Iran

Gelegen op de grens tussen Centraal- en West-Azië, beheerst Iran een uitgestrekt gebied dat zich uitstrekt van de rotsachtige kusten van de Kaspische Zee tot aan de door de hitte gebarsten zandvlakten van de Perzische Golf. Met een oppervlakte van 1.648.195 km² is het de 17e grootste natie qua oppervlakte en bevolking – bijna 86 miljoen mensen noemen de ruige bergen, woestijngebieden en vruchtbare vlaktes hun thuis. Toch kunnen cijfers alleen de omvang van de ambitie of de diepgang van het erfgoed niet weergeven. Van vroege, vroege paleolithische stammen die vuursteen bewerkten tot moderne bazaars die bruisen van handel, Irans verhaal is er een van voortdurende heruitvinding te midden van de druk van verovering, religie en grondstoffen.

De geografische contouren van Iran worden gekenmerkt door extremen. In het noorden omzoomt de Kaspische Zee vochtige laaglandbossen, waar oeroude Hyrcanische bomen zware regenval opvangen. Hier glijden de zomers voorbij onder de 29 °C en de winternachten boven het vriespunt – een bijna Europees gematigd klimaat. Daarentegen bakken de centrale Kavir- en Lut-woestijnen onder een brandende zon; de Lut-woestijn heeft het record voor het heetste oppervlak op aarde met 70,7 °C in 2005. Lage zoutvlakten weerspiegelen een wrede hemel; af en toe slenteren karavanen tussen door de wind gevormde duinen.

Rondom deze bekkens verrijzen enkele van 's werelds meest indrukwekkende bergketens: de Zagros in het westen, geflankeerd door vruchtbare bekkens die dorpen herbergen die al millennia oud zijn; de Elboers langs de Kaspische Zee, die de kolossale Damavand, de hoogste vulkaan van Azië met 5610 m, bewaakt. Deze bergen bepalen al lang hoe mensen leven en zich verplaatsen: traditionele handelsroutes omzeilen passen en seismische trillingen veranderen dorpen met alarmerende regelmaat. Gemiddeld treft Iran elke tien jaar een aardbeving met een magnitude van zeven, wat de inwoners herinnert aan onrustige tektoniek.

De zuidkust van Iran, die zich uitstrekt van de Perzische Golf tot de Golf van Oman, is rijk aan zowel strategische als serene eilanden. De Grote en Kleine Tunbs en Abu Musa – dunbevolkt en arm aan grondstoffen – vormen een belangrijk knelpunt in de Straat van Hormuz. Hun eigendom heeft de Golfpolitiek al een halve eeuw in beroering gebracht. Verder uit de kust schittert Kish Island als een belastingvrije haven met winkelcentra en resorts; Qeshm, de grootste van de archipel en sinds 2016 een UNESCO Global Geopark, herbergt 's werelds grootste zoutgrot, Namakdan, uitgehouwen door oude zeeën.

Het milieupalet van Iran varieert van subtropisch groen tot stenige duisternis. De noordelijke provincies genieten van meer dan 1700 mm jaarlijkse regenval; de centrale bekkens worstelen met minder dan 200 mm. De winters in het Zagrosbekken dalen de dagelijkse gemiddelden tot onder het vriespunt, terwijl de zomers zakken tot halverwege de 35 graden. Langs de Perzische Golf neemt de luchtvochtigheid toe met temperaturen die oplopen tot boven de 40 °C; de jaarlijkse regenval komt nauwelijks boven de 135 mm uit. Gezien deze verschillen dreigt waterschaarste de ernstigste bedreiging voor de menselijke veiligheid te worden, wat beleidsmakers onder druk zet om nieuwe beschermingsmaatregelen en pijpleidingprojecten te ontwikkelen.

Iran ligt aan de wieg van de beschaving. Archeologische lagen wijzen op menselijke aanwezigheid in het vroege paleolithicum, maar politieke eenheid ontstond pas in de zevende eeuw voor Christus, toen de Meden onder Cyaxares voor het eerst verschillende stammen bijeenbrachten. Cyrus de Grote bouwde voort op deze erfenis, stichtte het Achaemenidische Rijk en schiep een van de grootste rijken uit de oudheid. Marmeren zuilen verrezen in Persepolis; satrapen bestuurden provincies van Lydië tot Bactrië.

