Kazachstan

Kazachstan beslaat een breed gebied met open luchten en wisselende landschappen, een land waarvan de contouren zowel oude paden als moderne ambities volgen. De grenzen kruisen vijf buurlanden – Rusland in het noorden en westen, China in het oosten, Kirgizië in het zuidoosten, Oezbekistan in het zuiden en Turkmenistan in het zuidwesten – en het deelt een westelijke oever met de Kaspische Zee. Astana, sinds 1997 de hoofdstad, ligt te midden van de noordelijke vlakten; Almaty, de grootste stad, ligt aan de voet van de Trans-Ili-Alatau. Samen vormen deze stedelijke centra een gebied dat zich uitstrekt van de lage plateaus van de Kaspische kust tot het Altajgebergte, van de vlakten van West-Siberië tot de woestijnbekkens van Centraal-Azië.

Met een oppervlakte van zo'n 2,7 miljoen vierkante kilometer – een gebied vergelijkbaar met West-Europa – staat Kazachstan op de negende plaats qua landoppervlakte wereldwijd en onderscheidt het zich als het grootste land zonder kust. Bijna de helft van het grondgebied ligt op heuvelachtige plateaus en open vlaktes; een derde bestaat uit laagland; de zuidelijke en oostelijke randen rijzen op tot bergketens waarvan de toppen zowel als stroomgebied als toevluchtsoord dienen. De Kazachstaanse steppe alleen al beslaat meer dan achthonderdduizend vierkante kilometer, 's werelds grootste droge grasland. Hier maken grassen plaats voor zandvlakten, rivierkloven en verborgen canyons, waaronder de Charyn Canyon – een kloof van rode zandsteen waarvan de wanden tot driehonderd meter hoog reiken en een overblijfsel van een essoort herbergen die sinds de ijstijd geïsoleerd is.

Menselijke aanwezigheid in dit gebied dateert uit het paleolithicum. Millennia lang zwierven nomadische Iraanse stammen – Scythen, Saka en anderen – door de uitgestrekte gebieden en lieten petrogliefen en grafheuvels achter. Tegen de zesde eeuw na Christus kwamen Turkse volkeren vanuit het oosten binnen. In de dertiende eeuw brachten de Mongoolse horden van Dzjengis Khan de steppen onder keizerlijk gezag. Toen de Gouden Horde in de daaropvolgende eeuwen uiteenviel, consolideerden lokale khans hun macht en vormden ze halverwege de zestiende eeuw het Kazachse kanaat over gebieden die grotendeels overeenkwamen met de huidige republiek. Stammenscheidingen, of jüzes, bleven bestaan; tegen de achttiende eeuw splitste het kanaat zich in drie jüzes en gaf het zich geleidelijk over aan de Russische opmars naar het zuiden. Tegen het midden van de negentiende eeuw was elke nomadische enclave onder het nominale gezag van het Russische Rijk gevallen.

De omwentelingen van het begin van de twintigste eeuw veranderden de regio opnieuw. Na de revoluties en burgeroorlog van 1917 werd het gebied de Kazachstaanse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek binnen Rusland. In 1936 steeg de status tot die van een volwaardige Sovjetrepubliek. In de daaropvolgende decennia hervormde het Sovjetbeleid het land en zijn bevolking: een gedwongen sedentarisering onder Stalins collectivisatie, de Maagdenlandencampagne van de jaren vijftig en zestig, die miljoenen mensen – veel Russen, veel gedeporteerde minderheden – aantrok om de noordelijke weidegronden te bewerken, en de snelle industrialisatie die daarop volgde. Bij de onafhankelijkheid in december 1991 vormden Kazachen minder dan de helft van de bevolking; Russen, Oekraïners, Duitsers en anderen vormden een complex etnisch mozaïek.

