Bangladesz

Bangladesz zajmuje miękkie równiny deltowe na czele Zatoki Bengalskiej, region zarówno zdefiniowany, jak i niespokojny przez wodę. Na obszarze 148 460 kilometrów kwadratowych (57 320 mil kwadratowych) ponad 171 milionów ludzi zmaga się z monsunowymi deszczami, cyklonami, zmieniającymi się brzegami rzek i ciągłym ryzykiem podnoszenia się poziomu mórz. Jednocześnie jeden z najgęściej zaludnionych obszarów świata i najbogatszych ekosystemów rzecznych, utrzymuje populację większą niż Brazylia, ale znosi konsekwencje nieustannej presji na glebę, lasy i społeczności. 

Większość Bangladeszu leży w rozległej delcie Gangesu, największej równinie rzecznej na świecie. Tutaj Ganges (Padma), Brahmaputra (Jamuna) i Meghna łączą się w sieć ponad pięćdziesięciu siedmiu transgranicznych dróg wodnych — więcej niż jakikolwiek inny kraj — zanim wpłyną do Zatoki Bengalskiej. Łagodne gleby aluwialne tworzą się i erodują wraz z sezonowymi powodziami, pozostawiając za sobą pola pokryte mułem, które pozostają jednymi z najbardziej żyznych ziem Azji Południowej. Za tą wodnistą niziną leżą płaskowyże o niewielkiej wysokości: obszar Madhupur na północy środkowej i region Barind na północnym zachodzie, oba zdefiniowane przez starszy, mniej urodzajny teren. Na północnym wschodzie i południowym wschodzie niskie pasma wzgórz wznoszą się z równin, pielęgnując wiecznie zielone lasy i oferując schronienie podczas powodzi.

Tylko około 12 procent powierzchni Bangladeszu przekracza dwanaście metrów wysokości, więc nawet niewielki wzrost poziomu morza o 1 metr może zalać dziesiątą część kraju. Jednak te same rzeki, które zagrażają powodzią, podtrzymują źródła utrzymania, transport i obfitość upraw. Mokradła znane jako haors na północnym wschodzie są siedliskiem unikalnych ekosystemów o międzynarodowym znaczeniu naukowym. Na południowym zachodzie leżą Sundarbany, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO i największy na świecie las namorzynowy, gdzie mulista delta spotyka się z przypływami słonymi, a tygrys bengalski przemyka się przez splątany las w pogoni za jeleniami. Pokrywa leśna obejmuje prawie 14 procent powierzchni kraju — prawie dwa miliony hektarów — chociaż las pierwotny prawie nie istnieje, a większość pozostałej pokrywy znajduje się na obszarach chronionych.

Bangladesz, położony nad zwrotnikiem Raka, ma klimat tropikalny. Zimy od października do marca są zazwyczaj łagodne; lata od marca do czerwca stają się przytłaczająco wilgotne, co przygotowuje grunt pod porę monsunową między czerwcem a październikiem, która przynosi większość rocznych opadów. Klęski żywiołowe kształtują ziemię i jej mieszkańców: cyklony i pływy morskie uderzają w wybrzeże niemal każdego roku; powodzie zalewają ląd; tornada uderzają w sezonowe burze. Cyklon z 1970 r., który pochłonął setki tysięcy istnień ludzkich, oraz burza z 1991 r., która zabiła szacunkowo 140 000 osób, pozostają tragicznymi wskaźnikami podatności na zagrożenia. Niedawno bezprecedensowe powodzie z września 1998 r. zalały dwie trzecie terytorium, zmuszając miliony do przesiedlenia i powodując znaczną utratę życia. Stopniowe usprawnienia w zakresie ograniczania ryzyka katastrof od tego czasu zmniejszyły liczbę ofiar śmiertelnych, chociaż szkody gospodarcze nadal występują.

