Izrael

Położony na wschodnim krańcu Morza Śródziemnego Izrael rozciąga się na zaledwie sto kilometrów w najszerszym punkcie, ale w jego granicach znajdują się pustynie, żyzne doliny, starożytne miasta i nowoczesne metropolie. Ograniczony przez Liban, Syrię, Jordanię i Egipt, a dotykający zarówno Morza Śródziemnego, jak i Morza Czerwonego, ten smukły naród zajmuje ziemię, która była świadkiem tysiącleci ludzkich wysiłków, podbojów i odnowy. Jego deklarowaną stolicą jest Jerozolima, podczas gdy Tel Awiw tętni handlem, kulturą i innowacją. Choć skromne pod względem skali, krajobrazy i historie Izraela rozwijają się z taką gęstością, że nie dają się opisać w prosty sposób.

Rozciągając się od pustyni Negew na południu przez wyżyny Judei i Samarii do zielonych zboczy Galilei, teren Izraela ujawnia jaskrawe kontrasty. Negew, który obejmuje ponad połowę ziemi pod pełną suwerennością, jest wyryty przez wyrzeźbione przez wiatr makhteshim — kratery erozji, takie jak Ramon, o długości około trzydziestu ośmiu kilometrów. Dalej na północ, żyzna równina Doliny Jezreel otwiera się na niskie wzgórza przybrzeżne, podczas gdy grzbiet śródlądowy kulminuje na płaskowyżu Jerozolimy na wysokości około siedmiuset pięćdziesięciu metrów. Na wschodzie leży Rów Jordanu, część wielkiego systemu ryftowego rozciągającego się od Syrii do Mozambiku. Tutaj rzeka Jordan wije się od pokrytej śniegiem góry Hermon przez Jezioro Galilejskie, zanim wpadnie do Morza Martwego, najniższego punktu na powierzchni planety. Wąska, ale gęsto zaludniona równina przybrzeżna ustępuje na południe od Ejlatu Arabie i Zatoce Perskiej, gdzie pustynia spotyka się z ciepłymi wodami Morza Czerwonego.

Klimat Izraela zmienia się równie dramatycznie. Wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego zimy są łagodne i deszczowe, lata długie i nasłonecznione. W głębi lądu półpustynny Negew znosi gorące dni i chłodne noce, podczas gdy jego południowe krańce graniczą z prawdziwą pustynią, gdzie roczne opady deszczu ledwo przekraczają kilkadziesiąt milimetrów. Śnieg pada przez większość lat na wysokich szczytach, w tym w okolicach Jerozolimy; w 1942 r. w kibucu Tirat Zvi odnotowano upalne 54 °C. Opady deszczu gromadzą się między październikiem a kwietniem, zasilając warstwy wodonośne i rolnictwo ludzkie, jednak malejące zasoby wody napędzają izraelską pomysłowość: nawadnianie kroplowe, podgrzewanie wody słonecznej i odsalanie należą do kreatywnych odpowiedzi kraju na niedobór.

Pod zmieniającym się niebem Izrael jest domem niezwykłej bioróżnorodności. Cztery ekoregiony lądowe — od lasów śródziemnomorskich po arabskie zarośla pustynne — są siedliskiem prawie 2900 gatunków roślin, więcej niż jakikolwiek inny kraj na metr kwadratowy w basenie Morza Śródziemnego. Pokrywa leśna wzrosła z 2 procent w 1948 r. do ponad 8 procent obecnie, głównie dzięki wysiłkom na rzecz ponownego zalesiania. Około 380 rezerwatów przyrody zdobi krajobraz, chroniąc endemiczne krzewy, ptaki wędrowne i rzadkie zwierzęta, które gromadzą się wzdłuż szlaków przelotów Afryka-Eurazja. W Zatoce Ejlat rafy koralowe tętnią podwodnym życiem, podczas gdy hipersłone wody Morza Martwego dopuszczają jedynie odporne mikroby.

