Turkmenistan

Genesteld tussen het kabbelende water van de Kaspische Zee en de ruige bergruggen van de Kopet Dag en Koytendag ligt Turkmenistan, een land van stille woestijnen en oases uit de oudheid, glimmende marmeren kapitelen en afbrokkelende karavaanforten. Weinig landen in Centraal-Azië wekken zoveel intrige op als deze republiek met zo'n zeven miljoen zielen, waar de uitgestrekte Karakumwoestijn meer dan vier vijfde van het landschap domineert en waar de moderne staat ernaar streeft zijn Sovjeterfgoed, autoritair bestuur en ambitieuze, op gas gebaseerde modernisering te verzoenen met de aanhoudende soberheid van de woestijn.

Vanaf de begindagen als belangrijke verbindingsweg langs de Zijderoute tot de huidige status als een van de grootste aardgasbronnen ter wereld, heeft Turkmenistan de opkomst en ondergang van wereldrijken gekend, steden die groeiden door handel en vervolgens weer in verval raakten, en heersers die met hun grillen zowel het stedelijke landschap als het dagelijks leven van de burgers vormgaven.

Met een oppervlakte van zo'n 488.100 vierkante kilometer – iets kleiner dan Spanje – bevindt Turkmenistan zich op een kruispunt van tektonische platen en klimaatextremen. In het noorden wijken de vlakke vlaktes van de Turan-depressie af naar het Ustyurt-plateau; in het zuiden steekt de Kopet Dag de lucht in, een grensmuur die gedeeld wordt met Iran, waar toppen zoals de Kuh-e Rizeh bijna 2912 meter hoog zijn. In het oosten bereiken de alpiene hoogten van de Koytendag- en Paropamyz-plateaus hun hoogtepunt in Ayrybaba (3137 m), het hoogste punt van het land. Grote rivieren – de Amu Darya, Murghab, Tejen en Atrek – banen zich een weg door dit grimmige landschap, maar hun wateren stillen zelden de dorst van de woestijn.

Neerslag is schaars. De jaarlijkse neerslag valt vaak onder de 12 millimeter in het hart van de Karakum; het bleke zand van de woestijn strekt zich uit onder meer dan 235 heldere dagen per jaar, bakkend onder zomerthermiek die kan oplopen tot boven de 50 °C. De winters zijn kort en droog, afgezien van buien van januari tot mei die neerdalen op het vochtige Atlantische water en afsteken tegen de zuidelijke bergen die de warmte van de Indische Oceaan blokkeren. Dit meedogenloze klimaat heeft zowel de flora gevormd – zeven verschillende ecoregio's, variërend van oeverbossen langs de Amu tot semi-woestijnstruiken, gekenmerkt door de Kopet Dag – als de menselijke geest die hier voortleeft.

Lang vóór de moderne grenzen ondersteunden de oasesteden van Turkmenistan de karavaanhandel tussen Oost en West. Merv, gelegen aan de Murghab, was ooit een van de grootste metropolen ter wereld. De muren beschermden geleerden en kooplieden in de Islamitische Gouden Eeuw. Ten westen liggen Nisa en Gonur Depe, overblijfselen van Parthische paleizen en nederzettingen uit de Bronstijd. Ten zuiden van Asjchabat herinneren de ommuurde ruïnes van Anau en Jeitun aan pioniers uit het Mesolithicum die als eersten ondergrondse waterlagen aanboorden. Tijdens hun tochten door Mongoolse horden, Perzische satrapen en Arabische veroveraars stapelden ze culturen op elkaar en vormden zo de meervoudige erfenis van de regio.

In 1881 annexeerde het Russische Rijk de Turkmeense gebieden. In 1925 hadden Sovjetplanners de Turkmeense SSR opgericht, waarmee de katoen- en gasproductie aan de economische plannen van Moskou werd gekoppeld. Een verwoestende aardbeving in 1948 verwoestte Asjchabat, dat later met stalinistisch beton werd herbouwd. Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 riep Turkmenistan de onafhankelijkheid uit, maar de staat die ontstond leek meer op een persoonlijk leengoed dan op een liberale democratie.

Saparmurat Niyazov, zelfbenoemd "Türkmenbaşy", was president van de onafhankelijkheid tot 2006. Zijn excentrieke decreten – het verbieden van zwarte auto's als onheilspellend, het verplicht voorschrijven van persoonlijke lezingen van zijn eigen meditatieve teksten op scholen, en zelfs het verbieden van honden in de hoofdstad – werden gehandhaafd door een veiligheidsapparaat dat geen tegenspraak duldde. Zijn opvolger, Gurbanguly Berdimuhamedow, handhaafde de strakke greep en breidde het erfelijke bewind in 2022 uit naar zijn zoon Serdar, na verkiezingen die door internationale waarnemers als noch vrij noch eerlijk waren bestempeld. Journalisten en religieuzen worden nog steeds gecontroleerd en de rechten van minderheden worden nauwelijks beschermd. Turkmenistan staat steevast in de top 10 van strengste regimes in wereldwijde pers- en mensenrechtenindexen.