Ekologia Bangladeszu obejmuje cztery ekoregiony lądowe: wilgotne lasy liściaste Dolnego Gangesu, lasy deszczowe Mizoram–Manipur–Kachin, lasy bagienne Sundarbans i namorzyny Sundarbans. Krajobrazy równin są bujną mozaiką pól ryżowych, pól musztardowych i gajów mango, jackfruitów, bambusów i orzechów betelowych. Rośliny kwitnące liczą ponad 5000 gatunków, a mokradła słodkowodne kwitną lotosami i liliami każdego monsunu. Fauna obejmuje wszystko, od krokodyla słonowodnego w kanałach namorzynowych po słonie azjatyckie w pagórkowatych lasach, z panterami mglistymi, kotami rybackimi, łuskowcami i jedną z największych na świecie populacji delfinów Irawadi w rzekach. Ponad 628 gatunków ptaków znajduje tu swoje siedlisko, w tym orientalny dzioborożec srokaty i mnóstwo wędrownego ptactwa wodnego.

Historia osadnictwa ludzkiego w dzisiejszym Bangladeszu sięga tysiącleci. Mahasthangarh na północy świadczy o ufortyfikowanym mieście już w III wieku p.n.e. W kolejnych stuleciach dynastie hinduskie i buddyjskie pozostawiły niezatarte ślady: kamienne żarna z emblematami Nandipada i swastyki w Wari-Bateshwar, klasztory buddyjskie, takie jak Somapura Mahavihara, zbudowane pod panowaniem Pala od VIII wieku, oraz świątynie w Mainamati i Bikrampur. Islamska inwazja w 1204 r. zapoczątkowała nową erę, najpierw pod sułtanatami, a później pod zwierzchnictwem Mogołów. Pod rządami bengalskiej Subah w XVI i XVII wieku region osiągnął niezwykły dobrobyt. Jego warsztaty tekstylne tkały delikatny muślin ceniony w całej Azji i Europie, a zbiory ryżu zaopatrywały odległe rynki.

Bitwa pod Plassey w 1757 r. zapoczątkowała prawie dwa stulecia brytyjskich rządów kolonialnych. Jako część prezydencji Bengalu, jego gospodarka została przeorientowana na uprawy towarowe i wydobycie surowców, co stworzyło warunki zarówno dla rozwoju infrastruktury — kolei, dróg, portów — jak i niedoli agrarnej. Kiedy Brytyjskie Indie zostały podzielone w 1947 r., Bengal podzielił się według linii religijnych: Bengal Zachodni wszedł do Unii Indii, podczas gdy Bengal Wschodni, przemianowany na Pakistan Wschodni, stał się wschodnim skrzydłem Pakistanu. Geograficznie oddzielony ponad 1600 kilometrami terytorium Indii, nierównowaga polityczna, kulturowa i ekonomiczna podsycała urazę.

Systematyczna dyskryminacja Bengalczyków przez władze Pakistanu Zachodniego w zakresie języka, administracji i alokacji zasobów doprowadziła do Ruchu Języka Bengalskiego w 1952 r., kiedy studenci protestujący na rzecz uznania języka bengalskiego za język państwowy zostali zabici. Przez następne dwie dekady represje polityczne nasiliły się. W marcu 1971 r., po sfałszowanych wyborach, które pozbawiły dominującą partię bengalską jej parlamentarnej roli, przywódcy Pakistanu Wschodniego ogłosili niepodległość. Nastąpiła brutalna wojna domowa: partyzanci Mukti Bahini, wspomagani przez indyjską interwencję wojskową w grudniu, pokonali siły pakistańskie, a 16 grudnia 1971 r. Bangladesz uzyskał suwerenność.

W latach po uzyskaniu niepodległości, szejk Mujibur Rahman, przywódca założyciel narodu, został premierem, a później prezydentem, tylko po to, by zostać zamordowanym w zamachu stanu w sierpniu 1975 r. Następna dekada przyniosła dalsze wstrząsy: rządy wojskowe Ziaura Rahmana — który sam został zamordowany w 1981 r. — a następnie dyktaturę Husajna Muhammada Ershada, obaloną przez ruchy masowe w 1990 r. Wraz z powrotem do demokracji parlamentarnej w 1991 r. życie polityczne zostało zdominowane przez naprzemienne kadencje szejka Hasiny i Khaledy Zii w tym, co obserwatorzy nazwali „Bitwą Begumów”. W sierpniu 2024 r. powstanie kierowane przez studentów odsunęło Hasinę od władzy, a władzę przejął rząd tymczasowy pod przewodnictwem laureata Nagrody Nobla Muhammada Yunusa.