Obecność człowieka w tym miejscu sięga czasów Kananejczyków, których osady niegdyś rozsiane były po strefach przybrzeżnych i górskich. Przez stulecia królestwa powstawały i upadały: starożytny Izrael i Juda, krainy hellenistyczne, prowincje rzymskie, enklawy krzyżowców, dystrykty osmańskie. Każda fala pozostawiała po sobie twierdze, cysterny i świątynie, które obecnie można zobaczyć w parkach archeologicznych na całym terenie. Megiddo i Hatzor kryją podziemne tunele wodne wykute przez Izraelitów około pierwszego tysiąclecia p.n.e.; amfiteatr w Cezarei i ulice z kolumnadami w Beit Sze'an przywodzą na myśl rzymską wspaniałość; Masada wieńczy skaliste wzgórze nad Morzem Martwym, upamiętniając żydowski bunt, a później symbol odporności.

Współczesne państwo Izrael powstało pośród wstrząsów XX wieku. Syjonizm, pobudzony przez rosnący europejski antysemityzm, szukał ojczyzny narodowej w Palestynie. Polityka brytyjskiego mandatu na przemian zachęcała i ograniczała żydowską imigrację. Napięcia między społecznościami przerodziły się w konflikt wewnętrzny po propozycji podziału ONZ z 1947 r., odrzuconej przez przywódców arabskich. 14 maja 1948 r. Izrael ogłosił niepodległość. W krótkiej wojnie, która nastąpiła, sąsiednie państwa arabskie dokonały inwazji. Na mocy porozumień o zawieszeniu broni z 1949 r. Izrael posiadał około siedemdziesięciu siedmiu procent dawnego mandatu, podczas gdy setki tysięcy palestyńskich Arabów uciekło lub zostało wydalonych w tym, co nazywają Nakbą.

W kolejnych dekadach populacja Izraela rosła, gdy przybywali żydowscy imigranci z Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, w tym ci wypędzeni lub uciekający przed rosnącymi ruchami nacjonalistycznymi. Wojna sześciodniowa z 1967 r. wyznaczyła kolejny punkt zwrotny: Izrael zdobył Zachodni Brzeg, Strefę Gazy, Półwysep Synaj i Wzgórza Golan. Z czasem zwrócił Synaj Egiptowi na mocy traktatu pokojowego z 1979 r., ale zaanektował Wschodnią Jerozolimę i Wzgórza Golan — posunięcia te zostały uznane przez niewiele narodów. W 1994 r. zawarto pokój z Jordanią. Tymczasowe porozumienia z Palestyńczykami w 1993 r. stworzyły ograniczoną samorządność w częściach Zachodniego Brzegu i Gazy, ale kompleksowe rozwiązanie pozostaje nieuchwytne. W latach dwudziestych XXI w. porozumienia Abrahama przyniosły formalną normalizację stosunków z kilkoma państwami arabskimi, co jeszcze bardziej zmieniło układy regionalne.

Rządy opierają się na ustawach podstawowych, które definiują Izrael jako demokrację parlamentarną. Kneset, wybierany w drodze reprezentacji proporcjonalnej, wybiera premiera — szefa rządu — i prezydenta, w dużej mierze ceremonialnie. Podczas gdy kraj szczyci się jednym z najwyższych standardów życia w Azji i zajmuje dwudzieste piąte miejsce na świecie pod względem nominalnego produktu krajowego brutto, jego krajobraz polityczny jest złożony. Rządy koalicyjne często obejmują partie od świeckich liberałów po religijnych konserwatystów, odzwierciedlając głębokie podziały społeczne dotyczące równowagi między tradycją żydowską a wartościami demokratycznymi.

