Krstarenje u ravnoteži: prednosti i mane
Путовање бродом - посебно на крстарењу - нуди карактеристичан и свеобухватан одмор. Ипак, постоје предности и недостаци које треба узети у обзир, као и код било које врсте…
Smeštene u polupustinjskoj ravnici između reka Nil i Atbara u severnom Sudanu, ruševine Meroea šapuću o nekada moćnom afričkom kraljevstvu. Skoro milenijum (oko 1000. p. n. e. – 350. n. e.) ovo je bilo srce Kraljevstva Kuš, civilizacije koja je ponekad rivala susednom Egiptu. Lokalitet obuhvata kraljevski grad i tri piramidalna groblja kušitskih kraljeva i kraljica, plus obližnje hramove u Naki i Musavarat es-Sufri.
UNESCO describes Meroë as “the royal city of the Kushite kings” – a center of power whose vast empire stretched “from the Mediterranean to the heart of Africa”. Little wonder that 25th-Dynasty pharaohs of Egypt hailed from this region and that Roman sources mention its queens (the Kandake) ruling in their own right. For modern visitors, Meroë today feels remote and mysterious, its steep-sloped pyramids rising like a mirage over ochre dunes. As one Smithsonian writer observed, Sudan’s pyramids are only now “emerging from the shadow of [Egypt’s] more storied neighbor”.
Pogled iz prestonice Kartuma, mapa desno prikazuje Meroe duž Nila (tačka A), oko 200 km severoistočno od Kartuma. Lokalitet se nalazi na istočnoj obali Nila, blizu modernog grada Šendi. Ovaj region, sudanska dolina Nila, bio je kolevka kušitske kulture. Ovde, okruženi pustinjskim peskom i isprekidanim palmama, ostaci carske prestonice stoje kao nemi svedočanstvo izgubljenog doba.
Sadržaj
Kraljevstvo Kuš vuče korene iz napatanske kulture i ranijih nubijskih kraljevstava. Do opadanja Novog kraljevstva Egipta (~1069. p. n. e.), moć Kušita je porasla u Napati na Nilu. Zapravo, kušitski grad Kerma datira iz oko 2500. p. n. e., ali su oko 1000. p. n. e. kušitski kraljevi sa sedištem u Napati postali regionalne supersile. Kasnije (8.–7. vek p. n. e.), kušitski faraoni (poput Kašte i Pije) osvojili su Egipat i vladali kao 25. egipatska dinastija. Ova dinastija je okončana kada su Asirci napali Egipat 666. p. n. e., nakon čega se kušitski dvor povukao na jug.
Oko 591. godine pre nove ere, egipatski faraon Psamtik II napao je Napatu, uništivši delove grada. Kao odgovor na to, kušitska prestonica je premeštena dalje uzvodno u Meroe, šumovito rečno ostrvo na Nilu. Prema istoričarima, „oko 590. godine pre nove ere Napata je opljačkana... a prestonica Kuša je premeštena u Meroe“, koji je vekovima ostao kraljevski centar. Nova lokacija je bila strateški utemeljena: nalazila se blizu nalazišta gvozdene rude i bila je lakša za odbranu. Meroeovi vladari su nastavili da neguju odnose i trgovinu sa Egiptom, ali su takođe gledali ka jugu i zapadu duž Nila i dalje.
Tokom klasičnog perioda (oko 300. p. n. e. – 350. n. e.) Meroitsko kraljevstvo je cvetalo. Grad Meroe je izrastao u impresivan urbano-industrijski kompleks. NJegova ekonomija se zasnivala na poljoprivredi (navodnjavana polja prosa, sirka i urmi) i ekstenzivnom topioničkom proizvodnji gvožđa. Kako jedan moderni istoričar primećuje, „Meroe... se obogatio zahvaljujući svojim gvozdenim radovima i trgovini. Žitarice su se izvozile zajedno sa gvozdenim oružjem i alatima, a stoka je lutala poljima oko grada.“ Bogatstvo je bilo legendarno: grčki istoričari (pa čak i persijski kralj Kambiz II) pominjali su Kuš, a predanje kaže da je Kambiz jednom krenuo ka Meroe 525. p. n. e., samo da bi ga pustinja odbila (ako je ta ekspedicija zaista stigla tako daleko). Bez obzira na to, do ranih vekova nove ere Meroe je bio jedan od najvećih afričkih gradova. Bio je „toliko bogat“ da je postao legendaran, sa prostranim palatama, veličanstvenim hramovima i naseljima koja su navodnjavana nilskim kanalima. Kraljevske hronike se hvale da je čak i „najsiromašniji građanin Meroea i dalje bio bolje profitirajući od bilo koga drugde“.
