Macedonia Północna

Republika Macedonii Północnej zajmuje obszar śródlądowy na południowych krańcach Półwyspu Bałkańskiego, obejmujący około 25 436 kilometrów kwadratowych. Rozciągając się na szerokościach geograficznych od 40° do 43° N i długościach geograficznych od 20° do 23° E, stanowi północną trzecią część szerszego regionu geograficznego historycznie znanego jako Macedonia. Kraj graniczy od północy z Serbią, od północnego zachodu z Kosowem, od zachodu z Albanią, od południa z Grecją, a od wschodu z Bułgarią, przy czym całkowita granica lądowa wynosi około 748 kilometrów. Skopje, stolica kraju i największy ośrodek miejski, utrzymuje około jednej czwartej swojej populacji, która przekracza 1,83 miliona mieszkańców. Większość demograficzną stanowią etniczni Macedończycy, lud południowosłowiański, podczas gdy Albańczycy stanowią około jednej czwartej populacji; mniejsze społeczności obejmują Turków, Romów, Serbów, Bośniaków, Aromanów i inne grupy.

Zapisy o osadnictwie ludzkim na terytorium znanym obecnie jako Macedonia Północna sięgają starożytnego królestwa Paeonia. Pod koniec VI wieku p.n.e. region ten znalazł się pod panowaniem Persów Achemenidów, a w IV wieku p.n.e. został wcielony do rozwijającego się Królestwa Macedonii. Republika Rzymska zaanektowała ten obszar w II wieku p.n.e., integrując go z prowincją Macedonii. Po podziale królestwa rzymskiego terytorium pozostało pod władzą bizantyjską, pomimo powtarzających się najazdów i osadnictwa plemion słowiańskich od VI wieku n.e. Przez kolejne stulecia kontrola oscylowała między konkurującymi ze sobą politykami bułgarskimi, bizantyjskimi i serbskimi, aż do momentu, gdy Imperium Osmańskie podporządkowało sobie ten region w połowie XIV wieku. Panowanie osmańskie trwało do początku XX wieku, kiedy to wojny bałkańskie z 1912 i 1913 roku umieściły współczesne granice Macedonii Północnej pod serbską suwerennością.

Przewroty XX wieku przyniosły dalsze zmiany w rządach. Podczas I wojny światowej terytorium administrowała Bułgaria, ale koniec wojny przywrócił serbskie rządy w nowo utworzonym Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Podczas II wojny światowej kontrola ponownie przeszła w ręce Bułgarii, a wraz z utworzeniem Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii w 1945 r. region stał się jedną z sześciu jej republik składowych. Pokojowa secesja w 1991 r. przyniosła pełną niepodległość, a w 1993 r. kraj przystąpił do Organizacji Narodów Zjednoczonych pod tymczasową nazwą „była Jugosłowiańska Republika Macedonii” (FYR Macedonia), z powodu sporu o nazewnictwo z Grecją. Po przedłużających się negocjacjach, Porozumienie Prespy z 2018 r. rozwiązało ten spór, określając oficjalny tytuł Republika Macedonii Północnej, który wszedł w życie na początku 2019 r.

Od czasu uzyskania niepodległości Macedonia Północna dążyła do integracji ze strukturami euroatlantyckimi. Wstąpiła do NATO w 2020 r. i jest członkiem Rady Europy, Banku Światowego, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Środkowoeuropejskiej Umowy o Wolnym Handlu (CEFTA), Organizacji Współpracy Gospodarczej Morza Czarnego (BSEC) i Światowej Organizacji Handlu (WTO). Będąc kandydatem do członkostwa w Unii Europejskiej od 2005 r., kraj ten wprowadził rozległe reformy gospodarcze, aby przejść z socjalistycznego, centralnie planowanego systemu do gospodarki rynkowej. Sklasyfikowana przez Bank Światowy jako kraj o wyższych średnich dochodach, Macedonia Północna wykazuje profil kraju rozwijającego się z bardzo wysokim wskaźnikiem rozwoju społecznego, niskimi nierównościami dochodów i publicznie finansowanym zabezpieczeniem społecznym, powszechną opieką zdrowotną oraz bezpłatną edukacją podstawową i średnią.