Onder het woestijnzand liggen de op drie na grootste gasreserves ter wereld; in theorie zou deze schenking het lot van het land kunnen veranderen. Van 1993 tot 2019 genoten inwoners van door de staat gesubsidieerde elektriciteit, water en gas. Na 2019 stopten de subsidies en daalde de manat, officieel gekoppeld aan de Amerikaanse dollar tegen 3,5, op de zwarte markt tot bijna 19 of 20 – een duidelijke indicator van economische spanning. Katoen blijft de tweede pijler van de export, hoewel wereldwijde prijsdalingen en buitenlandse schulden sinds 2015 tot chronische handelstekorten hebben geleid.

Pogingen tot diversificatie omvatten toeristische projecten zoals Avaza, een Kaspische "resortzone" met hotels en promenades, gemodelleerd naar ontwikkelingen in de Golfstaten, maar zonder buitenlandse investeringen. In 2022 gaf de regering opdracht de vlam van de Darvaza-gaskrater – ook wel de "Poort naar de Hel" genoemd – te doven. De export van gas kreeg daarbij voorrang boven de aantrekkingskracht die gewaagde reizigers naar die vurige put trok.

Asjchabat, de uitgestrekte hoofdstad, schittert met zijn witte marmeren gevels, een enorme vlaggenmast en de torenhoge Turkmenistantoren, die zich allemaal aftekenen tegen de zuidelijke uitlopers van de heuvels. Achter deze glinsterende oase liggen de provinciale centra: de olieterminals van Turkmenbashi aan de Kaspische kust; de glooiende duinen van Mary die de ruïnes van de Zijderoute bewaken; de neoklassieke theaters van Daşoguz en de Oezbeekse bazaars; en de wegen langs de rivier van Turkmenabat.

Moderne snelwegen volgen door de Sovjet-Unie geplande routes: de M37 west-oostverbinding loopt van Turkmenbashi door Asjchabat, Mary en Turkmenabat, terwijl een noord-zuid autopista Asjchabat met Daşoguz verbindt. Tolwegen en nieuwe bruggen worden aangelegd door staatsbouwbedrijven, hoewel projecten stilliggen door wanbetaling aan buitenlandse aannemers. Spoorlijnen – overblijfselen van de Trans-Kaspische Spoorweg – dienen voor binnenlands passagiersvervoer en bulkgoederen; een geplande Afghaanse aftakking naar Herat wijst op een mogelijke regionale verbinding.

Het luchtverkeer concentreert zich op Ashgabat International Airport, met binnenlandse landingsbanen in elke provinciehoofdstad. Turkmenistan Airlines, de enige luchtvaartmaatschappij, verzorgt bescheiden vluchten naar Moskou, Dubai, Istanbul en verder, evenals naar provinciale vliegvelden die nu gemoderniseerd zijn voor vracht- en quarantainedoeleinden. Op zee verwerkt de uitgebreide haven van Turkmenbashi veerboten naar Bakoe, vracht voor Aktau en olietankers naar de wereldmarkt.

Officieel wonen er Turkmenen (zo'n 85 procent) naast Oezbeken, Russen, Kazachen en tientallen andere minderheden, maar de verborgen diversiteit van Turkmenistan is zelden volledig onthuld; volkstellingsgegevens sinds 1995 blijven ondoorzichtig. Turkmeens, een Turkse taal verwant aan het Turks en Azerbeidzjaans, is de staatstaal, terwijl het Russisch – ooit dominant – is teruggedrongen sinds de overgang van het post-Sovjet-alfabet naar het Latijnse schrift en de intrekking van zijn interetnische status in 1996.

Bijna 93 procent van de burgers identificeert zich als moslim, overwegend soenniet, hoewel de naleving ervan vaak seculier is en de door de staat goedgekeurde leer van de Koran onder streng toezicht plaatsvindt. Oosters-orthodoxe religie leeft voort in Slavische gemeenschappen. De religieuze heropleving sinds 1990 wordt zorgvuldig door de staat begeleid en slechts een handvol theologische faculteiten opereert onder universitaire auspiciën.

Turkmeense architecten staan ​​voor de uitdaging om hedendaags design te integreren met historische omgevingen. Monumentale projecten in Asjchabat, van het Alem Cultureel Centrum tot vorstelijke overheidscomplexen, zijn gebaseerd op witte marmeren bekleding, kolossale zuilen en neoklassieke symmetrie. Maar buiten de hoofdstad getuigen oude forten en mausolea – Ahmed Sanjar in Merv, het Mausoleum van Parau-Ata – van middeleeuws vakmanschap, ingewikkeld metselwerk en de plechtige geometrie van islamitische begrafeniskunst.

