Afganistan

Afganistan zajmuje rozległe tereny wyżynne i kotliny, gdzie szczyty górskie ustępują miejsca płaskiemu lub łagodnie pagórkowatemu terenowi. Pasmo Hindukuszu, odnoga Himalajów, dzieli kraj od północnego wschodu na zachód, a jego grzbiety są pokryte śniegiem i lodem. Na północ od tych wzniesień leżą Równiny Turkiestanu, pasmo trawiastych terenów i półpustyni łagodnie opadających w kierunku Amu-darii. Na południowym zachodzie Kotlina Sistan rozciąga się poniżej wywietrzonych przez wiatr wydm. Kabul, położony w wąskiej dolinie na wschodnim skraju Hindukuszu, pełni funkcję stolicy i największego ośrodka miejskiego. Na obszarze około 652 864 kilometrów kwadratowych szacunki populacji wahają się od 36 do 50 milionów, rozproszonych po miastach, wioskach i obozowiskach koczowników.

Obecność człowieka sięga tutaj środkowego paleolitu, ale wątki zapisanej historii zaczynają się, gdy ziemia stała się kanałem dla imperiów. Od Persów Achemenidów i armii Aleksandra po władców Maurjów, region ten zmieniał się wśród władców przyciąganych przez jego strategiczne położenie. Arabskie najazdy w VII wieku przyniosły islam, jednak klasztory buddyjskie i świątynie hinduistyczne przetrwały w wielu dolinach, zanim zanikły. W IV wieku wpływy hellenistyczne utrzymywały się w królestwach grecko-baktryjskich, a wieki później Mogołowie powstali z lokalnych fundamentów, aby stworzyć imperium rozciągające się na subkontynent indyjski.

W połowie XVIII wieku Ahmad Shah Durrani skonsolidował plemiona pasztuńskie i księstwa afgańskie w to, co często nazywa się Imperium Durrani, poprzednikiem współczesnego państwa. Kolejni władcy Afganistanu musieli stawić czoła naciskom ze strony Brytyjczyków w Indiach i carskiej Rosji na północy. Pierwsza wojna angielsko-afgańska z 1839 roku zakończyła się zwycięstwem Afgańczyków; druga, dekadę później, tymczasową brytyjską dominacją; trzecia, w 1919 roku, traktatem przywracającym pełną suwerenność. Monarchia nastąpiła pod rządami Amanullaha Khana w 1926 roku, trwając do 1973 roku, kiedy kuzyn Zahira Shaha zdetronizował go i wprowadził republikę.

Koniec XX wieku okazał się burzliwy. Pucz w 1978 r. ustanowił rząd socjalistyczny; wojska radzieckie przybyły w grudniu 1979 r., aby wesprzeć reżim. Afgańscy bojownicy, czyli mudżahedini, uzyskali wsparcie z zagranicy i wymusili wycofanie się Sowietów w 1989 r., jednak wewnętrzne starcia trwały nadal. W 1996 r. talibowie skonsolidowali kontrolę pod islamskim emiratem nieuznawanym przez większość narodów. Stany Zjednoczone poprowadziły koalicję w 2001 r., która obaliła przywództwo ruchu w odpowiedzi na globalny terroryzm. Nastąpiły dwie dekady międzynarodowej obecności wojskowej, przerywanej wysiłkami na rzecz budowy państwa i negocjowanymi porozumieniami. W sierpniu 2021 r. talibowie ponownie przejęli władzę, zajmując Kabul i nakładając sankcje, które zamroziły aktywa banku centralnego. Na początku 2025 r. administracja ta pozostaje w dużej mierze odizolowana, a jej ograniczenia dotyczące kobiet i doniesienia o łamaniu praw człowieka uniemożliwiają uznanie.