Topografia Macedonii Północnej jest zdominowana przez centralną dolinę wyrzeźbioną przez rzekę Wardar i otoczoną pasmami górskimi. Rozciągający się między górami Šar na północnym zachodzie a łańcuchem Osogovo-Belasica na południowym wschodzie teren jest w dużej mierze nierówny. Trzy główne jeziora — Ochrydzkie, Prespa i Dojran — rozciągają się wzdłuż południowych granic kraju, częściowo dzielonych z Albanią i Grecją. Jezioro Ochrydzkie należy do najstarszych jezior na świecie, wraz ze swoim unikalnym ekosystemem wodnym. Region leży w aktywnej strefie sejsmicznej; co najważniejsze, niszczycielskie trzęsienie ziemi w 1963 r. poważnie uszkodziło Skopje i spowodowało ponad 1000 ofiar śmiertelnych.

Dwa główne systemy górskie określają rzeźbę terenu kraju. Góry Šar i pasmo West Vardar/Pelagonia, obejmujące szczyty takie jak Baba Mountain, Nidže, Kožuf i Jakupica, stanowią część systemu Dynarskiego i są geologicznie młodsze i wyższe niż łańcuch Osogovo-Belasica (Rodopy). Góra Korab, osiągająca 2764 metrów na granicy z Albanią, stanowi najwyższy szczyt kraju. Hydrologicznie, drogi wodne Macedonii Północnej spływają do trzech basenów: Egejskiego, Adriatyckiego i Czarnego. Basen Egejski obejmuje około 22 075 kilometrów kwadratowych — około 87 procent terytorium — a sama rzeka Wardar odprowadza wodę z 80 procent powierzchni lądu. Basen Adriatycki, zdefiniowany przez rzekę Czarny Drin i zasilany przez jeziora Prespa i Ochrydzki, obejmuje 3320 kilometrów kwadratowych lub 13 procent kraju. Basen Morza Czarnego jest najmniejszy, osuszając zaledwie 37 kilometrów kwadratowych na północ od góry Skopska Crna Gora przez Binačka Morava i system Morava–Dunaj. Oprócz trzech naturalnych jezior, kraj ten zawiera około pięćdziesięciu sztucznych stawów i jest gospodarzem dziewięciu uzdrowisk i kurortów słynących z wód mineralnych.

Klimatycznie Macedonia Północna doświadcza czterech odrębnych pór roku. Lata są zazwyczaj ciepłe i suche, a temperatury czasami wzrastają do 40 °C, szczególnie w południowych miejscowościach Demir Kapija i Gevgelija, gdzie subtropikalne naciski z Morza Egejskiego i wpływy z Bliskiego Wschodu powodują przedłużające się okresy upałów. Zimy są umiarkowanie zimne i śnieżne, a niskie temperatury spadają do −20 °C pod wpływem północnych wiatrów. Klimat dzieli się na trzy główne strefy: łagodnie kontynentalny reżim na północy, umiarkowany śródziemnomorski na południu i górski klimat na wyższych wysokościach. Roczne opady różnią się znacznie, od 1 700 mm w górach zachodnich do 500 mm na nizinach wschodnich; dolina Wardaru podobnie odnotowuje około 500 mm rocznie. Te różnice klimatyczne i nawadniające sprzyjają uprawie różnych roślin, w tym pszenicy, kukurydzy, ziemniaków, maku, orzeszków ziemnych i ryżu. Trzydzieści głównych stacji meteorologicznych w całym kraju monitoruje pogodę i klimat.

Administracyjnie Macedonia Północna jest podzielona na osiem regionów statystycznych utworzonych wyłącznie dla celów prawnych i statystycznych: Wschodni, Północno-wschodni, Pelagonia, Polog, Skopje, Południowo-wschodni, Południowo-zachodni i Wardar. W sierpniu 2004 r. reforma ustanowiła 84 gminy, z których dziesięć tworzy miasto Skopje — odrębną jednostkę samorządową i stolicę kraju. Reforma skonsolidowała wiele z 123 gmin, które istniały od 1996 r., zmieniając granice i łącząc mniejsze jednostki w razie potrzeby. Przed wprowadzeniem gmin, lokalne zarządzanie działało poprzez 34 okręgi administracyjne lub gminy.