Bangladesz jest unitarną republiką parlamentarną wzorowaną na brytyjskim systemie Westminster. Prezydent pełni głównie obowiązki ceremonialne, podczas gdy premier sprawuje władzę wykonawczą. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy Jatiya Sangsad (Parlament Narodowy). Administracyjnie kraj dzieli się na osiem dywizji — Barishal, Chattogram, Dhaka, Khulna, Mymensingh, Rajshahi, Rangpur i Sylhet — z których każda jest kierowana przez komisarza dywizji. Dywizje dzielą się na 64 dystrykty (zilas), które są dalej dzielone na upazilas (poddystrykty) lub thanas. Zarządzanie obszarami wiejskimi odbywa się na poziomie związku; obszary miejskie są zarządzane przez korporacje miejskie i gminy. Wybory do rad związkowych i okręgowych są bezpośrednie, a reprezentacja parlamentarna jest zarezerwowana w celu zapewnienia, że ​​kobiety zajmują co najmniej trzy z dwunastu miejsc na poziomie związku.

Bangladesz utrzymuje jedną z największych armii w Azji Południowej i dostarcza trzeci co do wielkości kontyngent na misje pokojowe ONZ na całym świecie. Należy do organów regionalnych i międzynarodowych, w tym BIMSTEC, SAARC, OIC i Wspólnoty Narodów, i dwukrotnie przewodniczył Climate Vulnerable Forum w odpowiedzi na swoje ostre narażenie na zmiany klimatu.

Z populacją wynoszącą w 2023 r. około 171,4 mln, Bangladesz zajmuje ósme miejsce na świecie pod względem liczby ludności i piąte w Azji, mimo to jest najgęściej zaludnionym krajem wśród dużych krajów, z ponad 1260 osobami na kilometr kwadratowy. Jego całkowity współczynnik dzietności spadł z 5,5 urodzeń na kobietę w 1985 r. do 1,9 w 2022 r. — niezwykła zmiana demograficzna, która sprawiła, że ​​Bangladesz spadł poniżej poziomu zastępowalności 2,1. Dominują młodzi: mediana wieku wynosi około 28 lat, przy czym ponad jedna czwarta obywateli ma mniej niż 14 lat, a tylko około 6 procent ma 65 lat lub więcej. Około 60 procent populacji pozostaje na wsi.

Pod względem etnicznym Bangladesz jest uderzająco jednorodny: Bengalczycy stanowią 99 procent mieszkańców. Mniejszościowe społeczności ludu Adivasi — Chakmas, Marmas, Santhals i inni — zamieszkują głównie w Chittagong Hill Tracts, gdzie od 1975 r. do 1997 r. trwała rebelia na rzecz autonomii. Chociaż porozumienie zmniejszyło przemoc, region ten pozostaje silnie zmilitaryzowany. Od 2017 r. Bangladesz przyjął ponad 700 000 uchodźców Rohingya uciekających przed przemocą w sąsiedniej Mjanmie, co czyni go jednym z największych krajów przyjmujących na świecie.

Bengali jest językiem urzędowym i dominującym, którym posługuje się ponad 99 procent populacji. W ramach swojego kontinuum dialektalnego, Standard Colloquial Bengali współistnieje z formami regionalnymi, takimi jak Chittagonian, Noakhali i Sylheti. Język angielski nadal odgrywa znaczącą rolę w edukacji, prawie i handlu, a także jest obowiązkowy w programach nauczania. Języki plemienne — Chakma, Garo, Rakhine, Santali i inne — nadal występują wśród grup tubylczych, chociaż wiele z nich jest zagrożonych wyginięciem.