Pod jego surowym ukształtowaniem terenu Afganistan posiada złoża litu, miedzi, żelaza i cynku, a także innych minerałów. Uprawa przynosi drugą co do wielkości ilość żywicy konopnej na świecie i zajmuje trzecie miejsce pod względem produkcji szafranu i kaszmiru. Jednak szkody infrastrukturalne spowodowane dziesięcioleciami konfliktów, spotęgowane przez górzysty teren i status śródlądowy, ograniczają wydobycie i transport. Produkt krajowy brutto wynosi prawie 20 miliardów dolarów amerykańskich w wartościach nominalnych; zgodnie z parytetem siły nabywczej, bliżej 81 miliardów dolarów amerykańskich. Dochód na mieszkańca plasuje kraj wśród najniższych na świecie. Rolnictwo odpowiada za około jedną czwartą produkcji, usługi za ponad połowę, a produkcja za resztę. Zadłużenie zewnętrzne wynosi około 2,8 miliarda dolarów amerykańskich, a dane celne pokazują import około 7 miliardów dolarów amerykańskich w porównaniu z eksportem poniżej 800 milionów dolarów amerykańskich, głównie owoców i orzechów.

Drogi przecinają doliny i przełęcze, ale tylko jedna, 2210-kilometrowa obwodnica, łączy Kabul, Ghazni, Kandahar, Herat i Mazar-i-Sharif. Tunel Salang przecina Hindukusz, oferując jedyne przejście lądowe między północną Azją Środkową a subkontynentem, podczas gdy trasy autobusowe przecinają inne nisko położone przełęcze. Częste wypadki i ataki bojowników sprawiają, że transport lądowy jest niebezpieczny. Usługi lotnicze Ariana Afghan Airlines i prywatnych przewoźników, takich jak Kam Air, łączą się z regionalnymi węzłami; cztery międzynarodowe lotniska obsługują Kabul, Kandahar, Herat i Mazar-i-Sharif, z prawie czterdziestoma dodatkowymi lotniskami dla lotów krajowych. Pociągi towarowe przejeżdżają do Uzbekistanu, Turkmenistanu i Iranu, chociaż nie działa jeszcze żadna kolej pasażerska.

Klimat zmienia się gwałtownie wraz z wysokością. Zimy w centralnych górach i korytarzu Wachańskim przynoszą długotrwałe zimno, ze średnimi temperaturami minimalnymi w styczniu poniżej –15 °C i ekstremalnymi w pobliżu –26 °C. Lata w kotlinach i równinach wynoszą średnio powyżej 35 °C w lipcu i mogą przekroczyć 43 °C podczas fal upałów. Opady deszczu koncentrują się od grudnia do kwietnia, sprzyjając wschodnim zboczom Hindukuszu; większość nizin leży poza zasięgiem monsunu. Dwie trzecie wody przepływającej przez kraj spływa przez granice do Iranu, Pakistanu lub Turkmenistanu. Topnienie śniegu zapewnia niezbędne nawadnianie, jednak dziesięciolecia kanałów i wodociągów wymagają renowacji o wartości około 2 miliardów dolarów amerykańskich, aby mogły działać wydajnie.

Stres środowiskowy nasilił się w ostatnich dekadach. Obecnie dwadzieścia pięć z trzydziestu czterech prowincji cierpi z powodu poważnych susz, podważając bezpieczeństwo żywnościowe i wodne oraz wywołując wewnętrzne przesiedlenia. Po ulewnych deszczach następują gwałtowne powodzie i osuwiska. Lodowce, niegdyś pokrywające wyższe przełęcze, straciły około 14 procent swojej masy w latach 1990–2015, zwiększając ryzyko nagłych wybuchów jezior lodowcowych. Do połowy stulecia przesiedlenia spowodowane zmianami klimatycznymi mogą wpłynąć na dodatkowe pięć milionów ludzi. Lasy pokrywają tylko dwa procent powierzchni kraju — bez zmian od 1990 r. — bez zgłoszonych głównych stanowisk i minimalnej ilości chronionych lasów.

