Yogyakarta

Yogyakarta, nằm ở khu vực trung nam của Java, tự mở ra như một minh chứng sống động cho sức bền bỉ của truyền thống và khát vọng của hiện đại. Ngay từ khoảnh khắc bước qua ngưỡng cửa của trung tâm lịch sử của nó - nơi có Kraton, hay cung điện của Sultan - những đường nét của một chế độ quân chủ lâu dài hiện ra. Hamengkubuwono X, người thừa kế hiện tại của một dòng dõi được thành lập vào năm 1749, cai quản một vương quốc vừa là thủ phủ của tỉnh vừa là lãnh địa của hoàng gia. Ở đây, quyền cai trị vẫn là cha truyền con nối, một sự sắp xếp đặc biệt trong Indonesia, phản ánh mối liên kết lâu dài của khu vực này với quá khứ thời Sultan và vai trò quan trọng của nó trong quá trình ra đời của quốc gia.

Qua nhiều thế kỷ, Yogyakarta đã tích lũy được nhiều tầng lớp giàu có về văn hóa. Nơi đây có tên như vậy là để tôn vinh Ayodhya, nơi ngự trị cổ xưa của Rama trong sử thi Ấn Độ, tượng trưng cho lý tưởng cai trị chính nghĩa. Dòng dõi đó, được mang theo bởi mọi gian hàng lát gạch đỏ và mọi khung cửa gỗ tếch chạm khắc, truyền tải ý thức địa phương thấm nhuần nghệ thuật Java cổ điển. Các xưởng may Batik, sân khấu wayang kulit, lò rèn của thợ kim hoàn và gian hàng gamelan tạo nên bức tranh thảm đô thị. Thơ ca, kịch và khiêu vũ diễn ra ở đây không chỉ như những trò giải trí tạp nham mà còn là trụ cột của bản sắc cộng đồng. Mỗi lần cung tay của vũ công, mỗi lần rung động của chân tay rối bóng, đều cộng hưởng với sự liên tục của câu chuyện trong nhiều thế kỷ.

Sức hấp dẫn của Yogyakarta vượt xa những bức tường cung điện của nó. Mặc dù dân số của nó, được ghi nhận vào khoảng 375.000 người vào năm 2020, có thể gợi ý về quy mô của một thị trấn tỉnh lẻ, nhưng ảnh hưởng của nó lan tỏa khắp Java. Nó là nam châm hàng đầu của hòn đảo đối với du khách trong nước và quốc tế, phần lớn là nhờ vào vị trí gần các bảo tháp Borobudur và các đỉnh đá của Prambanan. Tuy nhiên, ngay cả trong giới hạn thành phố, du khách vẫn bắt gặp những vùng đất riêng biệt nơi nhịp sống của sinh viên trở nên nhanh hơn vào mỗi học kỳ. Là nơi có Đại học Gadjah Mada - trường đại học lớn nhất và uy tín nhất của Indonesia - cấu trúc thành phố thắt chặt xung quanh xe đạp, quầy hàng rong và quán cà phê góc phố, nơi có hàng chục nghìn học giả đến từ mọi ngóc ngách của quần đảo.

Về mặt hành chính, Yogyakarta chỉ chiếm một trong năm đơn vị hành chính trong Đặc khu Yogyakarta (Daerah Istimewa Yogyakarta, hay DIY). Những đơn vị hành chính này bao gồm Sleman ở phía bắc—rìa phía bắc của nó lan dần lên sườn phía nam của Núi Merapi—Bantul kéo dài đến bờ biển phía nam, những ngọn đồi karst của Gunungkidul ở phía đông và vùng đất thấp của Kulon Progo ở phía tây. Không giống như các tỉnh khác ở Indonesia, chính quyền ở đây gắn chặt chức vụ cha truyền con nối của Sultan với cơ chế của nền cộng hòa, một sự thỏa hiệp được ký kết sau cuộc đấu tranh giành độc lập. Khi lực lượng Hà Lan chiếm giữ Jakarta, Sultan Hamengkubuwono IX đã đề nghị Yogyakarta làm thủ đô của chính phủ non trẻ từ năm 1946 đến năm 1949. Để tỏ lòng biết ơn, nền cộng hòa non trẻ đã tôn vinh vị Sultan này làm thống đốc trọn đời, một sự sắp xếp vẫn tồn tại cho đến ngày nay.