Islam jest religią państwową, jednak konstytucja gwarantuje świeckie rządy i wolność wyznania. Około 91 procent obywateli to muzułmanie sunnici, co czyni Bangladesz trzecim co do wielkości krajem z muzułmańską większością. Hindusi stanowią prawie 8 procent — trzecią co do wielkości taką społeczność na świecie — a następnie buddyści (0,6 procent), głównie wśród grup plemiennych w Chittagong, i chrześcijanie (0,3 procent), głównie protestanci bengalscy i katolicy. Tradycyjne święta spajają społeczności: Pahela Baishakh, bengalski Nowy Rok obchodzony 14 kwietnia, jest obchodzony przez wszystkie wyznania przy muzyce, jarmarkach i spotkaniach. Święta islamskie — Eid al-Fitr i Eid al-Adha — oznaczają najdłuższe ciągi świąt narodowych. Durga Puja przyciąga wyznawców hinduizmu; Buddha Purnima czci narodziny Gautamy Buddy; Boże Narodzenie jest obchodzone przez mniejszość chrześcijańską. Do obchodów narodowych zalicza się Dzień Ruchu Językowego (21 lutego), Dzień Niepodległości (26 marca) i Dzień Zwycięstwa (16 grudnia), kiedy to obywatele składają hołd w Shaheed Minar i Narodowym Pomniku Męczenników.

Gospodarka Bangladeszu stała się jedną z najszybciej rozwijających się na świecie. W 2023 r. zajmowała trzydzieste szóste miejsce na świecie pod względem nominalnego PKB i dwudzieste czwarte pod względem parytetu siły nabywczej, z siłą roboczą wynoszącą 71,4 miliona — siódmą co do wielkości na świecie — i stopą bezrobocia wynoszącą około 5,1 procent. Sektor usług odpowiada za około 51,5 procent PKB, przemysł za 34,6 procent, a rolnictwo za zaledwie 11 procent, pomimo że rolnictwo zatrudnia około połowę siły roboczej.

Podstawową częścią dochodów eksportowych Bangladeszu — 84 procent — są gotowe ubrania, co czyni go drugim co do wielkości eksporterem odzieży na świecie. Fabryki produkują dla wiodących światowych marek, napędzając wzrost, nawet gdy są poddawane kontroli warunków pracy. Juta, kiedyś nazywana „złotym włóknem”, pozostaje znaczącym eksportem, obok ryżu, ryb, herbaty i kwiatów. Budownictwo okrętowe, farmaceutyki, stal, elektronika i wyroby skórzane również zaopatrują rynki krajowe i międzynarodowe.

Przelewy od Bangladeszczyków pracujących za granicą osiągnęły około 27 miliardów dolarów amerykańskich w 2024 r., co stanowi podstawę rezerw walutowych ustępujących jedynie rezerwom Indii w Azji Południowej, chociaż rezerwy te zmniejszyły się w ostatnich latach. Chiny i Indie są największymi partnerami handlowymi kraju, odpowiadającymi odpowiednio za około 15 procent i 8 procent handlu. Sektor prywatny generuje około 80 procent PKB, a na jego czele stoją rodzinne konglomeraty, takie jak BEXIMCO, BRAC Bank i Square Pharmaceuticals. Giełdy w Dhace i Chittagong pełnią funkcję bliźniaczych rynków kapitałowych. Telekomunikacja gwałtownie wzrosła: do listopada 2024 r. było prawie 189 milionów subskrypcji telefonów komórkowych.

Wyzwania pozostają: niestabilność polityczna, wysoka inflacja, endemiczna korupcja, niedobory energii i nierówne wysiłki reformatorskie łagodzą perspektywy wzrostu. Bangladesz zmaga się również z jednym z największych na świecie obciążeń uchodźczych, presją środowiskową wynikającą ze zmiany klimatu i sporami o wodę z sąsiadami w górnym biegu rzeki.