Tegenwoordig telt de bevolking bijna twintig miljoen inwoners, een van de laagste bevolkingsdichtheden ter wereld met minder dan zes personen per vierkante kilometer. Etnische Kazachen vormen ongeveer 71 procent, etnische Russen 14,5 procent; Oezbeken, Oekraïners, Oeigoeren, Duitsers en anderen vormen kleinere groepen. De republiek is in naam seculier en registreert ongeveer 70 procent van haar burgers als moslim, waarvan de meesten de Hanafitische school volgen; orthodoxe christenen vormen ongeveer 17 procent, met kleine gemeenschappen van andere geloven en niet-religieuze burgers. Kazachs en Russisch delen de officiële status; de laatste blijft de lingua franca van handel, bestuur en interetnische uitwisseling.

De rijkdom aan grondstoffen vormt de basis van de economie van Kazachstan. Het Nationaal Fonds sluist olie- en gasinkomsten door naar nationale ontwikkeling; buitenlandse investeringen hebben sinds de onafhankelijkheid meer dan veertig miljard dollar opgeleverd, grotendeels gericht op de winning van aardolie en mineralen. De bewezen reserves plaatsen Kazachstan onder de grootste producenten ter wereld van ijzer, zilver, koper en uranium; het land behoort ook tot de grootste producenten van steenkool, chroom, mangaan en goud. De olie- en gasproductie is goed voor ongeveer zestig procent van de industriële productie en zo'n dertien procent van het bbp. De ruwe-olieproductie bereikte in 2009 ongeveer 1,54 miljoen vaten per dag; gascondensaatvelden zoals Tokarevskoje dragen bij aan dit volume. De binnenlandse raffinagecapaciteit – drie raffinaderijen in Atyrau, Pavlodar en Sjmkent – ​​schiet echter tekort, waardoor grote hoeveelheden ruwe olie naar Russische faciliteiten moeten worden doorgevoerd.

Naast brandstoffen bevatten fosforietafzettingen in de Karatau- en Aqtobe-bekkens in totaal meer dan een miljard ton; uranium- en diamantwinning zorgen voor een verdere diversificatie van de export. Het Extractive Industries Transparency Initiative (ITI) oordeelde Kazachstan in 2013 dat het aan de eisen voldeed en erkende de systemen voor openbaarmaking van inkomsten. De export van landbouwproducten – voornamelijk tarwe, vee en textiel – vormt een aanvulling op de energie- en mineralensector, hoewel landbouw een kleiner economisch aandeel heeft.

Het klimaat van het land weerspiegelt zijn continentale ligging: lange, koude winters; hete, droge zomers; schaarse neerslag buiten korte lente- en herfstregens. Astana kent wintertemperaturen rond de –25 °C, waarmee het na Ulaanbaatar de op één na koudste hoofdstad ter wereld is. Ecologische zorgen komen aan de oppervlakte door de uitdroging van het Aralmeer in het zuiden, ooit een van de grootste binnenmeren ter wereld, nu een waarschuwend symbool van wanbeheer bij irrigatie.

Beschermingsinspanningen omvatten tien nationale parken en tien natuurreservaten, die steppe-, berg- en wetlandhabitats beschermen. De flora omvat wilde appels, druiven en tulpen in de centrale valleien; de fauna varieert van argalischapen en Euraziatische lynxen tot de sneeuwluipaard in de Alpen. De herintroductie van het Przewalskipaard bracht dit wilde paard na bijna twee eeuwen afwezigheid terug naar de steppe.

Administratief gezien is Kazachstan verdeeld in zeventien regio's en vier steden met republikeinse status: Almaty, Astana, Shymkent en de geleasede enclave Bajkonoer, waar de door Rusland beheerde kosmodroom zich bevindt. Regio's zijn onderverdeeld in districten en plattelandsdistricten. Stedelijke gemeenten hebben verschillende rangordes – republikeins, regionaal of districtsbelang – elk met een gedefinieerd bestuur.

