Federacja Rosyjska

Rosja prezentuje się jednocześnie jako studium skrajności i jako wyjątkowa mozaika ludzkich wysiłków na przestrzeni, która przyćmiewa trzy kontynenty. Rozciągając się od wybrzeża Bałtyku na 19° E do marginesu Pacyfiku na 169° W i od wybrzeża Morza Czarnego do granicy Arktyki między 41° a 82° N, Federacja Rosyjska obejmuje ponad jedną ósmą zamieszkanej powierzchni lądowej świata. Z 146,0 milionami mieszkańców w 2025 r. rości sobie prawo do największego terytorium na Ziemi, obejmuje jedenaście stref czasowych i dzieli granice z czternastoma suwerennymi sąsiadami. Chociaż ta domena gości średnio tylko osiem i pół osoby na kilometr kwadratowy, jej zachodnie miasta tętnią życiem; szesnaście aglomeracji miejskich przekracza granicę miliona, a Moskwa króluje jako najludniejsza metropolia Europy. Ten ogrom, zarówno geograficzny, jak i demograficzny, ugruntowuje pozycję Rosji jako wielkiego mocarstwa, a jednocześnie kształtuje historię ludzkości, która rozgrywa się w różnych klimatach, od wilgotnego subtropikalnego po polarny, od duszącego kontynentalnego upału po rekordowo niskie temperatury rzędu −71,2 °C w Republice Jakucji.

Gobelin rosyjskiej historii — tak jak dziś widać to na miejskich liniach horyzontu, wiejskich chatach i przygranicznych przysiółkach — zaczyna się w dolnym paleolicie, kiedy małe grupy łowców-zbieraczy przemierzały doliny rzeczne. Do III wieku n.e. Słowianie Wschodni wyłaniali się jako odrębna grupa kulturalna i językowa na równinie europejskiej. Ich polityczna konsolidacja znalazła wyraz w IX wieku wraz z powstaniem Rusi Kijowskiej, skupionej w dolnym biegu Dniepru. W 988 r. jej Wielki Książę nawrócił się na prawosławie pod auspicjami Bizancjum, kształtując religijną tożsamość, która pozostaje kamieniem węgielnym rosyjskiego życia kulturalnego. Rozbicie Rusi Kijowskiej przez zewnętrzne najazdy i wewnętrzne rywalizacje utorowało drogę dla Moskwy, której wielcy książęta dowodzili rozbieżnymi księstwami pod egidą Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W 1547 r. Iwan IV przyjął tytuł cara, inaugurując Carstwo Rosyjskie.

Pod rządami Piotra Wielkiego i jego następców Rosja rozciągnęła władzę na całą Eurazję, zdobywając terytoria od Bałtyku po Pacyfik i osiągając imperialną pozycję na początku XVIII wieku. Imperium Rosyjskie wyłoniło się jako trzecie co do wielkości w historii, a jego granice zostały ustabilizowane przez podboje, kolonizację i eksplorację. Góry i stepy dostarczały futer, zboża i minerałów, które wzbogacały dwór w Sankt Petersburgu — „oknie na Europę” Piotra — nawet gdy na wsi panował poddaństwo. Rewolucyjny zapał, zrodzony z represji politycznych i niepowodzeń militarnych, osiągnął punkt kulminacyjny w 1917 roku. Rewolucja lutowa zakończyła autokrację Romanowów, a rewolucja październikowa ustanowiła Rosyjską FSRR jako pierwsze na świecie państwo socjalistyczne konstytucyjnie.

Następująca wojna domowa ustąpiła miejsca Związkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich, w którym dominowała Rosyjska FSRR. Pod rządami Stalina przemysł został przebudowany za pomocą pięcioletnich planów, nawet gdy miliony ludzi cierpiały głód, czystki i pracę przymusową. Triumf Związku Radzieckiego nad nazistowskimi Niemcami w 1945 r., osiągnięty ogromnym kosztem ludzkim na froncie wschodnim, potwierdził jego status globalnej potęgi. Era kosmiczna nastała wraz ze Sputnikiem w 1957 r. i lotem orbitalnym Jurija Gagarina w 1961 r., przedsięwzięciami, które ucieleśniały technologiczne ambicje epoki. W miarę jak napięcia zimnej wojny rosły i malały, sfera radziecka zmagała się z ideologiczną i militarną rywalizacją ze Stanami Zjednoczonymi.