Voor toegang is een visum vereist en, voor de meeste staatsburgers, ondersteuning van een erkend reisbureau. Onafhankelijk reizen is verboden; elke buitenlander beweegt zich binnen de beperkingen van een begeleide reis. De accommodatieprijzen weerspiegelen de status van Turkmenistan als de duurste buitenpost van Centraal-Azië: eenvoudige tweepersoonskamers kosten ongeveer $ 30 per nacht, comfortkamers in het middensegment kosten $ 60, en restaurants in Asjchabat rekenen ongeveer $ 20 per maaltijd. Sinds 2017 wordt er een dagelijkse "toeristenbelasting" van $ 2 aan de hotelrekening toegevoegd.

De lokale munteenheid, de manat (TMT), is verdeeld in 100 tenge. Munten – van 1, 2, 5, 10, 20 en 50 tenge, evenals 1 en 2 manat – circuleren naast Amerikaanse dollars, die in internationale hotels en op luchthavens worden geaccepteerd. Buiten de grote hotels en banken wordt nauwelijks gebruikgemaakt van creditcards; geldautomaten zijn beperkt tot een paar locaties in Asjchabat. Toeristen wordt geadviseerd alleen de benodigde bedragen in manat te wisselen, aangezien omwisseling naar het buitenland onmogelijk is.

De Turkmeense samenleving waardeert hoffelijkheid en het behoud van waardigheid. Gasten trekken hun schoenen uit bij binnenkomst en brengen bescheiden geschenken aan de gastheer of gastvrouw. Brood – vaak ceremonieel aangeboden – kan met beide handen worden aangenomen; weigeren kan een diepe belediging zijn. Bijgeloof blijft bestaan: binnenshuis fluiten zou ongeluk uitlokken; op bepaalde dagen is het knippen van nagels of het schoonmaken traditioneel verboden.

Openlijke kritiek op leiderschap of politiek is gevaarlijk. De naam Berdimuhamedow dwingt eerbied af, zowel in het publieke debat als in officiële beelden. Fotografie van strategische locaties – overheidsgebouwen, militaire installaties, grensovergangen – is verboden en de politie handhaaft deze verboden strikt. De politie zelf heeft de reputatie zowel burgers als buitenlanders lastig te vallen; omkoping komt veel voor en elke confrontatie kan het beste worden vermeden met inschikkelijkheid en kalmte.

Reizen over de weg brengt gevaren met zich mee. Automobilisten negeren vaak de verkeersregels; taxi's missen veiligheidsvoorzieningen en er zijn overal langs de snelwegen onopvallende controleposten. Toeristen kunnen beter een privéauto huren bij een erkend taxibedrijf dan een lokale taxi aan te houden.

Voorbij de marmeren lanen van de hoofdstad liggen de schatten van Turkmenistan verscholen in stille ruïnes en natuurlijke eigenaardigheden. Het oude Merv ontvouwt zich in concentrische muren – Erk Kala, Sultan Kala – elk tijdperk geëtst in afbrokkelende leemstenen. De turquoise mausoleums van Konye-Urgench verrijzen te midden van zandvlakten, terwijl de Parthische pilaren van Nisa uitkijken over de Karakum. Het ondergrondse, zwavelrijke water van Kow-Ata nodigt vermoeide reizigers uit tot warme baden onder lage grotgewelven. Natuurreservaten – het woestijnzand van Repetek, de door jeneverbes gebeeldhouwde hellingen van Köpet Dag en de zoute vlaktes van de Kaspische kust – vereisen ruim van tevoren vergunningen. En diep in de woestijn biedt de flikkerende kuil van de Darvaza-krater een tafereel dat tegelijk bedreigend en betoverend is.

Turkmenistan verzet zich tegen oppervlakkige typeringen. De regering oefent de macht met ijzeren vuist uit, de bevolking worstelt met dagelijkse beperkingen onder door de staat opgelegde bezuinigingen en propaganda, en toch liggen voorbij de perfecte straten van de hoofdstad eeuwen van menselijke inspanning, uitgehouwen in steen en aarde. Bezoekers die dit zand betreden, dienen dat te doen met respect, nederigheid en besef van de dunne lijn die historische verwondering scheidt van hedendaagse controle. In deze dorre vlakten – waar de wind 's nachts het gezicht van de woestijn verandert en overlevenden zich verzamelen rond putten – onthult Turkmenistan zijn paradox: een land van isolatie en openheid, van stilte onderbroken door de echo's van de geschiedenis, en van schoonheid geboren uit meedogenloze strengheid.