Netanja

Położone na wapiennym urwisku z widokiem na wschodni brzeg Morza Śródziemnego, Netanja zajmuje strategiczny odcinek izraelskiej równiny nadbrzeżnej. Około trzydzieści kilometrów na północ od Tel Awiwu i około pięćdziesiąt sześć kilometrów na południe od Hajfy, miasto dominuje nad centralną równiną Szaron, pasem żyznej ziemi, który od wieków stanowił pomost między trzema kontynentami. Netanja bierze swoją nazwę od Nathana Strausa, żydowsko-amerykańskiego filantropa z początku XX wieku i współwłaściciela Macy's, którego hojne datki pomogły ukształtować młodą osadę. Ponad czternaście kilometrów wybrzeża, mnóstwo dzielnic i gobelin instytucji kulturalnych obecnie definiują jej charakter, ponieważ Netanja stała się zarówno regionalnym centrum, jak i odrębnym podmiotem miejskim.

Netanja leży między dwoma sezonowymi szlakami wodnymi: strumieniem Poleg na południu, obok instytutu sportowego Wingate, i strumieniem Avihayil na północy. Na wschód od niego leży mozaika moszawów i kibuców — osad rolniczych w dolinie Hefer — a za nimi wznoszą się wzgórza Samarii. Mimo to przez większość swojej historii Netanja pozostawała enklawą rozwoju na otwartej równinie. Dopiero w ostatnich dekadach ekspansja miejska zaczęła przyciągać sąsiednie miasta i lokalne rady — Kfar Yona, Kadima-Tzoran, Even Yehuda — do metropolii.

W obrębie miasta około pięćdziesiąt odrębnych dzielnic odwzorowuje jego ewolucję. Wczesne dzielnice, takie jak enklawa klasy robotniczej Ein HaTkhelet na północnym brzegu, ostro kontrastują z ekskluzywnym wybrzeżem na południe od Carmel Hotel, gdzie nowe promenady i apartamenty wychodzą na morze. Dalej w głąb lądu parki przemysłowe i kwadratowe bloki mieszkalne ustępują miejsca nowszym dzielnicom zaplanowanym według planu głównego — Ir Yamim, Agamim, Ramat Poleg — każda otoczona zielonymi przestrzeniami, a w niektórych przypadkach widokami na rezerwat przyrody Poleg.

Pod koniec 2022 r. liczba mieszkańców Netanji osiągnęła 233 104, co czyni ją siódmym co do wielkości miastem Izraela. Gęstość zaludnienia wynosi obecnie około 7115 osób na kilometr kwadratowy. Prognozy sugerują, że do 2035 r. rdzeń miejski może rozrosnąć się do około 320 000. Większy region — obejmujący pobliskie rady wiejskie — dodaje kolejne 150 000 mieszkańców, którzy uważają Netanję za swoje centrum handlowe i kulturalne.

Historycznie rzecz biorąc, populacja Netanji była w przeważającej mierze żydowska i niearabska, a na początku XXI wieku odsetek ten zbliżał się do 99,9 procent. Badanie Centralnego Biura Statystycznego (CBS) z 2001 r. wykazało przekrzywiony profil wiekowy młodzieży, z prawie jedną trzecią mieszkańców poniżej dziewiętnastego roku życia. Miasto wchłonęło również ponad półtora tysiąca imigrantów w tym roku, przyczyniając się do jego struktury społecznej. Do 2008 r. dane dotyczące pochodzenia wskazywały, że około 63 800 mieszkańców wywodziło się z Europy i obu Ameryk, 30 200 z Afryki Północnej, 18 100 z Azji i około 10 500 z Etiopii. Urodzeni w Izraelu stanowili ponad 90 000, podczas gdy około 71 000 było urodzonych za granicą. Z kolei Netanja stała się punktem centralnym zarówno dla społeczności żydowskiej Etiopii, jak i Żydów perskich, z których każdy utrzymywał instytucje kulturalne i wspólnotowe w mieście.