Turystyka stanowi znaczący segment gospodarki kraju, stanowiąc 6,7 procent produktu krajowego brutto w 2016 r. i generując około 38,5 miliarda denarów (616 milionów euro) przychodów. Konflikt zbrojny z 2001 r. stanowił najpoważniejszy cios dla turystyki po uzyskaniu niepodległości; jednak liczba odwiedzających od tego czasu wzrosła o 14,6 procent w 2011 r. W 2019 r. kraj powitał 1 184 963 przyjazdów turystów, z czego 757 593 to goście zagraniczni, głównie z Turcji, sąsiedniej Serbii, Grecji i Bułgarii, a także z Polski i innych krajów Europy Zachodniej. Około 60 procent odwiedzających koncentruje się w Skopje i regionie południowo-zachodnim, przyciągniętych dziedzictwem kulturowym, udogodnieniami miejskimi i naturalnymi krajobrazami. Turystyka jeziorna, skoncentrowana na Ochrydzie, Prespie i Dojranie, stanowi najbardziej widoczną gałąź, wspieraną przez ponad pięćdziesiąt mniejszych jezior polodowcowych. Dobrze rozwinięta jest także turystyka górska, gdzie szesnaście szczytów przekracza 2000 metrów. Ponadto kwitnie turystyka wiejska, ekoturystyka, turystyka miejska i turystyka kulturalna dzięki gastronomii, muzyce tradycyjnej, festiwalom i zabytkom.

Infrastruktura transportowa pozostaje kluczowa dla rozwoju gospodarczego Macedonii Północnej. Jako państwo śródlądowe w sercu Bałkanów, kraj ten służy jako korytarz tranzytowy dla towarów przemieszczających się z portu w Salonikach w Grecji przez wnętrze Bałkanów do Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, a także przez Bułgarię na wschód. Do 2019 r. sieć drogowa wydłużyła się o około 10 591 kilometrów, z czego około 6000 kilometrów było utwardzonych. Główna arteria przebiega wzdłuż osi północ-południe doliny Wardar, w szczególności europejska trasa E75 łącząca Grecję z Serbią i dalej. Sieć kolejowa, obsługiwana przez Makedonski Železnici, rozciąga się na 922 kilometry; jej kluczowa linia biegnie od granicy serbskiej przez Kumanovo, Skopje i Veles do Gevgeliji na granicy greckiej. Od 2001 r. linia łącząca Macedonię Północną z Bułgarią w Beljakovci ułatwiła przyszłe połączenie Skopje–Sofia. Skopje jest głównym węzłem kolejowym, a Veles i Kumanovo pełnią funkcję węzłów drugorzędnych.

Usługi pocztowe świadczy państwowe przedsiębiorstwo North Macedonia Post, założone w 1992 r. jako PTT Macedonia i przyjęte do Światowego Związku Pocztowego w 1993 r.; w 1997 r. funkcje pocztowe i telekomunikacyjne zostały rozdzielone, co dało Macedonian Telekom i North Macedonia Post. Transport wodny jest ograniczony do ruchu jeziornego w Ochrydzie i Prespie, głównie w celach turystycznych. Infrastruktura lotnicza obejmuje siedemnaście lotnisk, jedenaście z utwardzonymi pasami startowymi i dwa lotniska międzynarodowe: Skopje International Airport i Ohrid St. Paul the Apostle Airport.

Według spisu powszechnego z 2021 r. populacja Macedonii Północnej wynosiła 1 836 713, co daje gęstość 72,2 osób na kilometr kwadratowy i średni wiek 40,08 lat. Spis odnotował 598 632 gospodarstw domowych, średnio 3,06 członków w każdym i prawie równą równowagę płci: 50,4 procent kobiet do 49,6 procent mężczyzn. Pod względem etnicznym dominują Macedończycy, a następnie Albańczycy — którzy są skoncentrowani na północnym zachodzie — Turcy, których oficjalna liczba wynosi około 70 000, ale nieoficjalne szacunki mówią o 200 000, a prawdopodobnie nawet 260 000 Romów w niektórych ocenach. Mniejsze grupy obejmują Serbów, Bośniaków i Aromanów.