Do grudnia 1991 r. Związek Radziecki się rozpadł; Federacja Rosyjska wyłoniła się z Rosyjskiej FSRR z nową konstytucją ustanawiającą federalną republikę półprezydencką. Rozdział postsowiecki był świadkiem złożonej gry reform rynkowych, nacjonalizmu surowcowego i politycznego okopywania się. Od czasu dojścia Władimira Putina do władzy prezydenckiej w 1999 r. system polityczny dryfował w stronę autorytaryzmu. Instytucje demokratyczne uległy erozji, wolności obywatelskie zostały ograniczone, a wolność prasy zmalała. Za granicą Rosja angażowała się w konflikty w Gruzji w 2008 r. i na Ukrainie od 2014 r., anektując Krym, a później kolejne regiony Ukrainy z naruszeniem norm międzynarodowych.

Jednak krajowe i międzynarodowe kontrowersje istnieją obok społeczeństwa zakorzenionego w wielowiekowych tradycjach. Rosyjski pozostaje oficjalnym i zdecydowanie dominującym językiem, najpowszechniej używanym językiem słowiańskim i jednym z sześciu w Organizacji Narodów Zjednoczonych i dwóch na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Jego literatura — Tołstoj, Dostojewski, Turgieniew — ukształtowała myśl europejską; jego kompozytorzy — Czajkowski, Strawiński — wzbogacili globalny kanon; jego zespoły baletowe pozostają wzorami klasycznej dyscypliny; jego teatry i muzea świadczą o pasji do sztuki, która rozciąga się od malarstwa ikonowego po kino awangardowe.

Geograficznie kontury Rosji są określone przez dziewięć głównych systemów górskich. Na południu góry Kaukazu wznoszą się do góry Elbrus na wysokości 5642 m, najwyższego szczytu w Europie. Syberyjskie pasma Ałtaju i Sajanu oraz wulkaniczne szczyty Kamczatki, w tym Kluczewska Sopka na wysokości 4750 m, świadczą o tektonicznej niestabilności kraju. Góry Ural — bogate w rudę i kamienie szlachetne — tworzą tradycyjny podział Europy i Azji. Ich najniższe punkty spadają do 29 m poniżej poziomu morza w depresji kaspijskiej, podczas gdy jej arktyczne i pacyficzne wybrzeża sprawiają, że Rosja jest jednym z trzech państw, które dotykają trzech oceanów i sprawują opiekę nad ponad 37 653 km linii brzegowej. Wyspy tak odległe jak Ziemia Wrangla i Franciszka Józefa stoją na straży Arktyki, podczas gdy Sachalin i Kuryle wyznaczają peryferie Dalekiego Wschodu, z których niektóre są przedmiotem sporu z Japonią.

Wnętrze Rosji przecina ponad 100 000 rzek i znajdują się tam jeziora, które zawierają jedną czwartą światowych zasobów słodkiej wody w stanie ciekłym. Jezioro Bajkał, o głębokości 1642 m, jest najgłębszym i najstarszym basenem jeziornym na Ziemi, mieszczącym ponad jedną piątą całej powierzchniowej słodkiej wody. Na zachodzie leżą Ładoga i Onega, jedne z największych w Europie. Wołga, „Matka Rzeka”, płynie przez zachodnie równiny do swojej rozległej delty na północnym Morzu Kaspijskim, podczas gdy Ob, Jenisej, Lena i Amur odprowadzają wodę z Syberii w kierunku Arktyki i Pacyfiku. Te szlaki wodne kształtowały wzorce osadnictwa i transportu od czasów średniowiecza do ery barek fabrycznych.