Gospodarka Netanji opiera się na trzech filarach: produkcji, turystyce i usługach. Dwie strefy przemysłowe — jedna na południu znana jako Pinchas Sapir lub „KA Poleg”, starszy odpowiednik na północy — są siedzibą wielu przedsiębiorstw. Południowy park jest szczególnie znany z tego, że mieści się tam pierwsza w Izraelu IKEA i kilka startupów technologicznych. W 2000 r. liczba pracowników etatowych wynosiła prawie 59 000, a średnia miesięczna pensja wynosiła 4905 NIS. Samozatrudnieni specjaliści zarabiali nieco więcej, średnio 6379 NIS miesięcznie, podczas gdy dane dotyczące wynagrodzeń mężczyzn i kobiet wykazywały różnicę między płciami (6217 NIS w porównaniu z 3603 NIS). Około 3300 mieszkańców otrzymywało zasiłki dla bezrobotnych i prawie 15 000 gwarantowanych dochodów z pracy, co oznacza, że ​​miasto nie jest ani zubożałe, ani jednolicie zamożne.

Turystyka zyskała na znaczeniu, ponieważ plaże i promenady miasta przyciągają gości z całego Izraela i zagranicy. Dziewiętnaście hoteli oferuje ponad tysiąc czterysta pokoi, a zadbana ścieżka wzdłuż klifu — znana po prostu jako Promenada Netanji — zapewnia panoramiczne widoki i przydrożne kawiarnie. W terminologii XIX wieku Netanję można było kiedyś nazwać „uroczą”; dziś jej sektor gościnności jest zorientowany na usługi i ciągle się rozwija.

Około połowa Żydów Netanji identyfikuje się jako świeccy, ale miasto jest również gospodarzem wyraźnej obecności religijnej. Ośrodki Chabadu i jesziwy są punktami mapy, podczas gdy dynastia chasydzka Sanzer ma swoją siedzibę w północnym nadmorskim dystrykcie Kiryat Sanz. Założone w 1956 roku przez rabina Yekusiela Yehudah Halberstama Kiryat Sanz szybko stało się samodzielną społecznością: pod jego kierownictwem powstały szkoły, seminaria, synagogi, dom dziecka, dom starców, a nawet warsztat szlifowania diamentów. Po jego śmierci w 1994 roku przywództwo objął jego syn, rabin Zvi Elimelech Halberstam. Do 2010 roku enklawa mieściła około tysiąca rodzin, wielu ocalałych z Holokaustu, i obejmowała Szpital Laniado — kompleks usług ostrych, pediatrycznych i geriatrycznych, który obsługuje prawie pół miliona ludzi w całym regionie.

Miejsca kulturalne wykraczają poza Kiryat Sanz. Muzeum Well House, zajmujące budynek z 1928 r., zachowuje najwcześniejsze rolnicze korzenie Netanji. Tribes of Israel Pearl Museum dokumentuje dziedzictwo Żydów jemeńskich; Shlomo Dror Art Institute i kilka prywatnych galerii — Gosher, Abecassis, Fourth — oferują wystawy rotacyjne. Nazwa ulicy na mapie miasta upamiętnia Chiune Sugiharę, japońskiego konsula, którego wizy wojenne uratowały tysiące Żydów; jego nominacja w czerwcu 2016 r. podkreśla związek Netanji z szerszymi narracjami o ratunku i schronieniu.

Badanie dzielnic Netanji ujawnia całe spektrum historii i wzorców życia.

• Neot Herzl zajmuje centrum miasta, połączenie czterech starszych dzielnic — Shikkun Sela, Gan Beracha, Amidar, Ramat Herzl — zbudowanych na pozostałościach palestyńskiej wioski Umm Khalid. Jej ulice są zgodne z ideałami Theodora Herzla dotyczącymi nowoczesnego państwa żydowskiego, nadając dzielnicy zarówno nazwę, jak i ducha.
• Tobruk, na zachód od Ramat Hen, został założony podczas II wojny światowej i nazwany na cześć libijskiego portu. Kiedyś kwitnący handel diamentami pozostawił swój ślad w dawnym zakładzie polerskim, ponurej nazwie „Feldman”, miejscu egzekucji wojennej w 1947 r.
• Nof HaTayelet powstał dopiero w 2000 roku. Położony na krawędzi klifu w pobliżu hotelu Carmel, stanowi nieformalny punkt startowy dla paralotniarzy, których kolorowe latawce zdobią niebo.
• Ein HaTkhelet, założone w 1936 r. jako część Emek Hefer, w 1948 r. stało się najbardziej wysuniętą na północ dzielnicą Netanji. Jego łagodne uliczki spotykają się z morzem w Avihayil.
• Ramat Ephraim i Ramat Chen, dawne moszawy i osiedla komunalne z początku lat 30. XX wieku, zostały od tego czasu połączone w południowej części kraju; jedna z nich wspomina Ephraima Aaronsohna, druga Poalej Agudat Yisrael.
• Neot Ganim, kiedyś obóz dla imigrantów, obecnie mieści bloki mieszkalne, które wznoszą się w kierunku cmentarza na Górze Herzla.
• Neve Itamar przyłączyła się do Netanji w 1949 roku; jej nazwa upamiętnia pioniera Itamara Ben-Aviego.
• Ramat Poleg, zbudowany pod koniec lat 70. XX wieku, znajduje się na skraju miasta. Jego parki i boiska sportowe służą lokalnym rodzinom.
• Na południowym brzegu Ir Yamim (2006) i Agamim (2013) przedłużają panoramę miasta w kierunku rezerwatu przyrody Vernal Pool, choć sekcja C Agamim jest nadal w budowie (pod koniec 2023 r.).