Dynamika gospodarcza jest jedną z cech definiujących Izrael. Pomimo skąpych zasobów naturalnych, duże inwestycje w rolnictwo, technologię i przemysł wyniosły go z okresu zaciskania pasa do dobrobytu. Izrael wydaje więcej na badania i rozwój w stosunku do swojej gospodarki niż jakikolwiek inny kraj, co zapewniło mu przydomek „kraju start-upów”. ​​Jest gospodarzem drugiej co do wielkości liczby start-upów na świecie po Stanach Zjednoczonych i zajmuje trzecie miejsce wśród firm notowanych na NASDAQ. Intel i Microsoft założyły tutaj swoje pierwsze zagraniczne centra badawczo-rozwojowe; obecnie międzynarodowi giganci i krajowi innowatorzy zarówno napędzają przełomy w dziedzinie cyberbezpieczeństwa, urządzeń medycznych, sztucznej inteligencji i energii odnawialnej.

Rolnictwo, kiedyś ograniczone przez suche gleby, rozkwitło dzięki nawadnianiu kroplowemu, technologiom szklarniowym i biotechnologii. Izrael osiągnął niemal samowystarczalność w wielu uprawach — cytrusach, oliwkach, daktylach — chociaż zboża i wołowina nadal są importowane. Eksport przekracza sto miliardów dolarów rocznie, obejmując maszyny, oprogramowanie, farmaceutyki, szlifowane diamenty i produkty rolne. Turystyka również jest ważna: w 2017 r. przybyło rekordowe 3,6 miliona gości, przyciągniętych atrakcjami religijnymi, historycznymi i przyrodniczymi.

Infrastruktura transportowa odzwierciedla rozwój kraju. Ponad 19 000 kilometrów utwardzonych dróg łączy miasta i miasteczka, a linie kolejowe, zrewitalizowane od lat 90., przewiozły ponad pięćdziesiąt milionów pasażerów w 2015 r. Trzy międzynarodowe lotniska — Ben Gurion, Ramon i Hajfa — łączą Izrael na całym świecie, a samo Ben Gurion obsłużyło ponad dwadzieścia jeden milionów pasażerów w 2023 r. Porty w Hajfie, Aszdodzie i Ejlacie obsługują zarówno statki towarowe, jak i rekreacyjne.

Demograficznie Izrael liczy około 9 milionów mieszkańców. Żydzi stanowią około 74 procent, Arabowie około 21 procent, a pozostałe grupy. W obrębie żydowskiej większości tożsamości religijne wahają się od świeckich (Hiloni) do ultraortodoksyjnych (Haredi), ta ostatnia grupa szybko rośnie i przewiduje się, że do 2028 r. przekroczy 20 procent żydowskich Izraelczyków. Arabski, kiedyś język urzędowy, ma teraz specjalny status obok hebrajskiego; angielski, rosyjski, amharski i francuski są powszechnie używane, odzwierciedlając gobelin społeczności imigrantów z byłego Związku Radzieckiego, Etiopii i Afryki Północnej.

Różnorodność religijna wykracza poza statystyki demograficzne, sięgając samej geografii wiary. Otoczone murami Stare Miasto Jerozolimy zawiera zabytki święte dla judaizmu, islamu i chrześcijaństwa: Ścianę Płaczu, kompleks meczetu Al-Aksa i Bazylikę Grobu Pańskiego. Nazaret, Jezioro Galilejskie i Safed przyciągają zarówno chrześcijańskich, jak i żydowskich pielgrzymów, podczas gdy Baha'i World Centre w Hajfie zdobi tarasowe ogrody nad Morzem Śródziemnym. Miejsca pielgrzymkowe Druzów, enklawy ormiańskie i powstające ruchy religijne przyczyniają się do dalszych warstw krajobrazu duchowego.

Życie kulturalne w Izraelu przeplata tradycje żydowskie z wpływami arabskimi. Muzyka obejmuje zarówno sefardyjskie pieśni Żydów sefardyjskich, jak i perkusję pieśni mizrahi, podczas gdy arabski maqam stanowi źródło wielu lokalnych melodii. Architektura przypomina osmańskie kopuły obok domów miejskich Bauhausu w Tel Awiwie, znanym jako Białe Miasto. Kuchnia również jest połączeniem: falafel, hummus i szakszuka dzielą menu ze sznyclem i ciastami przywiezionymi przez europejskich imigrantów, wszystko ożywione za'atarem, oliwą z oliwek i świeżymi produktami. Około połowa żydowskich gospodarstw domowych przestrzega koszernych przepisów dietetycznych; niemniej jednak fermy wieprzowiny i niekoszerne ryby znajdują niszę na w dużej mierze świeckim rynku.

