Cuba

Cuba openbaart zich op het kruispunt van de Caribische Zee, de Golf van Mexico en de Atlantische Oceaan – een archipel van ongeveer 110.000 vierkante kilometer waar zo'n tien miljoen mensen wonen. De belangrijkste landmassa strekt zich uit over meer dan 1200 kilometer, van de vlakke vlakten en glooiende laaglanden in het noorden tot de Sierra Maestra-toppen in het zuidoosten, bekroond door de bijna tweeduizend meter hoge Pico Turquino. Havana, het kloppende hart van het eiland, regeert over dit land, zelf zowel het grootste eiland in het Caribisch gebied als het zeventiende grootste ter wereld. Gelegen ten oosten van het Mexicaanse Yucatán, ten zuiden van Florida en de Bahama's, ten westen van Hispaniola en ten noorden van Jamaica, zorgt Cuba's geografie voor zowel verbondenheid als isolement. In deze eilandrepubliek blijft de stempel van millennia – eerst door de Guanahatabey en Taíno, vervolgens door Spaanse kolonisten en revolutionaire visionairs – onuitwisbaar.

Vanaf de vroegste eeuwen van menselijke bewoning tot en met de Taíno- en Guanahatabey-culturen, die floreerden vóór de komst van de Europeanen, heeft Cuba cycli van transformatie doorgemaakt die door de bodem, de samenleving en de psyche heen rimpelen. Tegen de vijftiende eeuw namen Spaanse ontdekkingsreizigers het gebied in beslag, wat leidde tot eeuwenlange koloniale heerschappij die het lot van deze archipel verweven met de trans-Atlantische slavenhandel – een band die ononderbroken bleef tot de afschaffing van de slavernij in 1886. De Spaans-Amerikaanse Oorlog van 1898 luidde het einde in van de directe Iberische overheersing, maar luidde ook een tijdperk van Amerikaanse bezetting en voogdij in, dat eindigde met de formele onafhankelijkheid in 1902. De eerste decennia van de republiek waren optimistisch; een progressieve grondwet uit 1940 streefde naar sociale rechtvaardigheid en burgerlijke vrijheden. De politieke onrust nam echter toe totdat een militaire staatsgreep in 1952 de dictatuur van Fulgencio Batista installeerde.

De excessen en repressie van het Batista-regime ontketenden de Cubaanse Revolutie, waarvan de climax in januari 1959 Fidel Castro aan het roer plaatste van een ontluikende socialistische staat. Onder Castro's leiding sloot Cuba zich aan bij het Sovjetblok, met een planeconomie die werd gevormd door gecentraliseerde controle en uitgebreide Sovjethulp – zo'n 33 miljard dollar tegen het midden van de jaren 80, volgens vrijgegeven inlichtingen. Cuba's rol op het toneel van de Koude Oorlog bereikte een hoogtepunt tijdens de raketcrisis van 1962, toen het eiland het dichtstbijzijnde strijdtoneel werd tussen supermachten. In de daaropvolgende decennia breidde Havana solidariteit – op militair, medisch en infrastructureel gebied – uit naar opkomende marxistische regeringen in Afrika, waarmee een wereldwijd revolutionair netwerk werd gecreëerd, zelfs toen het eiland te kampen had met acute tekorten in eigen land.

De val van de Sovjet-Unie in 1991 luidde Cuba's "Speciale Periode" in, een economische catastrofe die gekenmerkt werd door energietekorten, achteruitgang van de landbouw en stedelijke ontberingen. Toerisme ontpopte zich tot een vitale, zij het ongelijkmatige, inkomstenbron, die uiteindelijk de export van suiker, tabak en koffie overschaduwde. Ondertussen bleven de sociale indicatoren onverwacht robuust: het alfabetiseringsniveau steeg, de kindersterfte daalde onder de regionale normen en de levensverwachting kwam overeen met die van rijkere buren. Universele gezondheidszorg en gratis onderwijs – hoekstenen van het revolutionaire beleid – bleven bestaan ​​ondanks chronische tekorten aan apparatuur, lage salarissen in de gezondheidszorg en een incidenteel gebrek aan medicijnen. In 2008, na bijna een halve eeuw eenmansregering, droeg Fidel Castro het presidentschap over aan zijn broer Raúl; in 2018 gaf Raúl het presidentschap op zijn beurt door aan Miguel Díaz-Canel, die in 2021 de macht consolideerde als eerste secretaris van de Communistische Partij.

Cuba's politieke architectuur verankert de suprematie van de Communistische Partij in haar grondwet. Oppositiestemmen vinden geen formeel kanaal; strikte censuur en onderdrukking van onafhankelijke journalistiek brengen mensenrechtenwaarnemers ertoe het eiland te beschouwen als een van de meest beperkende gebieden voor persvrijheid. Toch resoneert de Cubaanse samenleving met culturele vitaliteit: Afro-Cubaanse muziek en dans floreren in elke wijk; kunstenaars, dansers en atleten komen voort uit door de staat gesteunde programma's die hun oorsprong vinden in de geletterdheids- en culturele campagnes na de revolutie. De barokke kerken van Havana – de Basílica de San Francisco en het ommuurde fort Castillo del Príncipe – staan ​​naast modernistische monumenten zoals het Capitool en torens uit het midden van de vorige eeuw zoals de Habana Libre. De stedelijke structuur vertelt zo een dialoog tussen koloniale barok, republikeinse grandeur en door de Sovjet-Unie beïnvloed functionalisme, terwijl de afgelopen decennia nieuwe hotels van glas en staal zijn verrezen die verwijzen naar hedendaags wereldwijd design.