Okolice Netanji obejmują dwa obszary chronione. Rezerwat przyrody Poleg chroni nadmorskie wydmy i endemiczne rośliny, a park deszczowy Irises Dora słynie z największej na świecie dzikiej kolonii iris atropurpurea. Zimą deszczówka zbiera się w płytkim basenie; latem gleba wysycha do następnej pory deszczowej. Znaki informacyjne wzdłuż oznakowanych szlaków wyjaśniają wyjątkową ekologię, oferując odwiedzającym zarówno naukowy wgląd, jak i spokojną odskocznię od miejskiego zgiełku.

Transport publiczny w Netanji odbywa się za pośrednictwem kolei, autobusów i taksówek współdzielonych. Stacja w centrum miasta na linii przybrzeżnej Israel Railways zapewnia częste połączenia do Tel Awiwu, Hajfy, Binyaminy i dalej. Drugi przystanek, Netanja Sapir, obsługuje pasażerów w strefie przemysłowej, podczas gdy stacja Beit Yehoshua — tuż na południe od granicy miejskiej — łączy się z siecią za pośrednictwem autobusów Egged i popularnych taksówek. Z tych linii bezpośrednie pociągi docierają do Lod, Rehovot, Aszdodu, a nawet na lotnisko Ben Guriona przez punkty przesiadkowe.

Autobusy Egged odjeżdżają z centralnego dworca autobusowego na ulicy Herzla do Jerozolimy, Ejlatu i miast północnych. Wiele tras całkowicie omija dworzec, zatrzymując się na miejskim węźle autostradowym na trasie 2, gdzie autobusy jadące do Nazaretu lub Tyberiady zatrzymują się przed wjazdem w głąb lądu. Metropoline uzupełnia Egged o usługi do Bene Berak, Hadery i innych miejscowości. W obrębie miasta autobusy Egged Ta'avura i taksówki zbiorowe (Shay Li) zapewniają krótkodystansowe połączenia między dzielnicami.

Pamięć obywatelska Netanji jest zakotwiczona zarówno w muzeach, jak i pomnikach. Zachowany wagon pociągu z czasów Holokaustu stoi w pobliżu starego dworca jako ponure przypomnienie Szoa. Beit Yad LaBanim, Pomnik Brygady Aleksandroni i Narodowy Pomnik Zwycięstwa upamiętniają poległych żołnierzy Izraela i rolę Armii Czerwonej w pokonaniu nazizmu. Poświęcony pomnik czci ofiary ataków terrorystycznych, zapewniając, że przestrzenie publiczne są świadkami przeszłych poświęceń.

Atrakcje miejskie skupiają się wzdłuż deptaka Herzl Street, gdzie kawiarnie uliczne i sklepy rzemieślnicze wylewają się na plac. Dwa rynki — Netanya Market i Flower Market — tętnią kolorami i lokalnymi produktami. Historyczne miejsca, takie jak Well House przy Sokolov Street, uzupełniają współczesne galerie.

Tożsamość Netanji wyłania się z jej podwójnej natury: zarówno miasta ukształtowanego przez filantropijne korzenie, jak i nowoczesnej metropolii w ciągłym ruchu. Jej złote plaże i nadmorskie klify przyciągają turystów; jej dzielnice opowiadają historie o pionierskich osadnikach, wojennej traumie, wspólnej wierze i miejskich ambicjach. Jednocześnie rezerwaty przyrody i pomniki zakorzeniają miasto w ekologicznym cudzie i historycznej pamięci. W miarę jak Netanja zbliża się do prognozowanej populacji przekraczającej 300 000, równoważy wzrost z zachowaniem swojego charakterystycznego charakteru — niepozornego nadmorskiego miasta z głębią, różnorodnością i nieprzerwanym związkiem z ziemią, na której stoi.