Địa chất cũng định hình nên câu chuyện của Yogya. Núi Merapi—theo nghĩa đen là “núi lửa”—là ngọn núi lửa hoạt động mạnh nhất của Indonesia. Các vụ phun trào của nó, được ghi chép lại từ năm 1548, đã tạo nên cảnh quan và thử thách khả năng phục hồi của các cộng đồng lân cận. Sự kiện thảm khốc nhất gần đây xảy ra vào ngày 27 tháng 5 năm 2006, khi một trận động đất mạnh 6,4 độ richter, có tâm chấn nằm cách thành phố khoảng 25 km về phía nam, đã cướp đi sinh mạng của hơn 6.000 người và phá hủy hơn 300.000 ngôi nhà. Tuy nhiên, quá trình phục hồi của thành phố diễn ra cực kỳ nhanh chóng. Các nỗ lực cứu trợ quốc tế, công cuộc tái thiết do nhà nước lãnh đạo và sự đoàn kết của địa phương đã khôi phục phần lớn các công trình bị hư hại chỉ trong vòng vài tháng, minh chứng cho các mạng lưới cộng đồng đan xen giữa những người hầu cận trong cung điện, các cơ sở giáo dục và các xưởng thủ công.

Cuộc sống đô thị ở Yogyakarta xoay quanh hai trục chính. Kraton nằm ở trung tâm, những bức tường màu nâu vàng bao quanh các gian hàng, sân trong và tàn tích của lâu đài nước Taman Sari - một khu vườn giải trí được đưa vào hoạt động năm 1758 và sau nhiều thập kỷ bị bỏ quên, đã được phục hồi thông qua quá trình trùng tu vào đầu thế kỷ 21. Từ cổng cung điện, Phố Maliboro - với những lán trại của người bán hàng rong, cửa hàng vải batik và sân hiên quán cà phê - chạy về phía bắc. Vào ban ngày, nơi đây đông đúc sinh viên và xe buýt đưa đón khách hành hương đến các di sản; vào ban đêm, đèn lồng của phố sáng lên trên bóng của những chiếc becaks (xe xích lô) và xe máy đang di chuyển trên những con đường đông đúc. Trong khi Maliboro chủ yếu phục vụ khách du lịch, thì Jalan Solo, xa hơn về phía đông, vẫn là lãnh địa của người dân địa phương, các khu chợ của phố này bán đủ thứ từ salad trái cây rujak đến bánh quy kerupuk đóng hộp.

Chợ Beringharjo, nằm ở đầu phía nam của Maliboro, đại diện cho một thế giới thu nhỏ của thương mại Java. Dưới mái nhà gợn sóng, những hàng nông sản tươi sống đứng cạnh những thùng sambal, những đống cá khô và những lối đi đầy lồng chim uốn lượn—những kỷ vật của truyền thống thương mại hàng thế kỷ. Gần đó, Pháo đài Vredeburg, một pháo đài Hà Lan được phục hồi, là nơi lưu giữ một bảo tàng về cuộc kháng chiến của thực dân, các mô hình thu nhỏ của bảo tàng mô tả các cảnh trong cuộc nổi dậy chống lại VOC vào thế kỷ 19 và các cuộc đấu tranh giành độc lập sau đó.

Bên kia bức tường ngoài của cung điện là một mảnh ghép của các khu phố kampung, trước đây dành riêng cho người hầu của cung điện và giờ là nơi sinh sống của các nghệ nhân, thương nhân và hậu duệ của những người hầu hoàng gia. Các hồ nước phủ đầy rêu và các lối đi ngầm của Taman Sari gợi lên một kỷ nguyên xa xưa của sự giải trí và mưu mô của hoàng gia—các gian tắm hậu cung của Sultan, một mạng lưới các đường hầm có cầu thang cong vòng quanh các giếng cạn. Ngày nay, khách du lịch đi lang thang trong các căn phòng này dưới sự hướng dẫn của những người bảo vệ địa phương, những người có các chuyến tham quan giai thoại tái hiện những câu chuyện về sự tán tỉnh của người Java và sự táo bạo trong kiến ​​trúc.