Środowisko zabudowane Bangladeszu składa się z warstw kolejnych cywilizacji. Na północy hinduistyczne i buddyjskie relikwie w Mahasthangarh pochodzą z epoki żelaza. Somapura Mahavihara (VIII wiek) w Paharpur jest największym kompleksem klasztorów buddyjskich w Azji Południowej. Wpływy islamskie widoczne są w charakterystycznych ceglanych meczetach Sułtanatu Bengalu z XIII wieku, zwłaszcza w Meczecie Sześćdziesięciu Kopuł w Bagerhat. Patronat Mogołów zaowocował fortami i karawanserajami — Fortem Lalbagh w Dhace, Meczetem Sat Gambuj w Mohammadpur — oraz pałacami nad rzeką i bramami, takimi jak Bara i Chhota Katra.

Pod rządami Brytyjczyków rozkwitła architektura indosaraceńska: Curzon Hall na Uniwersytecie w Dhace, Rangpur Town Hall i Court Building w Chittagong. Majątki Zamindarów wzniosły pałace takie jak Ahsan Manzil, Tajhat Palace i Rose Garden Palace. W XX wieku rodzimy modernista Muzharul Islam promował nową estetykę, podczas gdy National Parliament Building Louisa Kahna w Sher‑e‑Bangla Nagar pozostaje przykładem monumentalnego projektu.

Kultura kraju związana z rzekami odbija się echem w jego kuchni. Podstawowymi składnikami są biały ryż i ryby; soczewica, tykwy i liściaste warzywa zapewniają niezbędną równowagę podniebienia. Przyprawy — kurkuma, kolendra, kozieradka, panch phoron (mieszanka pięciu przypraw) — nadają smak curry z wołowiny, baraniny, kurczaka i kaczki. Olej musztardowy i pasta musztardowa nadają ostrości; mleko kokosowe wzbogaca nadmorskie gulasze. Hilsa, narodowa ryba, pojawia się gotowana na parze, curry lub w sosie musztardowym; tuż za nią plasują się rohu i pangas. Dania z krewetek, takie jak curry chingri malai, zdobią świąteczne stoły.

W restauracjach ulicznych można znaleźć mnóstwo chrupiących samosów, faszerowanych chotpoti (pikantnej przekąski ziemniaczanej z dodatkiem ciecierzycy), shingara i fuchka (lokalny odpowiednik pani puri). Kebaby — seekh, shami i chapli — sprzedawane są w przydrożnych straganach i restauracjach. Dostępne rodzaje pieczywa to luchi (smażone płaskie chleby) i naan w ośrodkach miejskich. Desery – mishti doi (słodzony jogurt), sondesh, rôshogolla, chomchom i jalebi – celebrują radość cukru. Halwa, shemai (budyń z makaronem) i falooda pojawiają się podczas świąt religijnych; pithas (ciasta ryżowe) pojawiają się wraz z sezonowymi zbiorami.

Herbata, podawana na gorąco i słodko, podtrzymuje poranne i popołudniowe konwencje, często w towarzystwie ciasteczek. Tradycyjne napoje — borhani (napój jogurtowy z przyprawami), mattha (maślanka) i lassi — oferują chłodzącą ulgę latem.

Choć przyćmiony przez bardziej uczęszczanych sąsiadów, Bangladesz oferuje historię, kulturę i naturalne krajobrazy. Jego trzy obiekty światowego dziedzictwa UNESCO — Meczetowe Miasto Bagerhat, Buddyjska Vihara Paharpur i Sundarbany — stanowią główne punkty tras. Dhaka, jedno z najgęściej zabudowanych miast na świecie, łączy rozpadające się dzielnice kolonialne w Puran Dhaka z błyszczącymi centrami handlowymi i wysokimi biurowcami. Najważniejsze atrakcje to Fort Lalbagh, Ahsan Manzil, Shaheed Minar, Muzeum Narodowe i Budynek Parlamentu Louisa Kahna. Wąskie uliczki Puran Dhaka rozciągają się jak żywe muzea, a każda moholla (dzielnica) gości wyspecjalizowanych rzemieślników.

