Jemen

Jemen, officieel de Republiek Jemen, beslaat de zuidwestelijke hoek van het Arabisch Schiereiland. De landmassa beslaat ongeveer 455.503 vierkante kilometer (175.871 vierkante mijl) en telt zo'n 2.000 kilometer (1.200 mijl) kustlijn. In het noorden grenst het aan Saoedi-Arabië; in het noordoosten aan Oman; oostwaarts aan de Arabische Zee; zuidwaarts aan de Golf van Aden; en westwaarts aan de Rode Zee – door wiens wateren Jemen maritieme grenzen deelt met Djibouti, Eritrea en Somalië. Sanaa, de constitutionele hoofdstad van het land, is al meer dan twee millennia bewoond op een hoogte van meer dan 2.100 meter; de bevolking van ongeveer 34,7 miljoen is overwegend Arabisch en islamitisch, en het lidmaatschap van de Arabische Liga, de Verenigde Naties, de Beweging van Niet-Gebonden Landen en de Organisatie voor Islamitische Samenwerking weerspiegelt een lange geschiedenis van diplomatieke betrekkingen.

Geografisch en klimatologisch gezien is Jemen verdeeld in vier hoofdregio's. Langs de kust van de Rode Zee ligt de Tihamah: een vlakke, zinderende vlakte bezaaid met lagunes en omringd door duinen. Hoewel het hete minimum geen rivier de zee laat bereiken, voeden ondergrondse aquifers de landbouw landinwaarts. Daarachter splitst een ruggengraat van hooglanden zich in westelijke en oostelijke plateaus. De westelijke hooglanden ontvangen het grootste deel van de orografische regenval, waardoor terrasvormige landbouwgronden groen zijn; hun oostelijke tegenhanger, droger, levert een schaarsere landbouw op. Oostelijker ligt de Rubʿ al Khali, oftewel het Lege Kwartier – een uitgestrekt gebied van stuifzand in het hart van het Arabische schiereiland. Voor de kust strekt de soevereiniteit van Jemen zich uit tot verschillende eilanden in de Rode Zee – Hanish, Kamaran, Perim – en tot de Socotra-archipel, dichter bij Afrika gelegen, waarvan de vulkanische toppen en endemische flora verwantschap met dat continent verraden.

Al meer dan zeven millennia lang bevindt Jemen zich op een kruispunt van handel en cultuur. In het eerste millennium v.Chr. verzamelde het koninkrijk Saba karavanen vol wierook en mirre en stichtte het kolonies aan de overkant van de Rode Zee in wat nu Ethiopië en Eritrea zijn. Rond 275 n.Chr. volgde het Himyaritische rijk Saba op, waar het jodendom blijvende sporen naliet in het politieke en sociale leven. Christelijke gemeenschappen schoten wortel in de vierde eeuw; binnen drie eeuwen arriveerde de islam en kreeg al snel de overhand. Jemenitische krijgers dienden aan de zijde van de Profeet en later in de veroveringen die de islam tot buiten Arabië brachten. Gedurende de middeleeuwen kwamen dynastieën zoals de Rasuliden en de Tahiriden op en gingen ten onder, terwijl steden in de hooglanden seminaries stichtten die Jemen tot een centrum van islamitische kennis zouden maken.

Tussen de zestiende en twintigste eeuw werd Jemen geconfronteerd met buitenlandse invallen. Het Ottomaanse Rijk claimde een groot deel van het noorden; de Britten verschansten zich in het zuiden rond Aden. Na de Eerste Wereldoorlog riep Imam Yahya het onafhankelijke koninkrijk Jemen uit. In 1962 zetten republikeinse functionarissen de monarchie af en vormden de Jemenitische Arabische Republiek, oftewel Noord-Jemen. Vijf jaar later scheidden Aden en het achterland zich af als de Democratische Volksrepubliek Jemen, de enige officieel socialistische staat in de Arabische wereld. Pas in 1990 bevestigden noord en zuid hun eenheid als de Republiek Jemen; de eerste president, Ali Abdullah Saleh, bleef aan de macht tot de Arabische Lente van 2011 hem tot aftreden dwong.

De politieke onrust keerde snel terug. Massale protesten tegen economische stagnatie, torenhoge werkloosheid en voorgestelde grondwetswijzigingen smolten samen tegen de gevestigde Jemenitische leiders. In 2015 had een burgeroorlog het land overspoeld: de Houthi-beweging in Sanaa confronteerde de internationaal erkende regering, terwijl buitenlandse mogendheden ingrepen in de lucht, op land en over zee. De daaropvolgende humanitaire ramp behoort tot de ernstigste van de eeuw: in 2019 hadden zo'n 24 miljoen Jemenieten – driekwart van de bevolking – hulp nodig, en de indicatoren voor honger, kindersterfte en ziekteverspreiding blijven somber. Jemen staat het laagst op het gebied van menselijke ontwikkeling buiten Afrika en het laagst op het gebied van wereldvrede, terwijl de economie in vredestijd vrijwel is ingestort door blokkades en conflicten.

