Kathmandu

Nằm trong một lưu vực hình bát rộng ở độ cao chỉ hơn 1.300 mét, Kathmandu đã chứng kiến ​​hàng ngàn năm nỗ lực của con người. Nền móng của nó, có nguồn gốc từ thế kỷ thứ hai sau Công nguyên, đánh dấu thành phố này là một trong những trung tâm đô thị có người ở liên tục lâu nhất thế giới. Qua các thời kỳ cai trị của triều đại, các cuộc xâm lược của nước ngoài và biến động địa chấn, thành phố này - ngày nay là thủ đô của Cộng hòa Dân chủ Liên bang Nepal - vẫn giữ được một bản sắc riêng: vừa là trụ sở của quyền lực, vừa là lò nung của sự đổi mới nghệ thuật, vừa là điểm hội tụ của lòng sùng đạo Hindu và Phật giáo, vừa là động lực của nền kinh tế quốc gia vẫn còn non trẻ dưới hình thức cộng hòa.

Kathmandu nằm ở rìa phía tây nam của Thung lũng Kathmandu, một lưu vực màu mỡ được bao quanh bởi những ngọn đồi có rừng. Theo lịch sử được gọi là Nepal Mandala—“mandala” gợi lên cả trật tự của nước và vũ trụ trong tiếng Newar—thung lũng đã nuôi dưỡng người Newar, nền văn minh đô thị tinh tế của họ hình thành giữa những cánh đồng bậc thang và dòng chảy quanh co của tám con sông. Những tuyến đường thủy này, chủ yếu là Bagmati và các nhánh của nó—Bishnumati, Dhobi Khola, Manohara Khola, Hanumante Khola và Tukucha Khola—trượt xuống từ độ cao xung quanh từ 1.500 đến 3.000 mét. Một con kênh cổ xưa từng chạy từ Đồi Nagarjun đến Balaju, cung cấp nguồn nước tưới quý giá, mặc dù dòng chảy của nó hiện nay đã im ắng. Giới hạn hành chính của Kathmandu bao gồm 50,7 km², tiếp giáp với Lalitpur (Patan), Kirtipur và một vành đai các thành phố, ngay cả khi sự kết tụ đô thị của nó tràn ra ngoài, đến Bhaktapur và gần như lấp đầy đáy thung lũng.

Thành phố được chia thành ba mươi hai phường, mỗi phường là một bức tranh ghép của các khu phố có ranh giới được khắc sâu trong ký ức địa phương hơn là trên bản đồ chính thức. Mô hình các con đường hẹp, sân trong ẩn và quảng trường mở phát triển một cách tự nhiên qua nhiều thế kỷ, được định hình bởi sự bảo trợ của triều đại cũng như địa lý. Những người cai trị Licchavi đầu tiên, giữa thế kỷ thứ năm và thứ chín, đã để lại các dòng chữ khắc và công trình bằng gạch; các vị vua Malla thời trung cổ, từ thế kỷ thứ mười bốn trở đi, đã cho xây dựng các cung điện, đền thờ và bảo tháp vẫn còn xác định trung tâm đô thị. Quảng trường Durbar—tên của nó bắt nguồn từ tiếng Ba Tư, có nghĩa là "triều đình"—trước đây là nơi ở của bốn vương quốc trong hai sân trong được liên kết, nơi Kasthamandap, Kumari Ghar và cung điện Hanuman Dhoka ngày nay vẫn tồn tại như lời nhắc nhở về sự huy hoàng trong quá khứ.