In de vierde eeuw voor Christus verbrijzelde Alexander de Grote de Achaemenidische heerschappij, waarmee hij de weg vrijmaakte voor een hellenistische fusie. Maar tegen de derde eeuw voor Christus hadden de Parthische edelen de Seleucidische heersers verdreven en de Iraanse heerschappij hersteld. Hun rijk hield stand totdat de Sassanidische vorsten in de derde eeuw na Christus een gouden tijdperk inluidden, gekenmerkt door vooruitgang in bestuur, religie en kunst. Het Sassanidische schrift en bestuur beïnvloedden de buurlanden; vuurtempels verbonden kosmos en koningschap.

De Arabische veroveringen halverwege de zevende eeuw zorgden voor de komst van de islam. De Perzische cultuur en taal herleefden echter tijdens de Islamitische Gouden Eeuw. Iraanse dynastieën – de Tahiriden, Samaniden en Boejiden – namen de teugels over van de Abbasidische kaliefen en zetten zich in voor de Perzische literatuur, wetenschappen en de heropleving van de zoroastrische architectuur binnen een islamitisch kader.

De Seltsjoeken en Khwarazmiërs uit de middeleeuwen heersten over verschuivende grenzen totdat de Mongoolse horden in de 13e eeuw het land binnenvielen. De Timoeriden herstelden het patronaat van kunst en wetenschap, wat de geboorte betekende van wat vaak de Timoeridenrenaissance wordt genoemd. Tegen 1501 herenigde de Safavid-dynastie Iran, definieerde het Twaalver-sjiisme als staatsgodsdienst en creëerde een eigen Perzische sjiitische identiteit.

Er zouden vier dynastieën volgen: de Afshariden onder Nader Shah brachten Iran in de 18e eeuw voor korte tijd terug tot wereldmacht; de Kadjaren consolideerden hun macht, maar stagneerden in de 19e eeuw; de Pahlavi-dynastie van Reza Shah (1925-1979) moderniseerde wegen, spoorwegen en instellingen, maar spanningen over olie en buitenlandse invloed leidden in 1951 tot de nationalisatie van de olie door premier Mohammad Mossadegh en in 1953 tot de Anglo-Amerikaanse staatsgreep die hem ten val bracht.

In februari 1979 maakte de terugkeer van ayatollah Khomeini een einde aan de monarchie. De Islamitische Republiek ontstond te midden van beloften van sociale rechtvaardigheid en nationale soevereiniteit. Binnen enkele maanden viel Irak binnen; de daaropvolgende acht jaar durende oorlog verhardde de grenzen, maar leverde geen territoriale winst op. De republiek heeft zich sindsdien ontwikkeld onder opperste leiders en gekozen presidenten, met afwisselend hervormingsgezinde en conservatieve visies.

Tegenwoordig functioneert Iran als een unitaire islamitische republiek. De echte macht ligt bij de hoogste leider, wiens gezag die van de president en het parlement overtreft. Ondanks regelmatige verkiezingen controleert de Raad van Hoeders kandidaten en beperkt zo afwijkende meningen. Dit systeem is bekritiseerd vanwege mensenrechtenschendingen – beperkingen op meningsuiting, vergadering en minderheden blijven acuut.

Maar de invloed van Iran reikt verder dan zijn grenzen. Gewapend met 10% van de wereldwijde olie en 15% van het gas, geeft het vorm aan de energiemarkten. Als grootste sjiitische staat steunt het milities en politieke bewegingen, van de Libanese Hezbollah tot Irak en Jemen. Het heeft zetels in de VN, de OIC, de OPEC, de ECO, de NAM, de SCO en – sinds 2024 – de BRICS-landen, wat zijn dubbele identiteit als regionale macht en uitdager van de westerse hegemonie onderstreept.

Op basis van koopkrachtpariteit heeft Iran de 23e grootste economie ter wereld, een complex verwevenheid van centrale planning en particuliere ondernemingen. De dienstensector domineert het bbp, gevolgd door de industrie, mijnbouw en landbouw. ​​Teheran, waar bijna de helft van de staatsbedrijven en 30% van de overheidsmedewerkers gevestigd zijn, is het financiële zenuwcentrum. De effectenbeurs van Teheran noteert meer dan 40 sectoren; de Centrale Bank geeft de rial uit en worstelt met inflatie en sancties.