Maar ondanks alle ontberingen houdt het architectonische erfgoed van Jemen stand. In de oude stad van Sana'a – in 1986 opgenomen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO – rijzen torenhuizen van gebakken baksteen en natuursteen zes, zelfs zeven verdiepingen hoog, met gevels vol geometrische gipsreliëfs. De onderste verdiepingen dienden ooit als opslagplaats voor vee en graanschuren; bovenaan bood een ontvangstruimte (mafraj) uitzicht over de daken. Noordwaarts ligt Shibam, het 'Manhattan van de woestijn', waarvan de 16e-eeuwse wolkenkrabbers van leemsteen nog steeds de Wadi Hadramaut bewaken. Nog verder weg bewaart Zabid een middeleeuwse universiteitsstad, waarvan de arcaden de echo zijn van eeuwenlange wetenschap. In Wadi Dahr staat Dar al-Hajar, het rotspaleis van de imam, waarvan de bovenlichten van gekleurd glas en het sierlijke pleisterwerk herinneren aan een rustiger tijdperk.

De Socotra-archipel, in 2008 uitgeroepen tot Werelderfgoed, biedt natuurwonderen die nergens anders ter wereld te vinden zijn. Zo'n 37 procent van de 825 plantensoorten komt nergens anders ter wereld voor; hetzelfde geldt voor 90 procent van de reptielen en 95 procent van de slakken. De beroemde Drakenbloedboom (Dracaena cinnabari) bezaait kalksteenplateaus, terwijl koraalriffen wemelen van 253 koraal- en 730 vissoorten. De isolatie van Socotra heeft niet alleen de biodiversiteit bevorderd, maar ook een eigen taal en cultuur, wat getuigt van het gelaagde erfgoed van Jemen.

Administratief gezien omvat Jemen eenentwintig gouvernementen plus de gemeente Amanat al-ʿAsimah rond Sanaa; een hervorming uit 2013 verhief Socotra tot een eigen gouvernement. De onderverdelingen liepen op van 333 districten tot meer dan 2200 subdistricten en bijna 38.300 dorpen. In 2014 werd een grondwettelijk plan voorgesteld voor zes federale regio's – vier noordelijke en twee zuidelijke – maar de volledige uitvoering ervan werd door een burgeroorlog verstoord.

Economisch gezien bracht de eenwording bescheiden voordelen met zich mee: in 2013 bedroeg het bruto binnenlands product (koopkrachtpariteit) van Jemen 61,63 miljard dollar, met een inkomen per hoofd van de bevolking van 2500 dollar. Diensten maakten meer dan 60 procent van de productie uit, de industrie 31 procent en de landbouw minder dan 8 procent; aardolie droeg ooit een kwart bij aan het bbp en 63 procent aan de inkomsten. Sinds het conflict is hervat, is het bbp met meer dan de helft gedaald, is de export gestagneerd en is de infrastructuur achteruitgegaan. Jemen behoort nog steeds tot de armste landen ter wereld, met een lage index voor menselijke ontwikkeling.

Demografisch gezien is Jemen jong. Van 4,3 miljoen in 1950 groeide de bevolking tot zo'n 33 tot 35 miljoen begin jaren 2020, waarvan bijna de helft jonger dan vijftien jaar en minder dan 3 procent ouder dan vijfenzestig. De vruchtbaarheid blijft hoog, met ongeveer 4,5 kinderen per vrouw, en verwacht wordt dat dit aantal verder zal stijgen tot mogelijk 60 miljoen halverwege de eeuw. Arabisch vormt de basis van het openbare leven: Modern Standaard Arabisch dient in het onderwijs en bestuur; Jemenitisch Arabisch, met zijn archaïsche fonetiek en woordenschat, blijft de volkstaal. In Socotra en Oost-Hadramaut blijven Zuid-Semitische talen – Soqotri, Mehri en andere – bestaan. Engels profiteert van een groeiende populariteit, vooral in de voormalige Britse zones.

De islam verenigt de Jemenieten, met Zaidi-sjiieten die ongeveer 45 procent uitmaken en soennitische moslims, voornamelijk van de Shafi'i-school, ongeveer 53 procent; kleinere Isma'ili- en Twaalver-gemeenschappen completeren het geheel. Religieuze naleving bepaalt het dagelijkse ritme: moskeeoproepen bij zonsopgang, middag, middag, zonsondergang en avond markeren markten en bergdorpen.

