Sveti Stefan

Sveti Stefan zauzima uzak deo crnogorskog Jadrana, ostrvce površine 12.400 kvadratnih metara povezano sa kopnom uskim peščanim i šljunkovitim prelazom, i nalazi se šest kilometara jugoistočno od utvrđenog grada Budve. Nekada prestonica srednjovekovne zajednice Paštrovića, ovo malo naselje – istorijski dom za oko četiri stotine duša sredinom devetnaestog veka – sada funkcioniše gotovo u potpunosti kao ekskluzivno utočište, njegove originalne kuće prenamenjene su u gosteinske apartmane, a uske ulice restaurirane su da odražavaju prošle vekove. Uprkos usisavanju globalnog luksuznog gostoprimstva, kameni bedemi grada, tihe kapele i maslinjaci čuvali su šapat njegove mletačke prošlosti, osmanskih opsada i jadranskog piraterije.

Vekovima pre nego što su potomci Stefana Milutina pozajmili svoje ime kraljevstvima i zatvorenim dvorovima, klanovi Paštrovići su ribarili u ovim smaragdnim vodama i obrađivali terase brdovite obale. Do 1423. godine, plašeći se upada osmanskih galija, članovi klana su tražili zaštitu Venecije. U zamenu za pomorsko starateljstvo nisu se odrekli ni danka ni lokalnih običaja, ali su se složili da se uzdrže od pljačkanja mletačkih brodova. Tako je obećanje suvereniteta posredovano ne zlatom - nije bilo danka između dužda i dželata - već autonomijom i zajedničkim strahom od turskog napredovanja.

Legenda kaže da su zidine tvrđave, koje će kasnije definisati trag utvrđenog sela Svetog Stefana, finansirane plenom iz smelog napada na osmanske galije kod plaže Jaz 1539. godine. Kako priča, ratnici Paštrovića, okupljeni da pomognu opkoljenom Kotoru, presreli su tursku flotilu na njenom povratku. Oslobodili su zarobljenike, zaplenili blago i vratili se na svoje stenovito uporište da od plena podignu bedeme. Međutim, u roku od jedne generacije, Četvrti osmansko-mletački rat sravnio je sa zemljom mlado utvrđenje. Apeli izaslanika Paštrovića u Veneciji podstakli su rekonstrukciju sredinom šesnaestog veka, dajući naselju i drugi život i ojačane zidine koje delimično stoje i danas.

Do početka devetnaestog veka, Sveti Stefan se od vojne ispostave razvio u pomorsko utočište za gusare. Dvanaest osnivačkih porodica – svaka sa kućom unutar zidina – nadgledale su dolazak i odlazak robe i brodova, dok su ribari bacali mreže iza krivine tombola. U to vreme selo je vrvilo od skoro četiri stotine stanovnika. Ribari su trgovali maslinama i slanom ribom na kopnu; sveštenici su služili u tri jednostavne kapele; a svaka uličica je odjekivala dijalektima oblikovanim slovenskim, mletačkim i osmanskim jezicima.

Međutim, dvadeseti vek se pokazao prelomnim. Stanovnici su odlazili da se prijave u svetske ratove ili su tražili egzistenciju u inostranstvu; do 1954. godine na ostrvu je ostalo samo dvadeset stanovnika. Prepoznajući i njegov kulturni odjek i turističku privlačnost, jugoslovenska vlada je 1955. godine eksproprisala selo. Čitava zajednica je preseljena na susednu obalu - a njihove kuće, fasade i crepni krovovi pretvoreni su u hotelske sobe, restorane i kazino. Enterijer je renoviran modernim udobnostima, ali je spoljašnjost zadržala svoj srednjovekovni izgled: uske ulice omeđene oker zidovima, prozori sa kapcima koji su uokvirivali pogled na plavo more.

Od 1960-ih do 1980-ih, Sveti Stefan se pojavio kao diskretna enklava za umetnike, državnike i poznate ličnosti. Elizabet Tejlor i Orson Vels su stizali u prugastim jaknama; princeza Margaret je ručala na otvorenom „Pijaci“, ispod grupisane bugenvilije; Silvester Stalone je trenirao na plažama obližnjeg Miločera; a Bobi Fišer se suočio sa Borisom Spaskim u tajnoj šahovskoj partiji koja je izazvala više intrige nego što je bilo koja turistička brošura mogla da prenese. Vila Miločer, smeštena među osamsto stabala maslina na imanju od trideset dva hektara, služila je kao letnja rezidencija kraljice Marije Karađorđević između 1934. i 1936. godine; posle 2009. godine, smeštala je osam apartmana - od kojih dva ostaju apartmani kraljice Marije - u okviru aneksa Vile Miločer odmarališta Aman.