Reżimy klimatyczne zmieniają się gwałtownie z północy na południe i ze wschodu na zachód. Syberia znosi subarktyczne zimy, które są chłodne do ekstremalnych, kontrastujące z gorącymi latami, w których doliny rzeczne rozkwitają w oazy na lądzie stałym. Archipelagi arktyczne i tundra znajdują się pod wpływem polarnym; wybrzeże Morza Czarnego wokół Soczi cieszy się wilgotnymi subtropikalnymi zimami, które przypominają Morze Śródziemne; skąpe tropikalne bryzy docierają do półpustynnego wybrzeża Morza Kaspijskiego i południowych zboczy Syberii; a zachodnie równiny morskie odczuwają łagodzenie Atlantyku w Kaliningradzie i wzdłuż Bałtyku. Krótka wiosna i jesień wyznaczają dwie dominujące pory roku, zimę i lato, ponieważ plantatorzy i pracownicy na zewnątrz planują działania w związku z miesiącami śnieżnymi lub falami upałów. Zmiany klimatyczne nasilają obecnie pożary lasów, rozmrażają wieczną zmarzlinę i zmieniają wzorce opadów i rolnictwa.

Administracyjnie federacja składa się z 83 podmiotów federalnych: 46 obwodów, 21 republik, 9 krajów, 4 okręgów autonomicznych, 2 miast federalnych i jednego obwodu autonomicznego. Centralna Rosja, od dawna będąca sercem kultury, szczyci się Moskwą i jej obwodem satelickim, Jarosławiem i Włodzimierzem ze średniowiecznymi kościołami. Region Czarnoziemu na południe od Moskwy — Kursk, Woroneż — zachowuje czarne gleby, które żywiły armie i chłopów w czasie wojen i głodu. Północno-zachodnia Rosja, zakotwiczona w Sankt Petersburgu, rozciąga się do Morza Białego i lasów Karelii. Na południu Półwysep Krymski i republiki Kaukazu prezentują kontrasty subtropikalnych kurortów i surowych górskich kultur. Region Wołgi tętni przemysłem i dziedzictwem tatarskim w Kazaniu i Samarze, podczas gdy Ural, Syberia i Daleki Wschód dostarczają minerałów, lasów i granic, które w równym stopniu stanowią wyzwanie dla infrastruktury i zarządzania.

Życie miejskie w Rosji odzwierciedla tę regionalną różnorodność. Na panoramie Moskwy kopuły w kształcie cebuli zestawiane są ze szklanymi wieżami, a jej ulice przypominają o stuleciach carów i radzieckich planistów. Metro moskiewskie — bogato zdobione — służy zarówno jako sieć tranzytowa, jak i sztuka publiczna. Sankt Petersburg, założony przez Piotra Wielkiego, rozciąga się wzdłuż kanałów i neoklasycystycznych alei w blasku legendarnych białych nocy. Kazań łączy prawosławne katedry z minaretami, symbolizującymi wielonarodową federację Rosji. Niżny Nowogród, Irkuck, Jekaterynburg i Władywostok to porty, centra przemysłowe i centra kulturalne, z których każde odsłania odrębne rozdziały rosyjskiej historii i życia gospodarczego. Radzieckie pomniki w Wołgogradzie przypominają kataklizm Stalingradu; subtropikalne wybrzeże Soczi sprzyjało ponownemu wynalezieniu igrzysk olimpijskich w 2014 r.; drewniane kościoły Kiży dryfują jak wspomnienia po jeziorze Onega.

Turystyka, niegdyś skromna w czasach sowieckich, rosła i opadała wraz z geopolityką i pandemiami. W 2019 r. liczba zagranicznych wizyt w Rosji osiągnęła 24,4 mln, przyczyniając się do 4,8 proc. PKB. Plac Czerwony, Ermitaż i Galeria Tretiakowska przyciągają osoby zainteresowane sztuką i historią. Kolekcja miast Złotego Pierścienia — Suzdal, Rostów, Włodzimierz — oferuje rozdziały architektury kościelnej. Kolej Transsyberyjska zaprasza nieustraszonych podróżników do przebycia 9000 km między kontynentami. Gejzery i niedźwiedzie Kamczatki, lodowate głębiny jeziora Bajkał, klasztorna twierdza Sołowieckiego i dziewicze lasy Komi pozostają poza blaskiem metropolii, dostępne tylko barką rzeczną lub samolotem. Lista 32 obiektów światowego dziedzictwa UNESCO w Rosji świadczy o jej bogactwie naturalnym i kulturowym — jednak jej odosobnienie sprawia, że ​​wiele ścieżek pozostaje lekko wydeptanych.

