Zamkovom brdu otkrila artefakte iz bronzanog doba koji datiraju skoro 3.700 godina unazad. U vekovima koji su usledili, naselje se razvilo od vlastelinskog centra do srednjovekovnog trgovačkog grada, a njegov značaj se ogleda u izgradnji kamenog zamka i osnivanju sedam manjih sela unutar današnje administrativne granice. Katolička crkva koja zauzima centralni trg grada stoji na ostacima ranijeg rimskog hrama, nemi dokaz kontinuiranog naseljavanja Tamaša i slojevitog naseljavanja svetih prostora tokom vekova.

Između 1525. i 1665. godine, Tamaši je bio pod osmanskom vlašću, period obeležen podizanjem utvrđenja i povremenim prisustvom turskog garnizona. Naknadno habzburško osvajanje uvelo je eru agrarne obnove, jer su nemački doseljenici pozvani da ponovo nasele retko naseljene padine i doline. Mnogi od ovih novih stanovnika su se postepeno asimilirali, ali su se delovi nemačke kulture i luteranskog bogosluženja održali do dvadesetog veka, doprinoseći višeslojnom lokalnom identitetu. Godine 1730, Tamaši je formalno zabeležen kao trgovački grad, a njegovi nedeljni sajmovi privlače trgovce i zanatlije iz cele Transdanubije.

Revolucionarni žar 1848–1849. doneo je novu dramu Tamašijevoj priči, kada su austrijske snage delimično srušile srednjovekovni zamak nakon njegove kratke okupacije od strane mađarskih ustanika. Tokom narednih decenija, kamenovi tvrđave su prenamenjeni za građanske zgrade i privatne kuće, ostavljajući danas vidljive samo fragmente zidova i temelja. Osmatračnica sada kruniše vrh Varheđa (Brda zamka), pružajući panoramski pogled na valovita brda Šomođ-Tolnaj i pokretni mozaik vinograda, obradivih polja i šuma koje definišu okolni pejzaž.

Nakon Drugog svetskog rata, Tamaši je doživeo još jednu transformaciju: sovjetske vojne kasarne podignute na periferiji pretvorene su u stambene stanove nakon povlačenja okupacionih snaga 1989. godine. Ove stroge građevine – nekada simboli strane dominacije – postale su dom lokalnim porodicama, što je primer domišljatosti grada u prenameni njegovog izgrađenog okruženja. Godine 1984, Tamaši je zvanično dobio status grada, kao priznanje njegovih rastućih administrativnih funkcija, kulturnih institucija i rastuće privlačnosti kao centra ruralne trgovine.

Geografski gledano, Tamaši zauzima prepoznatljiv položaj na spajanju lesom prekrivenih visoravni i duboko usečene doline potoka Nađ-Kopanj. Na zapadu se nalaze Istočna spoljna Šomođska brda, koja karakterišu blago valovit grebeni razdvojeni vodenim tokovima koji se kreću od severa ka jugu; na istoku, padine Tolnai-Heđhat spuštaju se prema ravnici Sio-Šarviz. Nadmorska visina dna rečne doline je samo 106 metara, dok vrh brda Kiš-Likaš na jugu dostiže 247 metara, nudeći suptilni topografski kontrast. Ispod lesa leže krečnjački podzemljišni slojevi koji su dugo podržavali plodno poljoprivredno zemljište, istorijski procenjeno na prosečan kvalitet ekvivalentan 28,5 zlatnih kruna (AK) po zemljištu.

Tamašijeva vodovodna mreža obuhvata niz manjih potoka — Gonozdi, Sentmarton i Čeringati — svaki od kojih je pregrađen branom kako bi se stvorili ribnjaci koji napreduju na obodu grada. Sam Nađ-Kopanj sakuplja ove pritoke pre nego što se spoji sa Kapošom i, na kraju, sa Siom severoistočno od Tolnanemedija. Od posebnog ekološkog značaja je sistem jezera Pačmagi, čiji mirniji kanali na obodu Regolja podržavaju ptice selice i povremene ptice grabljivice.

Šume pokrivaju samo 17 procenata Tamašijeve jurisdikcije, ali susedna šuma Đulaji na jugu obuhvata oko 2.181 hektar mešovitih hrastovih sastojina. Nekada privatno lovište porodice Esterhazi, ovaj region danas je dom jednog od najvećih slobodno lutajućih krda jelena lopatara na svetu na 7,8 hektara, što je nasleđe aristokratskog upravljanja divljačima i lova socijalističke ere. Pored severnog ruba šume nalazi se jezero Pačmag, gde ornitolozi vode specijalizovane kampove za posmatranje ptica koji privlače i amatere i profesionalce.

Poznat grad prvenstveno počiva na njegovom termalnom nasleđu. Krajem 1960-ih, bušotine duboke 2.272 metra dopirale su do mineralnog izvora temperature 52–53 °C, bogatog natrijumom, kalcijumom, kalijumom, bromom, fluorom, jodom i hidrogenkarbonatom. Otvoreno 1970. godine i renovirano 2011. godine, termalno i otvoreno kupatilo Tamaši, površine sedam hektara, sadrži mešavinu zatvorenih i otvorenih bazena koji se održavaju na 36–38 °C, kao i dečje bazene i niz medicinskih i velnes usluga. NJegova voda se propisuje za degeneraciju hrskavice, bolesti kičme i zglobova kuka, kao i odabrana ginekološka stanja, privlačeći i domaće posetioce i međunarodne posetioce banja na padine Varheđa.

