Zadar

Zadar, Adriyatik'in kuzeydoğu ucundaki ince bir burunda yer alır ve kentsel dokusu Akdeniz tarihinin iki bin yılı aşkın bir dönemini izler. Bugün, yaklaşık yetmiş bin kişilik bu Hırvat şehri, ülkenin en eski sürekli yerleşim merkezi olarak ayakta duruyor ve taşların bizzat Roma, Venedik, Avusturya, İtalyan ve Yugoslav dönemlerine tanıklık ettiği bir yer. Ugljan ve Pašman adalarına karşı konumlanan limanı, bir zamanlar burnu anakaradan ayıran hendek çoktan dolmuş olsa da, hala denizden korunaklı bir giriş sunuyor. Dar sokaklar, ilk bakışta ortaçağ kiliselerini ve kale duvarlarını çağrıştırıyor; ötesinde, Rönesans burçları şehri feribotla Avrupa kıyılarına ve içeride on dört kilometre uzaklıktaki bir havaalanının gökyüzüne bağlayan modern bir liman tesisine bakıyor.

Zadar'ın çağdaş konturları ilk olarak Roma yönetimi altında, Julius Caesar ve Augustus yerleşimi güçlendirdiğinde, kalbinde bir forum, bazilika ve tapınak oyduğunda ve temiz su sağlamak için su kemerleri döşediğinde çizildi. Bu yapıların izleri hala varlığını sürdürüyor. İki geniş meydan mermer sütunlarla süslenmiş halde kalırken, surların ötesinde parçalı bir su kemeri Roma mühendislerinin hırslarını hatırlatıyor. Bir zamanlar amfitiyatroların ve mezarlıkların bulunduğu yerde, ortaçağ kasabası şekillendi, kiliseleri ve manastır evleri yavaş yavaş antik ayak izini çevreledi.

Orta Çağ'dan itibaren Zadar'ın silüeti çok az değişiklikle varlığını sürdürdü. Venedik yöneticileri, on altıncı yüzyılın başlarında savunmasını yeni duvarlar, burçlar ve siperlerle güçlendirdi. Yerel olarak Foša olarak bilinen bu siperler, İtalyan işgali altında gömülmüş olsa da, on dokuzuncu yüzyılın sonlarında Avusturya yönetimi kara surlarını gezinti yollarına dönüştürdü ve geniş gezinti yolları ve hem denizin hem de anakaranın hakim manzaralarını sundu. Şehrin dört orijinal kapısından Porta Marina, bir Roma kemerinin parçalarını bünyesinde barındırırken, Porta di Terraferma, tasarımı süslü portalın üzerinde kalan Veronalı mimar Michele Sanmicheli'nin imzasını taşıyor.

II. Dünya Savaşı'nın bombardımanlarından yara almış olan Zadar, yine de olağanüstü bir simgesel yapı yoğunluğunu korumaktadır. Roma Forumu, Augustus döneminde kurulmuş ve üçüncü yüzyıldan kalma yazıtlarla işaretlenmiş bölgenin en büyüğü olmaya devam etmektedir. Yakınlarda, dokuzuncu yüzyıldan kalma devasa bir rotunda olan St. Donatus Kilisesi, Dalmaçya'daki en önemli Romanesk öncesi yapı olarak durmaktadır. Geniş kubbesi ve iki katlı galerisi üç doğu apsisini çerçevelemektedir ve iç kısmında 1460 yılında yapılmış Piskopos Valaresso'nun pastoral asası bulunmaktadır. Katedral bölgesinde, St. Anastasia Bazilikası yüksek Romanesk formda yükselmektedir: ikiz çan kuleleri, on ikinci ve on üçüncü yüzyıllarda inşa edilmiş sade bir nefin üzerinde yer almaktadır.

Başka yerlerde, Romanesk sadelik yerini Gotik ve sonraki stillere bırakıyor. 1358 barış antlaşmasının imzalandığı St. Francis Kilisesi, Giovanni di Giacomo da Borgo San Sepolcro tarafından 1394'te oyulmuş koro bölmelerine ev sahipliği yapıyor. Beş Kuyu Meydanı'nda, su dağıtımının karışık gölgeleri, toplumsal yaşamın başka bir dönemini yansıtıyor. On dokuzuncu yüzyıldan kalma bir Kara Kapısı ve on beşinci yüzyıldan kalma Kale, eski şehrin girişini hala çerçevelerken, Büyük Cephanelik ve 1565'te yeniden inşa edilen loggia, Zadar'ın denizcilik ve medeni hırslarına işaret ediyor. Bunların ötesinde, piskoposluk sarayı ve eski rahip sarayı, Kilise ve devletin kalıcı rolüne işaret ediyor. Ve en son olarak, Adriyatik'in yumuşak akıntıları, şehrin antik çağ ve yenilik arasındaki devam eden diyaloğunun bir kanıtı olarak, modern bir deniz orgu basamaklarının üzerinden yükseliyor.