Khí hậu của Kathmandu nằm ở giao điểm của vùng đất thấp cận nhiệt đới và vùng cao nguyên ôn đới. Hầu hết thành phố, giữa độ cao 1.300 và 1.400 mét, trải qua chế độ cận nhiệt đới ẩm (Cwa theo Köppen), với mùa hè nóng ẩm—nhiệt độ cực đại hàng ngày thường gần 30 °C—và mùa đông mát mẻ, khô ráo, khi nhiệt độ ban đêm có thể xuống gần mức đóng băng. Những ngọn đồi xung quanh, cao hơn 1.500 mét, có khí hậu cao nguyên cận nhiệt đới (Cwb), nơi sự thay đổi trong ngày rõ nét hơn và sương giá thỉnh thoảng phủ kín mặt đất. Lượng mưa hàng năm trung bình khoảng 1.400 mm, hơn 65 phần trăm trong số đó đến cùng với gió mùa tây nam từ tháng 6 đến tháng 9. Những kỷ lục cực đoan đã thử thách cư dân: lượng mưa ít ỏi 356 mm vào năm 2001 trong bối cảnh gió mùa yếu và hơn 2.900 mm trong trận đại hồng thủy năm 2003. Tuyết là vị khách hiếm hoi của thành phố, đáng nhớ nhất là vào năm 1945 và 2007; nhiệt độ thấp nhất được ghi nhận là –3,5 °C, xảy ra vào năm 1978.

Về mặt sinh thái, thung lũng này nằm trong Khu rừng gió mùa rụng lá, nơi cây sồi, cây du, cây dẻ gai và cây thích phát triển mạnh; các sườn dốc thấp hơn là nơi trú ngụ của các loài cận nhiệt đới, trong khi cây lá kim mọc trên các sườn núi cao hơn. Rìa xanh tươi này từng bao phủ mọi sườn đồi; ngày nay, sự mở rộng đô thị và các khu định cư không chính thức đã cắt ngang các sườn dốc, chia cắt rừng và đe dọa các suối cung cấp nước cho thành phố.

Cuộc điều tra dân số năm 2021 ghi nhận 845.767 cư dân trong phạm vi thành phố, sống trong khoảng 105.600 hộ gia đình; tổng thể rộng hơn đạt gần bốn triệu. Năm 1991, Kathmandu có chưa đến 430.000 người; đến năm 2001, con số đó lên tới 672.000 và đến năm 2011, gần một triệu người. Quá trình đô thị hóa nhanh chóng - diễn ra ở mức khoảng bốn phần trăm mỗi năm - đã thúc đẩy cả sự phát triển theo chiều ngang và sự đông đúc theo chiều dọc. Năm 2011, thành phố có 975.543 cá nhân trong 254.292 ngôi nhà; đến năm 2021, dự kiến ​​sẽ có 1,3 triệu cư dân.

Dân số của Kathmandu là đa sắc tộc. Người Newar, nền văn minh của họ có trước cả tên của thành phố, vẫn là nhóm bản địa lớn nhất với khoảng 25 phần trăm. Cộng đồng Khas—Bahuns (Hill Brahmin) và Chhetris—cộng lại chiếm khoảng 43 phần trăm. Các nhóm Janajati, chủ yếu là Tamang, Magar, Gurung và Rai, đóng góp thêm 18 phần trăm, trong khi người Hồi giáo, Marwadi và các dân tộc Madheshi khác sinh sống với số lượng ít hơn. Về độ tuổi, 70 phần trăm cư dân nằm trong độ tuổi từ 15 đến 59, phản ánh phần lớn dân số trẻ với nhu cầu kinh tế đang phát triển.

Về mặt ngôn ngữ, tiếng Nepal là ngôn ngữ chung và tiếng mẹ đẻ của 62 phần trăm. Tiếng Newari vẫn tồn tại trong gần một phần năm số hộ gia đình; tiếng Tamang, Maithili, Bhojpuri, Gurung, Magar và Sherpa ít phổ biến hơn. Trình độ tiếng Anh tăng lên trong số những người có trình độ học vấn và công nhân du lịch.

Tôn giáo thấm nhuần vào đời sống công cộng và riêng tư của Kathmandu. Người theo đạo Hindu chiếm đa số; Phật tử chiếm thiểu số đáng kể; và Hồi giáo, Cơ đốc giáo và các truyền thống vật linh cùng tồn tại. Các lễ hội đánh dấu lịch: Bisket Jatra tại Bhaktapur vào giữa tháng 4; các lễ hội Newar đầy màu sắc của Indra Jatra và Gai Jatra; Dashain và Tihar trên khắp Nepal; và các lễ kỷ niệm Phật giáo của Losar và Buddha Jayanti. Tại mỗi khu vực tôn giáo—cho dù đó là các đỉnh tháp dát vàng của Đền Pashupatinath, hàng ngàn bánh xe cầu nguyện của Bảo tháp Boudhanath hay các bậc thang lên Swayambhunath—những người hành hương đều đi theo những viên đá phủ sương với lòng tôn kính.