Koolwaterstoffen vormen de basis van de inkomsten. Als OPEC-lid heeft Iran veel macht, maar internationale sancties sinds 1979 hebben de ontwikkeling onderdrukt. Het toerisme heeft dit gecompenseerd: in 2019 naderde het aantal buitenlandse bezoekers de negen miljoen, een wereldleider in groei. Na een terugval door de pandemie in 2020, zag Iran in 2023 een stijging van 43% tot zes miljoen bezoekers. De afschaffing van de visumplicht voor 60 landen en $ 32 miljard aan geplande investeringen duiden op de ambitie om Irans legendarische verleden – Persepolis, Shiraz, Isfahan – om te zetten in economische dividenden.

Een wegennetwerk van 173.000 km (waarvan 73% verhard) verbindt bergpassen en woestijnen met elkaar. De strategische spoorlijn Teheran-Bandar Abbas verbindt de Perzische Golf met Centraal-Azië via Mashhad. De Iraanse havens – Abbas aan de Straat van Hormuz; Anzali en Torkeman aan de Kaspische Zee; Khorramshahr en Emam Khomeyni aan de Golf – verwerken belangrijke import- en exportstromen. Er zijn vluchten naar tientallen steden; Iran Air verbindt binnenlandse en internationale bestemmingen.

Het stedelijk vervoer nam sterk toe, met name de metro van Teheran, de grootste in het Midden-Oosten, die dagelijks meer dan drie miljoen passagiers vervoerde en in 2018 820 miljoen ritten registreerde. Bussen vullen de gaten op; vrachtvervoer en goederenvervoer per spoor distribueren goederen landinwaarts. Samen biedt het vervoer werk aan meer dan een miljoen burgers – 9% van het bbp.

De Iraanse bevolking is gestegen van 19 miljoen in 1956 tot 85 miljoen begin 2023. De vruchtbaarheid daalde in twee decennia van 6,5 naar 1,7 kinderen per vrouw, waardoor de jaarlijkse groei in 2018 op 1,39% uitkwam. Prognoses voorzien een stabilisatie rond de 105 miljoen in 2050. Het aantal stadsbewoners groeide tussen 1950 en 2002 van 27% naar 60%, vooral in het koelere, nattere westen.

Bijna een miljoen vluchtelingen, voornamelijk Afghanen en Irakezen, verblijven in Iran en worden beschermd door grondwettelijke socialezekerheidsgaranties op het gebied van gezondheidszorg, pensioen en calamiteiten.

Perzen en Azerbeidzjanen strijden om de meerderheidsstatus bij gebrek aan volkstellingen op basis van etniciteit. Een schatting uit 2003 plaatste de Perzen op 51% en de Azerbeidzjanen op 24%; de Library of Congress verhoogde de cijfers in 2008 naar respectievelijk 65% en 16%. Koerden, Gilaks, Mazanderanis, Arabieren, Lurs, Balochis, Turkmenen en kleinere groepen vormen de rest.

Farsi is de officiële taal, maar tientallen dialecten zijn verspreid over de provincies: Gilaki en Mazenderani in het noorden; Koerdische varianten in het westen; Luri in het zuidwesten; Azerbeidzjaans en andere Turkse dialecten in het noordwesten. Minderheidstalen – Armeens, Georgisch, Neo-Aramees, Arabisch – blijven bestaan ​​in enclaves.

De twaalfde sjiitische islam bindt 90-95% van de Iraniërs; soennieten en soefi's vertegenwoordigen 5-10%. Het yarsanisme, een Koerdische religie, heeft tot wel een miljoen aanhangers. Het bahá'í-geloof, dat niet erkend en vervolgd wordt, wordt systematisch onderdrukt. Erkende religies – christendom, jodendom, zoroastrisme en soennitische islam – bezetten parlementszetels. De Joodse gemeenschap hier is de grootste in het Midden-Oosten buiten Israël; het aantal Armeense christenen bedraagt ​​ongeveer 250.000-370.000.

De monumenten van Iran bestrijken millennia. Zevenentwintig UNESCO-werelderfgoedlocaties – Persepolis, het Naghsh-e Jahan-plein, Chogha Zanbil, Pasargadae en Yazd – liggen naast Hyrcanische wouden en ongrijpbare tradities zoals Nowruz. Vierentwintig culturele gebruiken plaatsen Iran wereldwijd op de vijfde plaats. De architectonische traditie, die teruggaat tot 5000 v.Chr., combineert geometrie, astronomie en kosmische symboliek in gewelven en koepels – een traditie die ongeëvenaard is qua structurele inventiviteit en decoratieve vrijheid.