Pomimo suszy, kraj ten jest domem dla różnorodnej fauny. Pantery śnieżne i niedźwiedzie brunatne zamieszkują alpejską tundrę; korytarz Wachański jest schronieniem dla owiec Marco Polo. Lasy górskie są domem dla rysi, wilków, lisów rudych, jeleni i wydr. Równiny stepowe są siedliskiem gazeli, jeży i dużych drapieżników, takich jak szakale i hieny. Półpustynie na południu są domem dla gepardów, mangust i dzikich świń. Gatunki endemiczne obejmują afgańską wiewiórkę latającą i salamandrę Paradactylodon. Awifauna liczy około 460 gatunków, z których połowa rozmnaża się lokalnie, od ptaków drapieżnych na wysokich urwiskach po stepówki na nizinach. Flora dostosowuje się do wysokości: drzewa iglaste w górskich korytarzach, wytrzymałe trawy i kwitnące zioła na nagich zboczach, krzewy i rośliny wieloletnie na płaskowyżach. Trzy parki narodowe – Band-e Amir, Wakhan i Nuristan – chronią krajobrazy od wapiennych jezior po alpejskie doliny.

Administracja dzieli kraj na trzydzieści cztery prowincje, z których każda jest kierowana przez gubernatora ze stolicą prowincji. Dystrykty pod prowincjami nadzorują skupiska wiosek lub miasta. Tradycyjne struktury utrzymują się na obszarach wiejskich: starsi klanu kierują decyzjami wspólnotowymi, mirabowie przydzielają wodę do nawadniania, a mullahowie zapewniają naukę religii.

Zmiany demograficzne przyspieszyły od roku 2000. Z około 15 milionów w 1979 roku populacja wzrosła do ponad 35 milionów do 2024 roku, dzieląc się mniej więcej na trzy czwarte na terenach wiejskich i jedną czwartą w miastach, przy czym około cztery procent utrzymuje się z koczowniczego trybu życia. Wysokie wskaźniki dzietności plasują wzrost na poziomie około 2,4 procent rocznie, a przewiduje się, że do 2050 roku przekroczy 80 milionów, jeśli obecne trendy się utrzymają. Powracający uchodźcy z Pakistanu i Iranu wprowadzili umiejętności i kapitał, napędzając budownictwo i małe przedsiębiorstwa. Ożywienie gospodarcze, choć nierównomierne, skorzystało z przekazów pieniężnych i inwestycji w telekomunikację, generując ponad 100 000 miejsc pracy od 2003 roku. Tkactwo dywanów, będące długą tradycją, odrodziło się w połowie lat 2010., gdy dywany znalazły nowe rynki zbytu za granicą. Główne przedsięwzięcia infrastrukturalne obejmują nowe dzielnice mieszkalne obok Kabulu oraz projekty miejskie w Kandaharze, Dżalalabadzie, Heracie i Mazar-i-Sharif.

Skład etnolingwistyczny odzwierciedla stulecia migracji i osadnictwa. Pasztunowie stanowią około 42 procent populacji, Tadżycy 27 procent, grupy Hazarów i Uzbeków po 9 procent każda, a inne społeczności — w tym Aimaq, Turkmen, Beludżystan i Nuristani — należą do pozostałych. Dari, perski i paszto są językami urzędowymi; dari funkcjonuje jako lingua franca w większości północy i w rządzie, podczas gdy paszto dominuje w obszarach południowych i wschodnich. Uzbecki, turkmeński, beludżystański i mniejsze języki pojawiają się regionalnie. Dwujęzyczność jest powszechna; osoby powracające z Pakistanu często mówią po hindustańsku, podczas gdy znajomość języka angielskiego i szczątkowa znajomość języka rosyjskiego pojawiają się w środowiskach miejskich i edukacyjnych.

Przestrzeganie religii kształtuje codzienne życie. Sunnici, głównie ze szkoły hanafickiej, stanowią co najmniej 85 procent populacji; społeczności szyickie, głównie Twelver, stanowią do 10 procent. Niewielka liczba sikhów i hinduistów pozostaje w ośrodkach miejskich, utrzymując miejsca kultu pod ścisłą ochroną. Wierni chrześcijańscy praktykują dyskretnie.