De fysieke contouren van het eiland bepalen het klimaat en de kwetsbaarheid ervan. Ten zuiden van de Kreeftskeerkring baadt Cuba in tropische warmte, getemperd door de noordoostelijke passaatwinden en de Caribische stroming die zacht verwarmd water aanvoert. In januari schommelt de gemiddelde temperatuur rond de 21 °C; in juli stijgt deze tot ongeveer 27 °C. De regenval schommelt tussen het droge seizoen – november tot en met april – en de vochtige maanden van mei tot en met oktober, wanneer het brouwen van Atlantische stormen routine wordt. September en oktober gelden als het hoogtepunt van het orkaanseizoen, een realiteit die werd onderstreept door de woede van orkaan Irma in september 2017: windstoten van meer dan 260 km/u trokken door de Camagüey-archipel, zorgden voor stroomuitval langs een groot deel van de noordkust en veroorzaakten structurele schade die een grootschalige evacuatie noodzakelijk maakte. Er werden tien dodelijke slachtoffers gemeld, waaronder zeven in Havana, te midden van ingestorte gebouwen en overstroomde straten. De toeristische enclaves van de hoofdstad, van Varadero tot de eilandengroep langs de noordkust, vertoonden littekens die de regering wilde herstellen voordat het hoogseizoen zou beginnen. Deze ambitie getuigt van de economische centraliteit van het toerisme.

Klimaatverandering vergroot deze risico's, met stijgende zeespiegels, veranderende neerslag en hevigere stormen die de landbouw, bosbouw en het toerisme bedreigen – sectoren die afhankelijk zijn van voorspelbare regenval en kuststabiliteit. De waterzekerheid is onzeker; hogere temperaturen kunnen leiden tot meer hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen en virale aandoeningen onder de bevolking. Als reactie hierop hebben de autoriteiten initiatieven voor hernieuwbare energie en ecosysteemgerichte aanpassingen omarmd, zoals mangroveherstel om stormvloeden te compenseren.

De Cubaanse economie belichaamt de dominantie van de staat: meer dan driekwart van de beroepsbevolking werkt in de publieke sector, die zo'n tachtig procent van het bruto binnenlands product opslokt via overheidsuitgaven. Sinds begin 2010 hebben bescheiden markthervormingen de groei van de private sector aangewakkerd, waardoor het aandeel van de werkgelegenheid halverwege de jaren 2000 op ongeveer twintig procent is gekomen. Bedrijven die Cubanen aannemen, betalen hun loon in Cubaanse peso's via de staatsloonlijsten; het minimum maandsalaris ligt rond de 2100 peso (ongeveer 81 Amerikaanse dollar), met een mediaan van dichter bij de 4000 peso (ongeveer 155 dollar). Inkomsten uit toerisme, de export van geschoolde arbeidskrachten en geldovermakingen vormen de basis van de economie, maar meer dan achtentachtig procent van de Cubanen leeft in omstandigheden die het Cubaanse Observatorium voor de Rechten van de Mens definieert als extreme armoede – een realiteit die wordt gevormd door rantsoenering die de diversiteit in het dieet beperkt en de tekorten aan micronutriënten vergroot.

De Cubaanse keuken weerspiegelt een mix van Iberische en Caribische tradities: vlees met knoflook, komijn, oregano en laurierblad, langzaam gegaard in lichte sauzen; zwarte bonen en rijst – moros y cristianos – gaan samen met bakbananen en vers brood; ropa vieja, geraspte rundvlees in tomatensaus, doet denken aan eeuwenoude Spaanse stoofschotels. Toch bepalen voedselschaarste en rantsoenering een groot deel van het dagelijks leven, waarbij het staatsrantsoenboekje bescheiden porties toekent die zelden voldoen aan de voedingsnormen van internationale instanties. Niettemin staat het alomtegenwoordige straatsap symbool voor overvloed te midden van schaarste – guave, mango en guanábana, geperst in glazen, waar toeristen van nippen langs de promenades van de Malecón of in cafés langs de weg.

De menselijke mozaïek die Cuba is, openbaart zich het levendigst voorbij Havana's rijkelijk versierde gevels. In de Viñales-vallei leven de tradities van tabaksteelt voort onder kalkstenen mogotes die groene vlaktes doorkruisen; velden in schaakbordpatronen weerspiegelen eeuwenoude landbouwmethoden die UNESCO in 1999 de erkenning als cultureel landschap opleverden. De hellingen van Sierra Maestra, ooit paden voor revolutionaire guerrillastrijders, nodigen nu onverschrokken bergbeklimmers uit op zoek naar ongerepte wildernis en panoramische vergezichten. Voor de kust wemelen koraalriffen van het zeeleven in de Varkensbaai – ironisch genoeg vernoemd naar de mislukte invasie van 1961, maar tegenwoordig geroemd om de duikmogelijkheden – en in de Jardines de la Reina-archipel, waar ondergedoken historische schipbreukelingen plaatsmaken voor caleidoscopische vissen en schildpadden.