Za stolicą znajdują się kompleksy archeologiczne — Moynamoti, Mahasthangarh, Kantajir Mondir — i świątynie wiejskie z wielowiekowymi kamiennymi płaskorzeźbami. Atrakcje naturalne obejmują najdłuższą na świecie nieprzerwaną piaszczystą plażę w Cox's Bazar po koralową wysepkę St. Martin's. Chittagong Hill Tracts — Rangamati, Khagrachhari i Bandarban — zapraszają na trekking i pobyt w domach rodzinnych ze społecznościami plemiennymi. Jezioro Kaptai, otoczone szmaragdowymi wzgórzami, oferuje możliwość pływania łódką i wędkowania. Brzegi rzeki Jaflong usłane głazami i ogrody herbaciane Sylhet w Sreemangal zapewniają kontrast: krajobrazy spokoju i gwaru.

Przedsięwzięcia ekoturystyki obejmują wizyty w Parku Narodowym Lawachara, eksplorację namorzynów w Sundarbans i safari w poszukiwaniu dzikiej przyrody, śledząc tygrysy bengalskie i jelenie plamiste. Wędkarstwo, rejsy rzeczne, piesze wędrówki, surfing i żeglarstwo oferują różne stopnie odległego zanurzenia.

Bangladeska taka (৳; ISO BDT) dzieli się na 100 poysha. Monety o nominałach ৳1, ৳2 i ৳5 są w obiegu obok banknotów ৳2, ৳5, ৳10, ৳20, ৳50, ৳100, ৳200, ৳500 i ৳1000. Waluty obce wymienia się w bankach lub kantorach; hotele oferują mniej korzystne kursy. Bankomaty są powszechne w ośrodkach miejskich i miasteczkach, zazwyczaj znajdują się w strzeżonych obiektach. Akceptowane są duże międzynarodowe sieci — MasterCard, Visa, AmEx, JCB — jednak odwiedzający powinni wcześniej powiadomić banki, aby uniknąć odrzucenia.

Zakupy obejmują nieformalne bazary — gdzie królują targi — oraz butiki z ustalonymi cenami, takie jak Aarong, które oferują rękodzieło i tradycyjne stroje po ustalonych cenach. Duże centra handlowe w Dhace, zwłaszcza Jamuna Future Park i Bashundhara City, oferują międzynarodowe marki, sklepy z elektroniką i food courty. Sieci supermarketów — Agora, Meena Bazar, Shwapno — katalogują artykuły spożywcze, produkty nietrwałe i importowane, wszystkie przyjazne dla kart i coraz częściej oferujące zamawianie online.

Konserwatywne obyczaje społeczne Bangladeszu zniechęcają do spożywania alkoholu w miejscach publicznych, choć luksusowe hotele i wybrane kluby w Dhace, Cox's Bazar i Saint Martin's Island oferują piwo i napoje spirytusowe, często w cenach premium. Pięciogwiazdkowe lokale — od Radisson po Sonargaon — często organizują imprezy prowadzone przez DJ-ów.

Bangladesz utrzymuje delikatną równowagę między obfitością a kruchością. Jego obfite szlaki wodne odżywiają pola i żywią rodziny, nawet gdy zagrażają one przekreśleniu granic i zalaniu wiosek. Jego ludzie — młodzi, odporni i zaradni — radzą sobie z politycznymi wstrząsami, szansami ekonomicznymi i zagrożeniami dla środowiska. Przez stulecia imperium i okupacji wypracowali odrębną tożsamość zakorzenioną w języku, rolnictwie zalewowym i wymianie morskiej. Dzisiaj, gdy nasilają się zmiany klimatyczne i ewoluuje regionalna geopolityka, Bangladesz stoi na rozdrożu. Jednak jego historia wzrostu gospodarczego, odporności na katastrofy i żywotności kulturowej sugeruje, że ten naród deltowy, ukształtowany przez zmiany, będzie nadal dostosowywał się i przetrwa.