Transportinfrastructuur verbindt het uitgestrekte land. Spoorwegen vervoeren 68 procent van het vrachtvervoer en meer dan de helft van het passagiersvervoer; de nationale luchtvaartmaatschappij Kazachstan Temir Zholy exploiteert zo'n vijftienduizend kilometer spoor met een spoorbreedte van 1520 mm, waarvan bijna een derde geëlektrificeerd is. Hogesnelheidstreinen verbinden Almaty en het verre Petropavl over een afstand van tweeduizend kilometer in ongeveer achttien uur. Station Astana Nurly Zhol, geopend in 2017, is een voorbeeld van modern design en biedt een dagelijkse capaciteit van vijfendertigduizend passagiers. Almaty beschikt over een acht kilometer lange metrolijn; plannen voor lijnuitbreidingen wachten op financiering. De droge haven Khorgos Gateway aan de Chinese grens beheert het trans-Euraziatische vrachtvervoer dat Europa en Azië verbindt. Snelwegen en luchthavens, met name in Astana en Almaty, completeren het netwerk, terwijl Air Astana de enige Kazachse luchtvaartmaatschappij blijft die voldoet aan de EU-veiligheidsnormen.

Economische indicatoren weerspiegelen zowel kansen als volatiliteit. In 2018 bereikte het bbp $ 179 miljard, een groei van 4,5 procent; de productie per hoofd van de bevolking naderde $ 9.700. Prijsschommelingen van olie veroorzaakten valutadevaluaties van 19 procent in februari 2014 en 22 procent in augustus 2015. Desondanks had Kazachstan in 2010 alle IMF-schulden afbetaald, zeven jaar eerder dan gepland. Tijdens de wereldwijde crisis van 2008 stabiliseerden stimuleringsmaatregelen ter waarde van ongeveer $ 21 miljard – twintig procent van het bbp – de banken, de vastgoedsector, de landbouw en het midden- en kleinbedrijf. In 2013 keerden de begrotingsoverschotten terug, geholpen door conservatieve bestedingen en een stabilisatiefonds voor olie-inkomsten.

Markthervormingen leverden Kazachstan in 2002 de erkenning van de Amerikaanse markteconomie op en een kredietbeoordeling met investment grade-status in datzelfde jaar. De buitenlandse schuld bleef bescheiden ten opzichte van het bbp, en steeg van 8,7 procent in 2008 tot 19,2 procent in 2019. Het land streeft naar integratie binnen de WTO en in Eurazië, trad in 2015 toe tot de Wereldhandelsorganisatie en was medeoprichter van de Euraziatische Economische Unie en de Shanghai Cooperation Organisation.

Het toerisme komt langzaam op gang te midden van enorme afstanden en infrastructurele uitdagingen. In 2014 was het goed voor 0,3 procent van het bbp; de overheid streeft naar drie procent in 2020 door de ontwikkeling van vijf regionale clusters. Visumvrije regelingen voor meer dan vijftig landen, van aangrenzende GOS-landen tot de EU, de VS en Japan, proberen de toegang te vergemakkelijken. Bezienswaardigheden variëren van het bergachtige achterland van Almaty tot de legendarische lanceerplatforms van Bajkonoer, van de karavanserais langs de Zijderoute tot de eenzame horizonten van de steppe. Het aantal bezoekers is gestegen, maar blijft laag vanwege de kosten, afgelegen locaties en ongelijke diensten.

Cultuur komt voort uit nomadische wortels en keizerlijke erfenissen. Vóór de Russische verovering hield de Kazachstaanse samenleving zich in stand met seizoensgebonden veeteelt, waarbij de mondelinge tradities dichters, filosofen en clanoudsten vereerden. De islam verspreidde zich vanaf de achtste eeuw geleidelijk zuidwaarts en werd geconsolideerd onder de Samaniden en de Gouden Horde. Het Sovjetatheïsme onderdrukte religieuze praktijken, maar de onafhankelijkheid zorgde voor een heropleving van de moskee- en kerkbouw – een verviervoudiging van het aantal geregistreerde verenigingen sinds 1990.