Năm 1979, UNESCO đã ghi nhận bảy khu vực di tích trong thung lũng: Quảng trường Durbar của Kathmandu, Patan (Lalitpur) và Bhaktapur; các ngôi đền Hindu của Pashupatinath và Changu Narayan; các bảo tháp Phật giáo của Swayambhunath và Boudhanath. Tổng cộng chúng chiếm 189 ha, với vùng đệm rộng 2.394 ha. Quần thể Hanuman Dhoka—được kết cấu bằng các dòng chữ khắc Licchavi, các cung điện thời Malla và một mê cung gồm mười sân—đứng trên tứ giác bên trong của Quảng trường Durbar của Kathmandu. Hơn năm mươi ngôi đền nằm trong khuôn viên của nó, thu hút những người thợ thủ công thành thạo về chạm khắc gỗ, điêu khắc đá và làm đồ đất nung.

Kumari Ghar, nằm cạnh quảng trường, là nơi trú ngụ của nữ thần sống, Kumari Devi. Được lựa chọn thông qua các cuộc kiểm tra chiêm tinh và thể chất chính xác, bà là hiện thân của vị thần Taleju cho đến khi có kinh nguyệt hoặc bệnh tật nghiêm trọng buộc bà phải rút lui. Kasthamandap, nơi thành phố lấy tên, đã mọc lên vào thế kỷ thứ mười sáu như một nhà nghỉ tại ngã tư giao thương Ấn Độ-Tây Tạng. Ba tầng mái chùa của nó từng đóng khung đường chân trời của quảng trường Maru; phần lớn gỗ đã bị mất trong trận động đất năm 2015, nhưng truyền thuyết về nó vẫn tồn tại.

Pashupatinath, bên bờ sông Bagmati, có dấu vết thờ phụng Shiva từ thế kỷ thứ năm. Mặc dù các cuộc xâm lược của người Mughal vào thế kỷ thứ mười bốn đã xóa sổ các công trình kiến ​​trúc ban đầu, nhưng việc xây dựng lại vào thế kỷ thứ mười chín—mái nhà bằng đồng và vàng lấp lánh trên những thanh xà gỗ chạm khắc—vẫn là ngôi đền Hindu linh thiêng nhất của Nepal. Chỉ có người Hindu mới được vào khuôn viên bên trong; những người khác ngắm nhìn các ghats và đền thờ từ bờ bên kia.

Boudhanath, cách trung tâm thành phố mười một km về phía đông bắc, là một trong những bảo tháp hình cầu lớn nhất thế giới. Mái vòm trắng của nó nâng đỡ một ngọn tháp cao chót vót được khắc bằng đôi mắt toàn năng của Đức Phật. Những người hành hương đi vòng quanh chân tháp, quay bánh xe cầu nguyện và kéo cờ từ đỉnh xuống đất, màu sắc của chúng nổi bật trên nền trời. Xung quanh bảo tháp có hơn năm mươi gompa Tây Tạng, di sản của những người tị nạn chạy trốn khỏi chính sách của Trung Quốc.

Swayambhunath, trên đỉnh dãy núi phía tây bắc, kết hợp sự tôn kính của Phật giáo và Ấn Độ giáo. Một trăm bậc đá dẫn lên mái vòm và đền thờ hình khối, nơi những con mắt được vẽ nằm ở khắp mọi nơi. Về phía nam, những chú khỉ đậu giữa những lá cờ cầu nguyện—một minh chứng cho cả sự tinh nghịch và lòng sùng kính.

Ranipokhari, Hồ Nữ hoàng, nằm ở trung tâm thành phố. Được xây dựng vào năm 1670 bởi Vua Pratap Malla sau khi hoàng hậu của ông qua đời một cách bi thảm, ngôi đền trên đảo trung tâm của hồ được tiếp cận bằng đường đắp cao một lần mỗi năm, tại Bhai Tika, một buổi lễ gắn liền với tình anh chị em. Thiệt hại do động đất và quá trình phục hồi sau đó đã làm sống lại vùng nước yên bình và những cánh cổng được chạm khắc hình voi.