Het Nationaal Museum van Iran in Teheran, met afdelingen over het oude Iran en de islamitische tijd, bewaart de archeologische collectie van het land en behoort tot de top van de wereld. In 2019 bezochten zo'n 25 miljoen musea in het hele land, waaronder het Golestan Paleis, de Schatkamer van Nationale Juwelen, het Teheran Museum voor Hedendaagse Kunst en tientallen andere.

De Iraanse keuken kristalliseert eenvoud in diepte: sappige kebabs draaien boven kolen; pilafs met saffraan combineren noten en wortels; khoresh-stoofschotels combineren vlees, fruit en specerijen. Aan tafel accentueren yoghurt (mast-o-khiar), sabzi (verse kruiden), salade Shirazi en torshi (augurken) de smaken. Borani, Mirza Qasemi en kashk e bademjan bieden voorgerechten van aubergine en wei.

Thee, bijna heilig, vloeit uit samovars; falude – rozenwatersorbet met vermicelli – en Bastani Sonnati, saffraanijs vaak gecombineerd met wortelsap, zijn intieme maaltijden. Specerijen – kardemom, gedroogde limoen, kaneel, kurkuma – zorgen voor nuance; kaviaar uit de Kaspische Zee getuigt van eeuwenoude luxe.

Reizigers kunnen zeven verschillende rijken doorkruisen: het ruige, verarmde Sistan en Baluchestan; de in mist gehulde Kaspische Zee; het bruisende Centraal-Iran met Teheran, Qom en Isfahan; de heilige stad Mashhad in Khorasan; de zonovergoten eilanden in de Perzische Golf; het bergachtige Azerbeidzjan; en de door oorlogen getekende vlakten van West-Iran.

De Iraanse gastvrijheid is legendarisch. Gasten worden allerhartelijkst verwelkomd – “Kheili Khosh Amadid” – maar voorzichtigheid vermengt zich met nieuwsgierigheid. Beleefdheid vereist dat mannen wachten op het aanbod van een vrouw voordat ze een handdruk geven. Op het platteland en in heilige plaatsen heerst conservatieve kleding: vrouwen dragen een hoofddoek (rusari), een knielange mantel en een losse broek; sommige heiligdommen vereisen de volledige zwarte chador. Mannen dragen lange mouwen; stropdassen kunnen het beste worden vermeden in de buurt van overheidsgebouwen. Tijdens recente protesten (vanaf oktober 2022) bracht gedeeltelijke onthulling door vrouwen ernstige risico's met zich mee.

Buiten de grote steden blijft het gebaar van de duim omhoog taboe, omdat het gelijk staat aan een obsceen westers signaal; met de handpalm naar beneden zwaaien levert betere liftkansen op voor de zeldzame lifter, hoewel het openbaar vervoer, van bussen tot metro's, zuiniger is.

In moskeeën blijven schoenen buiten; camera's worden opgeborgen; niet-moslims dienen het vrijdaggebed te vermijden en de sluitingstijd te respecteren. In zoroastrische vuurtempels is het binnenste heiligdom verboden terrein voor buitenstaanders. Kritiek op de islam is illegaal – en Iraniërs met Arabieren vereenzelvigen roept verbazing, zelfs belediging, op. Noem de Perzische Golf bovenal nooit de "Arabische Golf".

Iran tart elk verhaal. Het is zowel oud als avant-garde, een land waar millennia-oude pilaren schaduwen werpen op moderne skylines; waar seismische trillingen breuklijnen vormen in zowel de aarde als de samenleving. Doordrenkt van imperium, geloof en artisticiteit, biedt het een landschap – geografisch, cultureel en politiek – van duizelingwekkende verscheidenheid. Iran kennen is de confrontatie aangaan met complexiteit: van geschiedenissen verweven door verovering en overtuiging, van economieën geteisterd door sancties en olie, van volkeren verbonden door gastvrijheid te midden van officiële beperkingen. Maar achter de krantenkoppen ligt een land van blijvende veerkracht en gratie, balancerend op het kruispunt van verleden en toekomst.