Taal belichaamt een dubbel erfgoed: Kazachs, een Kiptsjakse Turkse taal, is de staatstaal; Russisch is de officiële tegenhanger. Hoewel meer dan tachtig procent zegt beide talen te beheersen, spreekt zo'n drieënzestig procent van de etnische Kazachen dagelijks Kazachs. Tweetaligheid beïnvloedt media, onderwijs en handel.

Literatuur en wetenschap traceren opmerkelijke figuren: Abay Qunanbayuli creëerde poëtische vormen die een brug sloegen tussen volkscultuur en hoge cultuur; Mukhtar Auezov dramatiseerde nationale epen; Kanysh Satpayev legde de basis voor de Kazachse geologie. Hedendaagse schrijvers, filmmakers en kunstenaars navigeren door wereldwijde stromingen en houden daarbij rekening met de lokale identiteit. De staatsstudio van Almaty, Kazakhfilm, produceert werken zoals Harmony Lessons; festivals in Astana en Almaty bevorderen internationale samenwerking. Hollywoodregisseur Timur Bekmambetov – geboren binnen de grenzen van Kazachstan – brengt Kazachs talent in contact met een breder publiek.

De keuken weerspiegelt de pastorale oorsprong: beshbarmak, een gerecht met gekookt vlees en noedels; pilaf verrijkt met lamsvlees en wortelen; gefermenteerde paardenmelk – kumys – naast ayran en shubat. Theerituelen gaan samen met sociale bijeenkomsten, vaak geserveerd met gedroogd fruit en noten.

Kazachstan staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst en omvat drie culturele locaties: het mausoleum van Khoja Ahmed Yasawi, de rotstekeningen van Tamgaly en de Zijderoutecorridors – en twee natuurgebieden: de Saryarka-steppe en de Westelijke Tiensjan. Deze vermeldingen bevestigen de geologische, historische en culturele betekenis van het land.

Politiek gezien functioneert Kazachstan als een unitaire constitutionele republiek. President Nursultan Nazarbajev leidde de republiek van onafhankelijkheid tot zijn aftreden in 2019; zijn ambtstermijn hield toezicht op gecentraliseerd gezag, geleidelijke hervormingen en een opkomende politieke klasse. Zijn opvolgers hebben de stabiliteit gehandhaafd, met geleidelijke stappen richting pluralisme. Binnenlandse druk voor transparantie en verantwoording blijft bestaan, naast de externe betrekkingen die worden gevormd door economische banden met Rusland, China en het Westen.

Geconfronteerd met demografische verschuivingen – van platteland naar stad, van Kazachstan naar het voormalige Sovjettijdperk – zoekt het land zijn plek tussen traditie en innovatie. Projecten op het gebied van digitaal bestuur, hernieuwbare energie en cultuurbehoud lopen parallel met de uitbreiding van olievelden en spoorlijnen. Of het nu gaat om de hogesnelheidslijn die Europa met Azië verbindt of om de stille heropleving van nomadische gebruiken tijdens zomerfestivals, Kazachstan navigeert door de spanningen van schaal en eenzaamheid.

De tegelijkertijd uitgestrekte en dunbevolkte republiek tart simpele karakteriseringen. De landschappen kunnen onverschillig en open aanvoelen, maar onthullen tegelijkertijd een complexe geschiedenis van migratie, verovering en uitwisseling. Stedelijke skylines rijzen op in geplande geometrieën, terwijl dorpen zich vastklampen aan versleten patronen. In de breedte van zijn grondgebied, van steppe, berg tot industriegebied, schept Kazachstan een verhaal van hulpbronnen, veerkracht en vernieuwing – een verhaal dat zich nog steeds ontvouwt, gevormd door de hoogte van zijn ambities en de diepgang van zijn voorouderlijke herinnering.