Khí hậu ở đây tuân theo mô hình gió mùa nhiệt đới. Từ tháng 6 đến tháng 9, mưa giảm dần, tạo ra những ngày trời quang đãng và độ ẩm dao động gần 80 phần trăm. Ngược lại, tháng 1 có mưa rào gió mùa với tổng lượng mưa gần 400 mm. Nhiệt độ duy trì ổn định quanh năm, tập trung quanh mức 26–27 °C, tháng 4 thường là tháng ấm nhất. Khả năng dự đoán như vậy đã định hình nhịp điệu địa phương: việc trồng lúa ở các huyện xung quanh tuân theo sự dẫn dắt của gió mùa, trong khi các lễ hội và nghi lễ văn hóa thường đồng bộ với sự chuyển đổi giữa mùa mưa và mùa khô.

Mật độ dân số trong ranh giới thành phố—hơn 11.000 người trên một kilômét vuông—vượt xa các quận lân cận. Sự tập trung này khuếch đại năng lượng của thành phố nhưng cũng gây căng thẳng cho cơ sở hạ tầng. Để giải quyết tình trạng tắc nghẽn, một tuyến đường sắt cao tốc nối Bandung, Yogyakarta và Solo đã được phát triển từ năm 2020, dự kiến ​​hoàn thành vào năm 2024. Khi đi vào hoạt động, tuyến đường này hứa hẹn sẽ hiệu chỉnh lại kết nối khu vực, rút ​​ngắn thời gian di chuyển và thúc đẩy trao đổi kinh tế trên khắp Trung và Tây Java.

Về mặt kinh tế, Yogyakarta phụ thuộc rất nhiều vào khu vực dịch vụ, chiếm khoảng 78 phần trăm GDP địa phương vào năm 2017. Thương mại bán buôn, dịch vụ lưu trú, công nghệ thông tin, tài chính, bất động sản và giáo dục tạo nên xương sống của nền kinh tế dịch vụ. Tốc độ tăng trưởng chỉ ở mức hơn 5 phần trăm trong năm đó—khiêm tốn theo tiêu chuẩn Đông Nam Á nhưng được duy trì nhờ dòng sinh viên, khách du lịch và đầu tư của chính phủ vào việc bảo tồn văn hóa ổn định.

Tôn giáo đóng góp thêm một lớp nữa vào tính đa nguyên của Yogyakarta. Hồi giáo chiếm ưu thế, được hơn 80 phần trăm cư dân chấp nhận, nhưng các nhóm thiểu số theo đạo Thiên chúa, Phật giáo, Ấn Độ giáo và Khổng giáo vẫn duy trì sự hiện diện rõ rệt. Các nhà thờ Hồi giáo như Nhà thờ Hồi giáo lớn Kauman và hội trường cổ Kotagede nằm cạnh các nhà thờ ở Kotabaru và các ngôi đền Trung Quốc trong khu phức hợp Tjen Ling Kiong. Năm 1912, Yogyakarta chứng kiến ​​sự thành lập của Muhammadiyah—ngày nay là một trong những tổ chức Hồi giáo hàng đầu của Indonesia—bởi KH Ahmad Dahlan tại quận Kauman. Trụ sở chính của tổ chức này vẫn ở đây, củng cố danh tiếng của thành phố như một trung tâm trí tuệ của tư tưởng tôn giáo.

Trên đường phố, các nghi lễ hàng ngày chứng minh cho sự tổng hợp này của đức tin và truyền thống. Những lời cầu nguyện vào thứ sáu thu hút những người sùng đạo mặc sarong đến sân trong râm mát của Nhà thờ Hồi giáo Syuhada; trong tháng Ramadan, các đoàn rước đèn lồng vào ban đêm quanh Kampung Wijilan, mang theo lễ vật là kolak và bubur sumsum; tại Maulud, alun-alun phía bắc biến thành sân khấu cho lễ hội Garebeg, khi những người hầu trong cung điện mang lễ vật hình nón trong đoàn rước và các tín đồ tranh giành những mẩu vụn được ban phước.

Các di sản sinh sôi nảy nở ở mọi khu vực. Bản thân Kraton trải dài trên mười một hecta, bao gồm hai quảng trường cung điện, các gian nhà ở, kho chứa đồ trang sức hoàng gia và các khu vườn nơi diễn ra các buổi biểu diễn gamelan không chính thức. Ngay cạnh là Bảo tàng Carriage, kereta kencana vàng lấp lánh bên dưới các tủ kính. Về phía nam, các khu vườn nước thư thái của Taman Sari gợi lên một bản thảo về niềm vui và sức mạnh—trước đây bị bỏ hoang, giờ được tái hiện thành một điểm tham quan công cộng, hoàn chỉnh với các phòng hang động và tranh ghép bằng gạch men.