Cubaanse gastvrijheid overstijgt resort-enclaves – afgescheiden ruimtes die ooit bekend stonden als 'toeristische apartheid' – en bloeit op in casas particulares, door families gerunde toevluchtsoorden die toegang bieden tot privé-binnenplaatsen en authentieke uitwisseling. In provinciestadjes herbergen pleinen gemeentelijke musea die de lokale geschiedenis documenteren, van inheemse wortels tot revolutionaire omwentelingen, terwijl culturele centra Afro-Cubaanse dansvoorstellingen opvoeren die pulseren op ritmes die zo oud zijn als het eiland zelf. 's Avonds bewaren de glinsterende revues van Tropicana de overblijfselen van de glamour van de jaren 50 – bediening aan tafel, sierlijke kostuums en live trompetten – die een tijdperk oproepen waarin impresario's met banden met de maffia zich onder wuivende palmbomen vermengden met de elite van Havana.

Door de straten van Havana slenteren bij zonsondergang is een reis door de tijd: de pastelkleurige muren van Oud Havana getuigen van koloniale barok en neoklassieke ambities; vlakbij wijzen Focsa en andere torens uit het midden van de vorige eeuw op aspiraties van moderniteit, onderbroken door revolutie. Auto's uit vervlogen tijden slenteren langs brede lanen; handelaren verkopen tropisch fruit vanaf houten karren; de klanken van son en rumba drijven door bogen. Hier resoneert elke kasseien en zuilenrij met een gelaagde geschiedenis.

Toch zou de hedendaagse bezoeker verder moeten kijken dan de ansichtkaarten. Op het platteland onthullen gesprekken met boeren op winstgerichte markten veerkrachtig ondernemerschap te midden van schaarste. In afgelegen wijken pulseren lokale clubs met Cubaanse reggae en rap, die nieuwe muzikale verhalen smeden op traditionele fundamenten. Bij Playa Paraíso en de Saturno-grot nodigen kristalheldere wateren uit tot rust en verkenning, terwijl het Zapata-moeras en de El Nicho-watervallen zich ontvouwen als natuurlijke kathedralen van biodiversiteit – plekken waar plastic en lawaai zelden doordringen.

Cuba's architectonische caleidoscoop – koloniale forten en kerken, republikeinse kapitelen en hotels, door de Sovjet-Unie beïnvloede appartementencomplexen en glimmende nieuwe resorts – brengt de ideologische en esthetische verschuivingen van het eiland in kaart. Maar voorbij stenen en cement bevindt zich een levende architectuur van gebruiken: de gemeenschappelijke alfabetiseringskringen, de door de staat gesponsorde sportscholen, de balletacademies die dansers van wereldklasse hebben voortgebracht, en de gratis klinieken waar artsen, opgeleid in binnen- of buitenland, elke burger behandelen.

Deze veelzijdige natie tart alle oppervlakkige karakteriseringen. Het is tegelijk een baken van maatschappelijke prestaties op het gebied van geletterdheid en gezondheid, een smeltkroes van geopolitiek uit de Koude Oorlog, een domein van aanhoudend cultureel syncretisme, en een landschap van zowel adembenemende schoonheid als aanhoudende ontberingen. Cuba ontmoeten is de tegenstellingen ervan verzoenen – getuige zijn van zowel de alledaagsheid van het dagelijks overleven als de buitengewone vitaliteit van een volk dat veroveringen, revoluties en embargo's met vasthoudendheid en gratie heeft doorstaan. In elke vallei, malecón en café, in elk klassiek concert en boerenveld ontwaart men een verhaal dat noch statisch noch monolithisch is, maar eerder een dynamisch tapijt, geweven uit draden van geschiedenis, cultuur en aspiratie.

Voor reizigers die zich buiten de resort-enclave willen verdiepen, zijn de beloningen talrijk: het amberkleurige licht van Viñales bij zonsopgang; de ingetogen eerbied voor het mausoleum van Che Guevara; de energie van een buurtrumba; de stilte van een in mist gehuld Sierra Maestra-pad. Toch blijven geduld en respect essentieel – een open houding tegenover tegenstellingen, een bereidheid om getuige te zijn van de realiteit achter de ansichtkaart. Cuba geeft zijn geheimen niet op het eerste gezicht prijs; het eist van de bezoeker dat hij kijkt, luistert en leert. Zo krijgt men niet alleen een glimp te zien van een eilandnatie, maar ook van een smeltkroes van menselijke veerkracht, creativiteit en overtuiging – een plek waar de stromingen van de geschiedenis de getijden van het heden blijven bepalen.