Życie kulturalne w Macedonii Północnej odzwierciedla bogate dziedzictwo w sztuce, architekturze, literaturze i muzyce, z licznymi starożytnymi zabytkami religijnymi chronionymi jako skarby narodowe. Architektura kościelna obfituje w bizantyjskie freski pochodzące z XI do XVI wieku; kilka tysięcy metrów kwadratowych tych obrazów przetrwało w doskonałym stanie, będąc przykładem macedońskiej szkoły ikonografii. Roczne wydarzenia obejmują Letni Festiwal Muzyki Klasycznej i Dramatu w Ochrydzie, Wieczory Poezji Struga — które gromadzą poetów z ponad pięćdziesięciu krajów — Międzynarodowy Festiwal Aparatów Fotograficznych w Bitoli, Otwarty Festiwal Teatru Młodzieży i Festiwal Jazzowy w Skopje. Opera Narodowa, zainaugurowana w 1947 roku jako Opera Macedońska, wystawiła swoją pierwszą produkcję Cavalleria rusticana pod dyrygentem Branko Pomorišaca; od 1972 roku Wieczory Operowe Majowe w Skopje prezentują dwa do trzech tygodni nocnych przedstawień, rozpoczynając się od Cara Samuila Kiryla Macedońskiego.

Tradycje kulinarne odzwierciedlają położenie kraju na skrzyżowaniu wpływów bałkańskich, śródziemnomorskich i bliskowschodnich. Ciepły klimat zapewnia obfitość warzyw, ziół i owoców, a lokalne mleczarnie i winnice produkują cenione sery i wina. Rakija, owocowa brandy, towarzyszy tavče gravče — fasoli pieczonej z czerwoną papryką — która jest powszechnie uważana za danie narodowe. Mastika, likier o smaku anyżu, jest narodowym napojem. Inne popularne specjały to sałatka Šopska, ajvar (pasta z pieczonej czerwonej papryki), papryka faszerowana i pastrmajlija (rodzaj pasztetu mięsnego).

Ośrodki miejskie rozciągają się od rozległego obszaru metropolitalnego Skopje, w którym mieszka ponad pół miliona mieszkańców i który jest pełen meczetów osmańskich, neoklasycystycznych fasad, średniowiecznej twierdzy Kale i kultowego kamiennego mostu nad Wardarem, po mniejsze miasta, takie jak Bitola — ze starożytnymi murami miejskimi, bazarami osmańskimi i współczesnymi kawiarniami — Kratovo, położone w wygasłym kraterze wulkanicznym, i Kruševo, najwyżej położone miasto w kraju i miejsce powstania z 1878 roku. Położone nad jeziorem miasto Ochryda, podwójne miejsce światowego dziedzictwa UNESCO ze względu na zabytki kulturowe i środowisko naturalne, szczyci się bogactwem kościołów bizantyjskich, kościołem św. Jana w Kaneo, przyczepionym do klifu nad wodą, i jedną z najwspanialszych na świecie kolekcji ikon słowiańskich. Jego siostrzane miasto, Struga, oferuje podobny urok z cichszą atmosferą.

Poza obszarami miejskimi, tereny wiejskie roją się od atrakcji. Park Narodowy Pelister, najstarszy w kraju, jest schronieniem dla endemicznej flory i fauny oraz dwóch polodowcowych jezior „Mountain Eyes”. Park Narodowy Mavrovo obejmuje najwyższy szczyt kraju, Golem Korab, głęboki wąwóz rzeki Debar i klasztor Sveti Jovan Bigorski. Rzadko odwiedzany rezerwat Jasen w pobliżu Skopje zapewnia siedlisko dla dzikiej przyrody i dziewicze lasy. Inne interesujące miejsca to Kamienne Miasto Kuklica w pobliżu Kratowa, średniowieczne wieże Markovi Kuli koło Prilepu i stanowisko archeologiczne Stobi, które chroni ruiny z okresu hellenistycznego, rzymskiego i wczesnochrześcijańskiego.

Podsumowując, Macedonia Północna prezentuje gobelin historycznych warstw, różnorodnych krajobrazów, stref klimatycznych i tradycji kulturowych. Od starożytnych początków poprzez kolejne imperia, socjalistyczną federację i pokojową niepodległość, kraj ten wykuł odrębną tożsamość w sercu Bałkanów. Jego górzysty teren, sejsmicznie aktywne doliny, krystaliczne jeziora i miejskie punkty orientacyjne świadczą o złożonej geografii fizycznej, podczas gdy jego mozaika demograficzna, specjały kulinarne i tętniące życiem festiwale odzwierciedlają pluralistyczne dziedzictwo. Jako węzeł tranzytowy i kandydat do członkostwa w Unii Europejskiej, Macedonia Północna nadal równoważy reformy gospodarcze i zachowanie kultury, zapraszając gości i naukowców do odkrywania jego trwałego dziedzictwa i ewoluującej przyszłości.