Xa hơn nữa, Kotagede bảo tồn những dấu tích của vương quốc Mataram. Những con đường quanh co, được bao quanh bởi những ngôi nhà có khung gỗ tếch và xưởng chế tác bạc, dẫn đến nghĩa trang hoàng gia, nơi Panembahan Senopati nằm. Tại đây, nghề thủ công chế tác bạc tinh xảo vẫn tồn tại, được truyền qua nhiều thế hệ nghệ nhân, những chiếc vòng tay tinh xảo và những chiếc bát trang trí công phu thể hiện sự liên tục của kỹ năng và sự tinh tế về mặt thẩm mỹ. Tương tự như vậy, Kota Baru (Kotabaru) có những dinh thự thời thuộc địa, một nhà thờ theo phong cách châu Âu và sân vận động lâu đời nhất của thành phố—gợi nhớ về một thời đại khi các quan chức Hà Lan thành lập một khu dân sự nằm ngoài phạm vi quyền hạn của cung điện.

Các tổ chức văn hóa—bao gồm Bảo tàng Sonobudoyo, nơi bảo vệ các con rối wayang, hàng dệt batik và bộ gamelan; Bảo tàng Batik gần ga Lempuyangan; và bảo tàng y khoa Dr. Yap Prawirohusodo—mang đến những góc nhìn về sự phát triển xã hội và nghệ thuật của thành phố. Các phòng trưng bày đương đại như Bentara Budaya, Jogja Gallery và Cemeti Art House giới thiệu những khám phá hiện đại về nghệ thuật thị giác và trình diễn, trong khi Kedai Kebun Forum trên phố Tirtodipuran kết hợp không gian triển lãm với một hiệu sách, quán cà phê và sân khấu trực tiếp.

Giao thông công cộng đáp ứng mật độ dân số của thành phố bằng mạng lưới xe buýt, xe buýt nhỏ, taxi và tuyến xe buýt nhanh Trans Jogja, mặc dù không có làn đường dành riêng, nhưng vẫn đi vòng quanh Yogyakarta theo hai mươi tuyến đường. Xe buýt liên tỉnh khởi hành từ các bến xe Giwangan và Jombor, hướng đến các thành phố lớn của Bali và Java. Xe máy chiếm ưu thế trong giao thông cá nhân, len lỏi giữa ô tô và xe becak; đường vành đai và cầu vượt, chẳng hạn như Janti và Lempuyangan, giúp giảm tình trạng tắc nghẽn kinh niên.

Tuyến đường sắt tiếp tục tích hợp Yogyakarta vào lưu thông của Java. Kể từ tuyến đường sắt đầu tiên vào năm 1872, thành phố vẫn là điểm dừng chân quan trọng trên hành lang Jakarta–Surabaya. Ga Yogyakarta phục vụ các dịch vụ hạng thương gia và hạng sang, trong khi Ga Lempuyangan phục vụ các chuyến tàu hạng phổ thông. Các dịch vụ đi lại—KRL Yogyakarta–Solo và Prambanan Express—kết nối đến Solo và Kutoarjo, trong khi cầu đường sắt sân bay kết nối đến Sân bay quốc tế Yogyakarta ở Kulon Progo. Sân bay Adisutjipto, gần hơn, xử lý một số chuyến bay nội địa.

Cuộc sống ở Yogyakarta diễn ra tại những ngã tư bất ngờ giữa truyền thống và sự kỳ quặc. Khách du lịch mặc cả về andhong (xe ngựa bốn bánh) và dokar (xe đẩy hai bánh) trên Maliboro, mặc cả các tuyến đường đến Kraton hoặc đi vòng qua những con đường kampung rợp bóng cây. Ở phía nam alun-alun, du khách bịt mắt thử thách sự can đảm của mình bằng cách luồn lách giữa hai cây đa cổ thụ—một trò chơi gọi là masangin, sự đơn giản của nó trái ngược với quan niệm mê tín rằng thành công mang lại may mắn. Các tiệm mát-xa trên các con phố nhỏ cung cấp các liệu pháp phản xạ học cho những người mệt mỏi, trong khi gần Kraton, những chiếc bàn cờ bên đường mời gọi những người lái xe bekak, những tấm ván gỗ của họ nặng trĩu những mảnh chạm khắc và niềm tự hào của địa phương.