Geološki gledano, ostrvce pokazuje redak priobalni fenomen: formiranje tombola. Talasi, kada udare u izloženu priobalnu stranu, erodiraju temeljnu stenu i prenose sediment prema zavetrinskoj obali, gde smanjena energija talasa podstiče taloženje. Tokom vekova, ovaj proces je oblikovao peskovito-šljunkoviti nasip koji je povezivao ostrvo sa kopnom. Tombolo Svetog Stefana, klasifikovan kao jednostavan tip (samo jedna prevlaka), ostaje i staza i dokaz tihog inženjerstva prirode.

U verskom i kulturnom smislu, Sveti Stefan čuva nekoliko značajnih kapela. Istoimena crkva na ostrvu kruniše njegovu najvišu tačku, obeležavajući posvetu Svetom Stefanu iz doba Nemanjića; crkva Aleksandra Nevskog, osvećena 1938. godine, odražava doba balkanskih monarhija; a skromna kapela Preobraženja stoji kao stražar na ulazu u tombolo. Četvrta crkva, posvećena Bogorodici i restaurirana od strane kraljice Marije 1938. godine, ležala je skrivena ispod poda kazina odmarališta sve do njenog ponovnog otkrića 2008. godine.

Devedesete godine prošlog veka su podelile Jugoslaviju, spuštajući zavesu preko jadranskog turizma. Sjaj Svetog Stefana je izbledeo kako je broj posetilaca opadao, a održavanje je posustajalo. Vlada Crne Gore je 2007. godine raspisala tender za vraćanje nekadašnjeg šarma ostrvu. Aman Rizorts je obezbedio zakup na trideset godina i nadgledao pažljivo renoviranje, završeno 2009. godine. Ponovo otvoreni Aman Sveti Stefan nudio je pedeset osam smeštajnih jedinica za goste - vikendice, apartmane i sobe sa svodovima - zajedno sa mnoštvom gastronomskih iskustava grupisanih oko Pjace: taverna, enoteka, pasticerija, antipasti bar i soba za cigare sa pogledom na Jadran.

Odmaralište je cvetalo čitavu deceniju. U julu 2010. godine, italijanski tenor Andrea Bočeli nastupio je ispod bedema obasjanih mesečinom, obeležavajući Dan državnosti Crne Gore i zlatni jubilej hotela. Iste godine, Gallivanterov vodič je proglasio objekat hotelom godine. Ipak, početkom 2020. godine, globalna pandemija je zatvorila granice i ućutkala „slatki život“ duž crnogorske rivijere. Aman Sveti Stefan ostaje zatvoren, osoblje je rasejano, jer sporovi oko bezbednosti i regulatornog nadzora odlažu svaki datum ponovnog otvaranja.

Pristup ostrvu je moguć putem, stazom ili autobusom. Fiksna cena taksija od međunarodnog aerodroma Tivat košta oko 25 evra, a raste na 30 evra iz Podgorice i 100 evra iz Dubrovnika. Pešaci mogu da se kreću priobalnim stazama iz Budve, prolazeći kroz tunele ispod napuštenih građevina, prelazeći preko ribljeg restorana „Zof“ i krivudajući pored Kraljičine plaže pre nego što se popnu do ulaza u tombolo. Lokalni autobusi, koji naplaćuju 2 evra po vožnji, redovno voze između Budve i Pržna, sa daljim vezama do prevlake; ulazak na samo ostrvo ostaje u domenu gostiju odmarališta ili onih koji su rezervisali ručak ili večeru.

Danas, Sveti Stefan predstavlja raskrsnicu prirodnih čuda, slojevite istorije i promenljivih plima i oseka slobodnog vremena. NJegovi krovovi od cinobera naslanjaju se na krečnjačke zidove, uokvirene promenljivom paletom boja mora, dok vekovi utvrđenja gledaju na pesak gde su se porodice nekada izlivale iz ribarskih čamaca. Iako se vreva svakodnevnog života povukla na kopno, kamen grada i dalje govori: o paštrovićkim pravnicima koji rešavaju sporove na klupama iznad ulazne kapije; o maslinjacima gde je kraljica Marija šetala u zoru; o ​​talasima koji su u tišini kovali nasip. U svakoj pukotini i kaldrmi, Sveti Stefan nudi i težinu istorije i obećanje obnove - svedočanstvo koliko za mesto toliko i za protok vremena.