Zadar'daki iklim, Akdeniz sınırındaki kıyı konumu ve nemli subtropikal etkiler tarafından şekillendirilir. Kışlar ılıman ve nemlidir, ortalama Ocak sıcaklıkları yaklaşık 7,7 °C'dir; şiddetli soğuk hava dalgaları nadirdir, ancak Şubat 2018'de Zemunik istasyonunda kayıtlara göre -12 °C'lik düşükler kaydedilmiştir. Yaz ayları sürekli sıcaklık ve nem getirir, Temmuz ve Ağustos yüksekleri ortalama 29–30 °C'dir. Kaydedilen en sıcak günde -5 Ağustos 2017- termometre modern istasyonda 40 °C'ye tırmanırken, eski kentsel ölçüm cihazı 6 Ağustos 2022'de 39 °C'ye ulaştı. Yağmur yılın herhangi bir zamanında yağabilir, ancak sonbahar ve ilkbahar en büyük ağırlığı taşır: Ekim ve Kasım aylarının her biri yaklaşık 115 mm yağış getirirken, Temmuz yaklaşık 35 mm ile en kurak ay olmaya devam etmektedir. Dar şehir sokaklarında kar neredeyse hiç duyulmamış bir şey, kışın belki bir kez görülüyor, ancak denizin kendisi istikrarlı bir mevsimsel ritmi izliyor: Şubat ayında 10 °C'den yaz ortasında 25 °C'ye kadar çıkıyor ve zaman zaman 29 °C'ye kadar çıkıyor.

Zadar'ın nüfusu, yarımada ve ötesindeki tepelerin 25 km²'sini kaplar. 2011'de, şehirde yetmiş beş binden biraz fazla insan ikamet ediyordu ve bu da onu Dalmaçya'nın ikinci ve Hırvatistan'ın beşinci büyük merkezi yapıyordu. On yıl sonra, 2021 nüfus sayımında 70.779 kişi sayıldı ve bunların yaklaşık yüzde 95'i etnik Hırvat ve yaklaşık yüzde 2'si Sırp olarak tanımlandı. Bir zamanlar canlı bir Dalmaçyalı İtalyan topluluğu olan ve 1910 civarında dokuz bini aşan nüfus, II. Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında azaldı ve bugün yüz kişiden az sakini kaldı.

Bu rakamlar Zadar'ın politik ve kültürel bağlılıklarının eğrisini çiziyor. Şehir yüzyıllar boyunca Venedik Dalmaçya'sının başkentiydi, sokakları hem İtalyan zarafeti hem de Slav geleneğini yansıtıyordu. On beşinci yüzyıldan on yedinci yüzyıla kadar ressamları, heykeltıraşları ve mimarları (aralarında Giorgio da Sebenico ve Francesco Laurana da vardı) yetiştirdi ve Hırvat edebiyat çabalarının odak noktası haline geldi. Petar Zoranić ülkenin ilk romanı olan Planine'i yazdı ve Jerolim Vidolić, Brne Karnarutić ve Juraj Baraković yerel anlatı külliyatına katkıda bulundu. 1806'dan 1810'a kadar Fransız yönetimi altında Zadar'ın matbaası, İtalyanca ve Hırvatça basılan iki dilli bir gazete olan Il Regio Dalmata'yı yayınladı; ikincisinin süreli bir biçimde ilk görünümü. On dokuzuncu yüzyılın sonlarındaki ulusal canlanmalar şehrin ikili mirasını daha da pekiştirdi.