Mỗi sáng chủ nhật, một nghi lễ đô thị lại diễn ra trên đại lộ của Đại học Gadjah Mada. Từ bảy giờ đến chín giờ, những người chạy bộ đi bộ dưới tán cây đa, các võ sĩ luyện tập thế kuda-kuda và các sinh viên đi lại giữa các quầy hàng thực phẩm bán opor ayam, bubur ayam, siomay và sate ambal. Khi mặt trời mọc, một khu chợ trời trở nên sống động, các gian hàng bày bán sách cũ, đĩa than và xe đạp cũ kỹ.

Đối với những người tìm kiếm sự theo đuổi yên tĩnh hơn, các phòng tập yoga và thiền rải rác khắp thành phố. Các tổ chức như Balance Mind-Body-Soul ở Demangan cung cấp các lớp học hàng ngày, phục vụ cho cả người nước ngoài và người dân địa phương. Tại đây, năng lượng điên cuồng của thành phố lắng xuống thành những hơi thở đều đặn và các tư thế asana có hướng dẫn, một sự tương phản với những con phố sôi động ngay bên ngoài cửa phòng tập.

Để ghi nhận quần thể văn hóa độc đáo của mình, trung tâm Yogyakarta đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới vào năm 2023. Sự công nhận này không chỉ nhấn mạnh sự hùng vĩ của các công trình kiến ​​trúc mà còn nhấn mạnh đến những truyền thống sống động làm sống động mọi sân trong và ngõ hẻm. Bản thân cảnh quan thành phố mã hóa một trục vũ trụ: một đường thẳng được vẽ từ bãi biển Parangtritis qua Đài tưởng niệm Kraton và Tugu, đạt đến đỉnh núi Merapi. Sự liên kết thiêng liêng này—nối liền đại dương, cung điện và núi lửa—phản ánh niềm tin của người Java vào vai trò của Sultan là người trung gian giữa cõi trần gian và thế giới tâm linh.

Qua nhiều thế kỷ biến động—sự khuất phục của thực dân, thiên tai, chuyển đổi chính trị—Yogyakarta đã duy trì một bản sắc được hình thành trong cuộc đối thoại giữa di sản và sự đổi mới. Những bậc thầy batik của thành phố này sáng tạo ra các họa tiết mới ngay cả khi họ vẫn bảo tồn các kỹ thuật nhuộm cổ xưa; sinh viên miệt mài nghiên cứu các phương trình tham số trong các phòng thí nghiệm của trường đại học chỉ cách khuôn viên cung điện vài dãy nhà, nơi những người múa rối wayang tụng những câu thơ bằng tiếng Java cổ; các doanh nhân khởi nghiệp kỹ thuật số từ các không gian làm việc chung nằm trong các tòa nhà thuộc địa Hà Lan. Bản chất của thành phố nằm ở sự tương tác năng động này, một đô thị không ngừng phát triển, về bản chất vẫn là sự phản ánh của các kho tàng văn hóa sâu sắc nhất của Java.

Đi bộ trên những con phố của Yogyakarta là đi qua lịch sử theo thời gian thực, để sống trong một thành phố nơi quá khứ không phải là một bảo tàng hay một sự ràng buộc mà là một phép biện chứng sống động định hình mọi ngóc ngách của cuộc sống hàng ngày. Ở đây, di sản của Sultan tồn tại trong các nghi lễ và các nghi lễ nhường chỗ cho các cuộc biểu tình của sinh viên; nơi tro núi lửa hòa quyện với khói hương và tiếng gọi cầu nguyện, và mỗi hoàng hôn trên các bức tường cung điện thì thầm về khả năng phục hồi, đổi mới và những sợi dây liên tục của nền văn hóa Java. Trong lò luyện nhiệt đới này, Yogyakarta tiếp tục tạo nên câu chuyện của mình - vừa cổ xưa vừa hiện tại - mời thế giới không phải để chứng kiến ​​một cảnh tượng mà để tham gia vào một thành phố có câu chuyện vẫn luôn được tạo ra.