Życie codzienne kształtowane jest przez kalendarz hebrajski. Oficjalnym dniem odpoczynku jest sobota, szabat, kiedy w wielu obszarach zatrzymuje się transport publiczny, a sklepy są zamknięte. Tydzień pracy trwa od niedzieli do czwartku — w niektórych sektorach piątek jest pół dnia — podczas gdy święta narodowe oznaczają kamienie milowe w rolnictwie, historii i religii. Normy społeczne cenią bezpośredniość w komunikacji, cechę czasami postrzeganą jako szorstką przez osoby z zewnątrz, ale cenioną w kraju za jej przejrzystość.

Odwiedzający spotykają się zarówno z ciepłą gościnnością, jak i z wyraźnymi granicami. Nieznajomi często oferują pomoc bezinteresownie, jednak pewne zachowania — nieodpowiedni ubiór w dzielnicach religijnych, fotografowanie w dzielnicach Haredi w szabat — wywołują naganę. Na przykład w jerozolimskich enklawach prawosławnych wymagany jest skromny ubiór, a pojazdy są zakazane na ulicach w sobotę. Przewodniki turystyczne podkreślają, że zachowanie pełne szacunku jest niezbędne do pozytywnych wymian.

Poruszanie się po zawiłościach Izraela — jego spornych terytoriach, zróżnicowanej populacji, pełnych życia debat publicznych — wymaga otwartości i ciekawości. Zachodni Brzeg i Gaza pozostają pod różnym stopniem kontroli Izraela i administracji palestyńskiej, a prawo międzynarodowe uznaje ekspansję osadnictwa w tym miejscu za nielegalną. Wschodnia Jerozolima i Wzgórza Golan są zaanektowane, chociaż większość krajów nie uznaje tych posunięć. Rozmowy o polityce lub konflikcie izraelsko-palestyńskim mogą być obciążone, odzwierciedlając przekonania zrodzone z historii i trudności.

Jednak obok tych napięć istnieje impuls w kierunku innowacji, współistnienia i ochrony. Technologie oszczędzania wody, które zostały tu zapoczątkowane, służą obecnie suchym regionom na całym świecie; projekty odnowy miast w Tel Awiwie chronią dziedzictwo Bauhausu, jednocześnie wspierając kreatywne centra startupów. Inicjatywy ekologiczne mają na celu zwalczanie zbliżających się zagrożeń związanych ze zmianą klimatu, od rozszerzania energii słonecznej po ochronę kurczących się terenów podmokłych. Instytucje akademickie, szpitale i festiwale kulturalne przyciągają gości i uczestników z całego świata.

W ciągu niecałego wieku Izrael przekształcił się z państwa raczkującego w jedno z najbardziej zaawansowanych technologicznie społeczeństw świata, jednocześnie sprawując pieczę nad starożytnymi ruinami i miejscami świętymi, w których odbijają się warstwy ludzkiej historii. Jego szczyty i doliny, pustynie i wybrzeża, miasta i kibuce oferują niezliczone sceny, na których można być świadkiem odporności, ponownego wynalezienia i złożoności. Dla podróżnika — lub uczonego, lub pielgrzyma — Izrael opiera się jakiejkolwiek pojedynczej narracji. Jego istota wyłania się we wzajemnym oddziaływaniu przeszłości i teraźniejszości, wiary i nowoczesności, konfliktu i kreatywności, wszystkiego ściśniętego na tak małym lądzie, że czasami morze, pustynia i miasto wydają się stykać na jednym horyzoncie.