Kültürel yaşam canlılığını sürdürüyor. Hırvat Tiyatro Evi, şehrin kenarındaki neoklasik bir salonu işgal ediyor. 1830'da kurulan Ulusal Müze ve Arkeoloji Müzesi, tarih öncesinden Rönesans'a kadar uzanan eserleri sergilerken, Antik Cam Müzesi yerel kesme ve üfleme tekniklerini izliyor. Kutsal sanatın kalıcı sergisi olan "Zadar'ın Altını ve Gümüşü", eski bir kilisenin duvarları içindeki dini metal işçiliğini ve kutsal emanetleri ortaya koyuyor. Müzik de varlığını sürdürüyor: 1885'te kurulan Hırvat Şarkı Müzik Topluluğu Zoranić, koro geleneğini sürdürüyor ve her yaz 1961'de başlayan "St. Donatus'ta Müzik Akşamları"nın sakin yankıları Adriyatik esintisiyle karışıyor. 1997'den beri, uluslararası bir koro yarışması yurtdışından gelen sesleri Zadar'ın ortaçağ kemerlerinin altında şarkı söylemeye getiriyor.

1807'de kesintiye uğrayan akademik hayat, 2002'de ortaçağ öncülü 1396'ya dayanan Zadar Üniversitesi'nin yeniden kurulmasıyla yeniden canlandı. Kütüphaneleri belediye arşivini ayakta tutarken, fakülteler şehrin Kuzey Dalmaçya için eğitim, endüstri ve ulaşım merkezi rolünden yararlanıyor. İdari olarak Zadar, ilçesinin ve daha geniş bölgenin merkezi, ticaret ve yönetim merkezi olarak hizmet veriyor.

Ulaşım bağlantıları, şehrin hem son durak hem de ana yol olarak rolünü yansıtır. Adriyatik kıyı otoyolu Zadar'dan geçerek Split'i güneyde Rijeka ve Zagreb'e iç hatlar üzerinden bağlar; iki kavşak -Zadar 1 ve Zadar 2- kentsel ağa erişim sağlarken, D424 ekspres yolu Gaženica limanına çıkar. Karada, otobüsler tek kamu hizmetini sağlar; ana istasyondaki şehirlerarası otobüsler ve banliyö rotaları Liburnija şirketi tarafından işletilmektedir. Bir zamanlar Zadar'ı Knin'e ve ötesine bağlayan demir yolu, 2020'de yolcu operasyonlarını durdurdu ve bu da onu doğrudan tren bağlantısı olmayan Avrupa'nın en büyük şehirlerinden biri haline getirdi. Denizden, araba feribotları her gün İtalya'daki Ancona'ya sefer düzenler ve yerel katamaranlar ve feribotlar takımadalardaki adalara hizmet verir. Zemunik havaalanında, düşük maliyetli taşıyıcılar yaz tarifelerini genişleterek yıllık ortalama trafikte yaklaşık 'luk bir artışa neden oluyor.

Yine de turizm Zadar'ın modern yaşamının kalbinde yer almaya devam ediyor. Ziyaretçiler yalnızca şehrin katmanlı mirasıyla değil, şehrin onları ağırlama kapasitesiyle de çekiliyor. Gaženica limanı özel yatlar için roll-on, roll-off rıhtımlar sunuyor; eski şehir, kafelerin kilise duvarlarına yaslandığı yılan gibi sokaklarda uzanıyor; çağdaş heykeller, filmler ve sergiler kamusal alanları canlandırıyor. İngiliz gazeteleri bu canlılığa dikkat çekti - The Times, Zadar'ı "Adriyatik'in eğlence merkezi" olarak adlandırırken, The Guardian 2017'de "Hırvatistan'ın yeni havalı başkenti" olarak adlandırdı - ancak bu tür sıfatlar şehrin gerçek doğasına sadece işaret ediyor. Şafak ışığında, orgun ürkütücü tonlarına ev sahipliği yapan deniz duvarı basamakları zamansız görünüyor. Gün batımında, şıngırdayan armoniler martı çığlıklarıyla karışıyor ve ziyaretçiler yüzyıllardır taş üzerinde geçen ışığı yakalamak için duruyor.

Böyle anlarda Zadar, durağan bir müze olarak değil, tarihin, iklimin ve kültürün sürekli iletişim halinde olduğu bir yer olarak kendini gösterir. Her kilise kapısı, her duvar parçası, değişen egemenlikler altında hayatta kalmaya tanıklık eder. Vatandaşları, limandan meydana, burun parkından yüksek surlara kadar tanıdık rotaları takip ederek, imparatorluk ve deniz tarafından şekillendirilmiş bir şehirdeki günlük yaşamın ritimlerini ileriye taşırlar. Burada, Hırvatistan'ın en eski sahnesinde, insan yerleşiminin kesintisiz ipliği, bir eser olarak değil, devam eden bir hikaye olarak varlığını sürdürür; bu hikayede, günümüz, kendi zamanında, izleyenler tarafından yeniden hayal edilecek geçmiş haline gelir.