Demograficznie Rosja mierzy się z wyzwaniami starzenia się populacji i niskiej dzietności, przy całkowitym współczynniku dzietności wynoszącym 1,41 urodzeń na kobietę w 2024 r. Urbanizacja przyciągnęła dwie trzecie mieszkańców do miast, nawet gdy gęstość zaludnienia gwałtownie spada na wschód od Uralu. Mediana wieku wynosząca 41,9 lat sprawia, że ​​społeczeństwo jest jednym z najstarszych na świecie, co ma wpływ na emerytury, opiekę zdrowotną i rynek pracy. Polityka emigracyjna i migracyjna, szczególnie w odniesieniu do byłych republik radzieckich, nadal kształtuje skład etniczny i zawodowy miast od Moskwy po Magadan.

Kuchnia i towarzyskość odzwierciedlają zarówno klimat, jak i historię. Obfite chleby żytnie i pszenne podtrzymują zimne zimy; zupy — szczi, barszcz, ucha — łączą mięso, warzywa korzeniowe i śmietanę, aby dostarczyć energii i ciepła. Bliny, pierożki i syrniki podkreślają śniadania i podwieczorki. Pielmieni i gołubcy czerpią z mięsa i kapusty w fałdach i bułkach, które mówią o chłopskiej pomysłowości. Beef Stroganow i Chicken Kiev niosą arystokratyczne skojarzenia, podczas gdy szaszłyk ożywia świąteczne grille. Kwas, starożytny napój fermentowany, gasi pragnienie łagodnym musowaniem; wódka, destylowana od XIV wieku, pozostaje symbolem rosyjskich toastów, nawet gdy piwo i wino znajdują uznanie we współczesnej kulturze młodzieżowej.

W tym rozległym kraju przeszłość i teraźniejszość współistnieją w warstwowej złożoności. Barokowe pałace Katarzyny i radzieckie pomniki stoją obok przeszklonych wież biurowych. Prawosławne dzwonnice obramowują nowe bloki mieszkalne. Echa carów i Biura Politycznego mieszają się w salach muzealnych. Góry i lasy strzegą wiosek, w których mówi się dialektami Ukrainy, Finlandii i Azji. Rzeki nadal niosą barki i statki pasażerskie według wzorów ustalonych przez cesarskie dekrety i zbiorowe przedsięwzięcie. Jedenaście stref czasowych rozwija się w rytmach południa i północy, ale jedna flaga i jeden mit narodowy łączą narody Biełgorodu i Pietropawłowska Kamczackiego.

Ostatecznie Rosja nie jest ani monolitem, ani cudem, ale nieustannie zmieniającym się bytem o ogromnych rozmiarach. Jej bogactwa ropy naftowej, gazu, drewna i minerałów stanowią podstawę gospodarki, która zajmuje jedenaste miejsce pod względem nominalnego PKB, ale muszą być zrównoważone z rządami, które wywołują kontrowersje, ograniczają społeczeństwo obywatelskie i ograniczają prasę. Jej strategiczna waga znajduje odzwierciedlenie w arsenale nuklearnym, który nie ma sobie równych poza Stanami Zjednoczonymi, oraz w wpływie dyplomatycznym jako stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ i punktu podparcia G20, BRICS i regionalnych porozumień od Wspólnoty Niepodległych Państw po Eurazjatycką Unię Gospodarczą. Jednak ludzki teren — miasta, wsie, rzeki i góry — pozostaje prawdziwą walutą rosyjskiej tożsamości. To tutaj, pośród brzozowych lasów i marmurowych katedr, na zamarzniętych jeziorach i rozpalonych słońcem stepach, można najgłębiej odczuć istotę tego narodu.

To jest Rosja jako scena i aktor: jednocześnie spadkobierca tysiącleci ludzkiego zamieszkiwania i tygiel nowoczesnej potęgi. To miejsce, w którym historia jest zapisana w kamieniu i stali, gdzie natura potwierdza swoją wspaniałość poza zasięgiem człowieka i gdzie następny zwrot w kronice pozostaje niezapisany, ale ukształtowany przez ogrom, który zajmuje, i ludzi, którzy nazywają go domem.