Bên ngoài những con phố, thung lũng là nơi lưu giữ nghệ thuật vô hình. Tranh Paubha—biểu tượng của nó bắt nguồn từ Phật giáo thời Ashokan—cùng tồn tại với những bức tranh đương đại khám phá chủ nghĩa trừu tượng, phê phán xã hội và họa tiết Tantra. Các nhà điêu khắc tạo hình các vị thần bằng đồng và đá; thợ mộc chạm khắc cửa sổ dạng lưới cân bằng bóng tối và ánh sáng.

Kathmandu là nơi có một chòm sao các bảo tàng. Bảo tàng Quốc gia, nằm cạnh Swayambhunath, mở cửa vào năm 1928 như một kho vũ khí; ngày nay, nơi đây trưng bày vũ khí, di vật và nghệ thuật có niên đại từ các khẩu pháo thời trung cổ đến lễ phục hoàng gia. Gần đó, Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên trưng bày các mẫu vật động vật, hóa thạch và thực vật, lập bản đồ đa dạng sinh học của Nepal. Các bảo tàng Tribhuvan và Mahendra tôn vinh các vị vua cùng tên của họ thông qua các vật dụng cá nhân, thư từ và các phòng được xây dựng lại. Cung điện Narayanhiti, nơi xảy ra vụ thảm sát hoàng gia năm 2001, hiện đang chào đón du khách đến thăm bảo tàng của mình, nằm trong khuôn viên từng dành riêng cho các quốc vương. Bảo tàng Taragaon, được Carl Pruscha hình thành vào năm 1970, ghi lại nửa thế kỷ bảo tồn và học thuật, quá trình phục hồi của bảo tàng kết hợp thiết kế hiện đại với nghề thủ công bằng gạch địa phương.

Có rất nhiều phòng trưng bày nghệ thuật. Phòng trưng bày nghệ thuật quốc gia, Phòng trưng bày NEF‑ART và Phòng trưng bày Hội đồng nghệ thuật Nepal tại Babar Mahal tổ chức các triển lãm từ tranh cuộn Thangka đến các tác phẩm sắp đặt. Phòng trưng bày đương đại Srijana và Phòng trưng bày Moti Azima tập trung vào các nghệ sĩ còn sống; Phòng trưng bày nghệ thuật J và Phòng trưng bày NAFA cung cấp nền tảng cho cả tài năng đã thành danh và mới nổi. Một tổ chức từ thiện của Anh, Trung tâm nghệ thuật đương đại Kathmandu, kết nối những người sáng tạo địa phương với khán giả toàn cầu.

Khẩu vị của người Kathmandu pha trộn cơm hấp đậu lăng (dal bhat) với cà ri rau, achar và chutney; momo—bánh bao hấp hoặc chiên nhân thịt bò, thịt gà hoặc rau—hiện đang cạnh tranh với dal bhat như một biểu tượng quốc gia. Các quầy hàng ven đường và quán trà cung cấp Chiya, một loại trà sữa gia vị, đậm đà hơn so với loại trà Tây Tạng. Các truyền thống về đồ uống có cồn bao gồm rượu gạo (thwon), bia kê (tongba) và raksi chưng cất; thịt trâu chiếm ưu thế, trong khi thịt bò vẫn là điều cấm kỵ đối với hầu hết người theo đạo Hindu và thịt lợn mang nhiều điều cấm kỵ khác nhau giữa các tín ngưỡng. Thực đơn phương Tây và lục địa đã phát triển cùng với du lịch, tạo ra các món ăn lai—trong số đó có món chop suey của Mỹ—và một loạt các khách sạn và sòng bạc cao cấp ở Thamel và các quận lân cận.