Normy społeczne wywodzą się z połączenia zasad islamskich i lokalnych kodeksów. Pasztunwali, tradycyjna etyka pasztuńska, kładzie nacisk na gościnność, ochronę gości i zadośćuczynienie za krzywdę. Małżeństwa kuzynów równoległych i cena za pannę młodą pozostają powszechne, a prawny wiek zawarcia małżeństwa wynosi 16 lat. Rozszerzone rodziny zamieszkują kompleksy zbudowane z cegły mułowej lub kamienia; we wsiach malik, mirab i mullah wspólnie pośredniczą w sporach i alokacji zasobów. Koczownicy Koczinowie przemierzają sezonowe pastwiska, wymieniając nabiał i wełnę na podstawowe produkty w osiadłych społecznościach.

Strój odzwierciedla klimat i zwyczaje. Mężczyźni i kobiety często noszą warianty shalwar kameez — perahan tunban lub khet partug — w towarzystwie płaszczy, takich jak chapan, czyli nakrycia głowy: kapelusz karakul z szerokim rondem, niegdyś preferowany przez władców, pakol partyzantów górskich i zaokrąglona czapka mazari. Strój miejski może łączyć lokalne style z zachodnimi strojami, podczas gdy w konserwatywnych obszarach powszechnie stosuje się nakrycia głowy: czadory lub burki zakrywające całe ciało.

Dziedzictwo materialne obejmuje epoki. Buddyjskie stupy i klasztory stoją w pobliżu starożytnych szlaków handlowych; ruiny hellenistyczne leżą obok fortyfikacji kolejnych imperiów. Minaret w Dżamie i ruiny Aj-Chanoum świadczą o wczesnośredniowiecznej okazałości. Architektura islamska rozkwita w piątkowych meczetach Heratu i świątyniach Balkh. Pałace z lat 20. XX wieku nawiązują do europejskich form. Konflikt domowy zniszczył wiele zabytków, jednak renowacje — takie jak te w cytadeli w Heracie — oferują przebłyski wcześniejszego kunsztu. Buddowie z Bamian, niegdyś jedne z najwyższych rzeźb na świecie, przetrwali jedynie w pamięci po ich zniszczeniu w 2001 roku.

Kuchnia opiera się na podstawowych zbożach — pszenicy, jęczmieniu, kukurydzy i ryżu — z nabiałem od owiec i kóz. Kabuli palaw, pilaw z ryżu przekładany mięsem, rodzynkami i marchewką, jest daniem narodowym. Owoce — granaty, winogrona, melony — zajmują ważne miejsce na rynkach. Herbata łączy spotkania towarzyskie, podawana z cukrem lub kardamonem. Jogurt, płaskie chleby i pieczone mięsa towarzyszą codziennym posiłkom.

Uroczystości łączą w sobie starożytne i islamskie obrzędy. Nowruz oznacza równonoc wiosenną muzyką, tańcem i turniejami buzkashi. Yaldā, noc w środku zimy, gromadzi rodziny, aby recytować poezję przy owocach i orzechach. Posty ramadanowe i obchody Eid wyznaczają kalendarz księżycowy. Społeczności mniejszościowe obchodzą Vaisakhi, Diwali i inne tradycje. Dzień Niepodległości 19 sierpnia upamiętnia traktat z 1919 r., który zakończył obce zwierzchnictwo. Wydarzenia regionalne — takie jak Festiwal Czerwonych Kwiatów w Mazar-i-Sharif — przyciągają tłumy występami kulturalnymi i zawodami sportowymi.

Turystyka jest narażona na ograniczenia bezpieczeństwa, ale przyciąga dziesiątki tysięcy turystów każdego roku. Dolina Bamyan z jeziorami, kanionami i stanowiskami archeologicznymi pozostaje jednym z bezpieczniejszych miejsc. Grupy trekkingowe zapuszczają się do Korytarza Wachańskiego, jednego z najbardziej odległych zamieszkanych regionów świata. Historyczne miasta — Ghazni, Herat, Kandahar, Balkh — oferują meczety, minarety i bazary. Sanktuarium Płaszcza w Kandaharze, w którym podobno przechowywana jest relikwia Proroka, przyciąga pielgrzymów. Narodowe Muzeum w Kabulu przechowuje artefakty z tysiącleci.

Od czasu powrotu Talibów w 2021 r. liczba turystów wzrosła z poniżej tysiąca do kilku tysięcy rocznie, chociaż ataki frakcji ekstremistycznych nadal stanowią zagrożenie.