Povezanost ostaje ukorenjena u putnoj mreži: glavni put 61 preseca Tamaši na svojoj istočno-zapadnoj osi između Dunafoldvara i Nađkaniže, dok glavni put 65 povezuje Seksard sa Šiofokom kroz centar grada. Kraći opštinski i županijski putevi — 6407 do Simontornje i Iregšemčea i 651 između Nađkonija i Iregšemčea — pružaju lokalne rasterećujuće rute koje olakšavaju saobraćaj. Putnički železnički saobraćaj ne postoji od 1990. godine, kada su i linije Kesehidegkut-Đenk–Tamaši i Dombovar–Lepsenj obustavile rad, preusmeravajući putnike na autobuske veze i privatna vozila.

Poljoprivreda čini okosnicu ekonomije Tamašija, a njegove lesne ravnice smeštene su u mozaiku žitarskih polja, parcela suncokreta i vinograda. Okrug je nekada napredovao pod velikim zadrugama i državnim farmama; privatizacija nakon 1989. godine fragmentirala je zemljišne posede na devet poljoprivrednih društava sa ograničenom odgovornošću, tri zadruge i dve privatne korporacije, a nekima su se pridružili nemački investitori pod zastavom Donauland i Tolnaland. Izazovi i dalje postoje: mali poljoprivrednici se bore sa nedostatkom mašina, ograničenim kapacitetom skladištenja i erozijom integrisanih sistema poljoprivrede i stočarstva, što dovodi do degradacije zemljišta i smanjenja biodiverziteta.

Vinogradarstvo ima poseban status u vinskom regionu Tolna, a 530 vinograda Tamašija – koje je nekada objedinila lokalna zadruga – ostaju prvenstveno posvećeni italijanskom rizlingu i drugim belim sortama. Ekonomski pritisci, širenje gradova i šteta od divljih kopitara smanjili su obrađenu površinu, čak i dok se planinsko-seoski kolektiv od 183 člana trudi da održi standarde kvaliteta. Pored vinograda, šumarske operacije u okviru Šumarskog i lovačkog preduzeća Đulaj upravljaju sa 23.000 hektara, od kojih se 1.695 nalazi u granicama Tamašija; privatni vlasnici upravljaju sa još 496 hektara sastojina bagrema i topole. Odsustvo lokalnih fabrika za preradu drveta primorava drvoseče da izvoze sirovu građu, lišavajući region radnih mesta sa dodatom vrednošću.

Prerada hrane u Tamašiju je i dalje skromna. Mlekara Damtej je jedini veći prerađivač lokalnog mleka, dok su male klanice ustupile mesto regionalnim centrima za pakovanje mesa u Seksardu i Kapošvaru. Agencijska skladišta kao što su Konkordija i Agrogrejn u Heđešu dopunjuju trgovinu žitaricama u tom području, a lokalna filijala Kiškun-Mila povremeno kupuje žitarice. Proizvođači šećerne repe se oslanjaju na fabriku šećera u Kapošvaru, iako njen monopolski položaj dovodi do niskih cena koje dovode u pitanje profitabilnost proizvođača.

Spomenici i kulturna mesta isprekidaju Tamašijeve ulice i polja. Lovačka kuća Esterhazi, koja datira iz osamnaestog veka, sada je muzej koji prati aristokratsko upravljanje šumama i seoske tradicije. Muzej lova čuva taksidermiju, oružje iz tog perioda i arhivske zapise o velikim lovovima koji su nekada bili organizovani za partijske zvaničnike Budimpešte. Pored Zamkovog brda, kapela Rozalija (1542) prikazuje detalje gotskog svetilišta, uz kasnije barokne i romantične ukrase. Rimokatolička crkva, posvećena Svetom Tomi i prvobitno podignuta za vreme Stefana I, prikazuje slojevite rekonstrukcije koje su zamenile originalnu ikonu sveca zaštitnika ikonom Svetog Stefana na glavnom oltaru.

Među najslavnijim nalazima u regionu je rimska statua Minerve, iskopana u blizini i danas izložena u muzeju u Seksardu. Zamak Svetog Nikole – podignut 1775. godine i preuređen 1819. godine – nudi kasniji barokni kontrapunkt srednjovekovnim ruševinama, dok ekoturistički centar za posetioce DamPont na rubu parka divljih životinja tumači i Tamašijevo lovačko nasleđe i njegovu širu istorijsku putanju za radoznale goste.

Tamašijev demografski profil se promenio poslednjih decenija. Dok je popis iz 2011. godine zabeležio da je 84,1% stanovnika Mađara, 3,8% Roma i 3,3% Nemaca, do 2022. godine Mađari su činili 91,3%, Nemci 2,9%, a Romi 2,6%, uz manje kontingente drugih nacionalnosti. Verska pripadnost se takođe promenila: rimokatolici su opali sa 53% na 38%, dok je broj onih koji nisu veroispovesti porastao sa 15,6% na 15,8%, a broj onih koji se nisu izjasnili značajno se povećao, odražavajući šire trendove sekularizacije.

Tokom svoje dvomilenijumske istorije, Tamaši je prošao kroz talase osvajanja, preseljenja, industrijskih promena i brige o životnoj sredini. NJegovi rimski temelji, osmanski ostaci, habzburške rekonstrukcije, adaptacije iz sovjetskog doba i postsocijalističke revitalizacije svedoče o kontinuitetu usred promena. Danas, grad usklađuje poljoprivredne tradicije sa ekološkim turizmom, spa velnes sa kulturnim nasleđem i lokalno preduzetništvo sa regionalnom integracijom. Dok Tamaši gleda ka svom sledećem poglavlju – obeleženom obnovom infrastrukture, održivim korišćenjem zemljišta i očuvanjem prirodnih čuda – ostaje veran duhu koji ga je održavao od antike: umerena, ali otporna zajednica ukorenjena u mestu, uvek pažljiva prema pejzažima i nasleđu koji je definišu.