Sự thịnh vượng của Kathmandu dựa trên thương mại, thủ công mỹ nghệ và dịch vụ. Là một nút giao cổ xưa trên tuyến đường Ấn Độ-Tây Tạng, nơi đây đã nuôi dưỡng những thương gia Lhasa Newar vận chuyển pashmina, giấy và tác phẩm nghệ thuật qua các đèo cao. Các nghề truyền thống—khắc gỗ, đúc kim loại, dệt, làm gốm—vẫn tồn tại bên cạnh các nhà máy may mặc và xưởng thảm. Ngày nay, nền kinh tế đô thị—có giá trị khoảng 550 tỷ NPR hàng năm—chiếm hơn một phần ba GDP của Nepal. Thương mại tạo ra 21 phần trăm doanh thu; sản xuất 19 phần trăm; nông nghiệp, giáo dục, vận tải và dịch vụ khách sạn cung cấp phần còn lại. Sàn giao dịch chứng khoán Nepal, ngân hàng trung ương và trụ sở chính của các ngân hàng, viễn thông và tổ chức quốc tế đều tập trung trong phạm vi KMC.

Du lịch vẫn là yếu tố sống còn. Từ dưới 6.200 lượt khách vào đầu những năm 1960, Kathmandu đã chào đón gần nửa triệu khách du lịch vào năm 2000; xung đột dân sự đã làm giảm tốc độ tăng trưởng, nhưng sự ổn định sau năm 2010 đã chứng kiến ​​sự gia tăng trở lại. Năm 2013, TripAdvisor xếp hạng thành phố này là thứ ba trong số các điểm đến mới nổi trên toàn cầu và thứ nhất ở Châu Á. Thamel, một mê cung gồm các nhà nghỉ, nhà hàng và cửa hàng, trở thành trung tâm du lịch; Jhamsikhel—“Jhamel”—và Phố Freak lịch sử gợi nhớ đến truyền thuyết của người hippie. Các khách sạn, nhà trọ và nhà dân sang trọng phục vụ nhiều đối tượng khách hàng khác nhau, trong khi các công ty lữ hành chuẩn bị cho du khách những chuyến phiêu lưu trên dãy Himalaya.

Đường sá trải dài dọc theo vành đai lưu vực và đáy thung lũng—Đường cao tốc Tribhuvan về phía nam đến Ấn Độ, Đường cao tốc Araniko về phía bắc đến Trung Quốc, Đường cao tốc Prithvi về phía tây và Đường cao tốc BP về phía đông. Xe buýt Sajha Yatayat và xe buýt nhỏ tư nhân chạy dọc các làn đường trong thung lũng; xe điện chở khách từng nối Tripureshwor và Suryabinayak, giờ chỉ còn là ký ức. Sân bay quốc tế Tribhuvan, cửa ngõ quốc tế duy nhất của quốc gia, xử lý các máy bay chở khách lớn—Boeing 777, Airbus A330, Dreamliner—và máy bay cánh quạt như ATR 72 và Dash 8 trên các tuyến nội địa. Đường cáp treo, tuy thô sơ, đánh dấu sự khéo léo của sườn đồi Nepal.

Kathmandu là hiện thân của sự tương phản: những ngôi đền đá cổ kính và những bờ sông có mặt tiền bằng kính; những ngọn đồi xanh tươi và sự phát triển của bê tông; nghi lễ Hindu và bài kinh Phật giáo; những chiếc đục của thợ thủ công và tiếng máy ảnh của khách du lịch. Bản sắc của thành phố bắt nguồn từ địa lý—một lưu vực hồ màu mỡ ở dãy Himalaya—và phát triển qua nhiều thời đại của những người cai trị và người hành hương. Ngày nay, với tư cách là trụ sở của một nước cộng hòa liên bang và thủ phủ của tỉnh, thành phố này đang phải đối mặt với những thách thức của quá trình hiện đại hóa: quy hoạch đô thị, ô nhiễm sông ngòi, rủi ro động đất, bảo tồn di sản. Tuy nhiên, những con phố của thành phố vẫn vang vọng tiếng chuông chùa, tiếng trống lễ hội và tiếng thì thầm của các ngôn ngữ trải dài qua nhiều thế kỷ. Trong sự giao thoa giữa quá khứ và hiện tại này, Kathmandu không chỉ là một thành phố mà còn là một biên niên sử sống động: một nơi mà đức tin và nghề thủ công, thương mại và cộng đồng hội tụ giữa sự canh gác cổ xưa của những ngọn núi.