Een bezoek aan Jemen vereist geduld en waakzaamheid. Vanwege veiligheidsoverwegingen fluctueren de vluchten; medio 2024 ontvangen alleen de luchthavens van Sanaa, Aden en Say'un beperkte vluchten vanuit Amman, Caïro, Riyad en Mumbai. Er zijn geen spoorwegen. Over land reizen via Oman blijft mogelijk, hoewel vergunningen (tasriih) van de toeristenpolitie verplicht zijn voor reizen tussen steden over de weg; de grensovergangen van Saoedi-Arabië stellen strengere eisen. Bussen – met airconditioning, maar soms verouderd – verbinden de belangrijkste steden, hoewel privéreizigers vaak een vierwielaandrijving met lokale gids huren. Veerboten vanuit Djibouti ploeteren over de Golf, en dappere zielen kunnen zich nog aan boord van cementschepen naar Socotra verstoppen.

Binnen steden rijden gedeelde taxi's – lokaal "bijou" of van Peugeot afgeleide minibusjes – op basis van 'inladen en wegwezen', met plaats voor maximaal negen passagiers; twee stoelen vooraan of hele rijen bezetten blijft gebruikelijk voor extra comfort. Voor individuele reizigers in rustigere regio's bieden intracitybussen een goedkope en gezellige reis. Fotokopieën van vergunningen, een paspoort en een reisschema zijn voldoende om toegang tot de openbare weg te verkrijgen, hoewel militaire controleposten mogelijk nog steeds meerdere goedkeuringen vereisen.

Ondanks logistieke obstakels blijven de Jemenitische attracties bestaan. In Sanaa herinneren het labyrint van smalle straatjes, de ramen met roodhouten traliewerk en de geur van met kardemom gekruide koffie aan eeuwen van dagelijks leven. Kawkaban, gelegen op 3000 meter hoogte, bewaart Himyaritische inscripties en Davidssterren van oude Joodse gemeenschappen. Sa'dah's lemen wallen beschermen wijngaarden met druiven en palmen, waarvan de vruchten de hooglanddorpen van voedsel voorzien. Al Mahwit bekroont bergen met in de wolken gehulde boerderijen; Bura' herbergt moessongevoede bossen die anders zijn dan alle andere op het schiereiland. Manakha's hooggelegen nederzetting getuigt van middeleeuwse heuveltopplanning; Ma'rib's oude dam, ooit in een legende toegeschreven aan de koningin van Sheba, getuigt van technische hoogstandjes die uitgestrekte velden irrigeerden. In Ibb, het "Groene Hart", voeden stortregens de valleien met koffie en honing; Het nabijgelegen Jiblah weerkaatst met versterkte stenen huizen. Al Khawkhah biedt stranden aan de Rode Zee in de schaduw van palmbomen, terwijl Ta'izz, het culturele knooppunt van de republiek, zich onder de terrasvormige hellingen van Jabal Sabir bevindt. Tarim en Say'un in Hadramaut weerspiegelen de elegantie van Hadhrami in bakstenen paleizen en moskeeën. Al Mukalla grenst aan de Arabische Zee met een moderne uitstraling, maar de kust maakt plaats voor de ongerepte stranden van Bir Ali. Tot slot herbergt Hauf Nationaal Park, een overblijfsel van de moessoninvloed, stukken regenwoud en dieren die gedeeld worden met de buurlanden van Oman.

Voor de bezoeker vereisen sociale normen discreet gedrag. Politieke onderwerpen – met name meningen over de Verenigde Staten of Israël – kunnen ongemak oproepen. Religie dwingt respect af: moskeeën hanteren kledingvoorschriften en tijdens de ramadan zijn openbare eet- of rookgelegenheden aanstootgevend. Camera's vereisen toestemming; portretten van vrouwen of beveiligingsinstallaties kunnen vijandigheid oproepen. Liefdadigheidsinspanningen komen beter tot uiting via erkende liefdadigheidsinstellingen dan via spontane giften aan kinderen, die afhankelijkheid kunnen bevorderen. Onderhandelen is de kern van de handel; vaste prijzen voor buitenlanders zijn zeldzaam en onderhandelen is een vaststaand gegeven.

Jemen blijft dus een land van contrasten: een bakermat van beschaving, waarvan de architectuur en natuurwonderen de verwoestingen van conflicten trotseren; een plek waar gastvrijheid standhoudt te midden van ontberingen, en waar elke vallei en elk dorp een rijke geschiedenis met zich meedraagt. Jemen begrijpen betekent het lijden en de schoonheid ervan in gelijke mate erkennen, de tradities en de bevolking respecteren, en erkennen dat – zelfs in de huidige beproevingen – Jemens nalatenschap zowel het verleden als de belofte van de bredere Arabische wereld vormgeeft.