A distinctive feature of Meroitic Kush was the prominent role of Kandake (also spelled Kentake or Candace). In Meroitic language, “Kandake” (Greek Candace) originally meant “queen mother” – the sister or mother of the king who held political power. But from roughly the 3rd century BC onward, Kandake came to signify a ruling queen or queen regent in her own right. Indeed, during Meroe’s later centuries numerous women rose to power. One survey of sources notes that “a number of [Kandaces] ruled independently… from the city of Meroe c. 284 BCE to c. 314 CE”. In all, at least ten female monarchs (Candaces) are known from the Meroitic period (260 BCE–320 CE). These queen-monarchs often adopted royal titulary and stelae normally reserved for kings. In carvings they appear alone in regal dress, sometimes wielding weapons.
Jedna od najpoznatijih bila je Amanirena (vladala oko 40–10. godine pre nove ere). Prema rimskim istoričarima, Amanirena je predvodila kušitske vojske protiv Rimljana, pa čak i pljačkala delove Egipta, što je podstaklo prvu rimsku vojnu kampanju u Nubiju 25. godine pre nove ere. Zanimljivo je da je izvojevala mirovni sporazum sa Avgustom pod veoma povoljnim uslovima za Kuša. Drevni zapisi i savremeni istoričari sećaju se Amanirene kao hrabre jednooke ratnice-kraljice: navodno je izgubila oko u bici, ali je direktno pregovarala sa Rimljanima, čak je vratila i ukradene statue Cezara (sahranila je jednu ispod stepenica hrama kako bi ljudi hodali po njoj). Kako jedan zapis sumira: „Amanirena je najpoznatija kao kraljica koja je izvojevala povoljne uslove od Avgusta Cezara“ nakon „Meroitskog rata“ od 27–22. godine pre nove ere. NJen grob u Meroe sadržao je bogato blago (mnoge su sada u muzejima).
Još jedna značajna kraljica bila je Amanitor (vladala 1–25. n. e.). Natpisi govore da je vladala tokom Meroeovog vrhunca prosperiteta. Amanitor je naredila obnovu Amonovog hrama u Napati i renoviranje samog velikog Meroeovog hrama; arheološki dokazi (grobni prilozi, perle, novčići) ukazuju na živu međunarodnu trgovinu tokom njenog vremena. Nakon nje u 1. veku nove ere usledile su i druge vladajuće kraljice poput Amantitere, Amanihatašan i drugih. Kušitska tradicija je visoko cenila titulu Kandake: Dela apostolska u Novom zavetu čak pominju „Kandaku, kraljicu Etiopljana“ u čijoj službi je blagajnika preobratio Sveti Filip. Ukratko, u Meroeu je matrilinearna sukcesija dala ženama kraljevske porodice izuzetnu moć – toliko da su Grci i Rimljani počeli da govore o kušitskim kraljicama jednostavno kao „Kandaka“ ili „Kandake“, kao da je to ime, a ne titula.
Meroeova kultura bila je mešavina domaćih i stranih uticaja. Kraljevski dvor je obožavao mešavinu starih egipatskih božanstava (poput Amona) i lokalnih bogova. Jedinstveno domaće božanstvo bio je Apedemak, bog ratnik sa lavljom glavom. Hramovi u obližnjim Naki i Musavaratu es-Sufri sadrže upečatljive reljefe Apedemaka (jedan ga prikazuje kao troglavog lava), a „Hram lava“ u Musavaratu nagoveštava ritualne kultove životinja. Arhitektura je mešala egipatske stilove (stubovi, stubovi ukrašeni kapitelima lotosa) sa helenističkim i afričkim karakteristikama. Kako piše Smitsonijan, čak i sačuvane ruševine Meroeove palate i hrama pokazuju „prepoznatljivu arhitekturu koja crpi lokalne, egipatske i grčko-rimske dekorativne ukuse“ – svedočanstvo o globalnim trgovinskim kontaktima kraljevstva.
Možda najveće intelektualno nasleđe Meroea bilo je njegovo meroitsko pismo – među najranijim poznatim alfasilabarijima u Africi. Počevši od oko 3. veka pre nove ere, Kušiti su prilagodili egipatsko pismo za svoj jezik. Meroitsko pismo opstaje u dva oblika: hijeroglifskom (korišćenom na spomenicima) i kurzivnom (na papirusu i ostraku). Ukupno je bilo 23 slova (uključujući četiri samoglasnika) koji predstavljaju slogove. Britanski egiptolog F.L. Grifit dešifrovao je osnovnu azbuku 1909. godine upoređujući imena egipatskih vladara u meroitskim tekstovima. Međutim, sam meroitski jezik ostaje samo delimično shvaćen, jer postoji tako malo dvojezičnih tekstova. U praksi, skoro sve što znamo o pismu potiče iz natpisa na kraljevskim grobnicama i hramovskih grafita. Ipak, samo postojanje autohtonog pisanog jezika – koji koriste kraljevi, kraljice, sveštenici i pisari – označava Meroe kao pismenu, sofisticiranu kulturu. Ponosno je što je „pismo važno kao rani sistem pisanja u Africi“, čak i ako ga naučnici mogu čitati samo fonetski.
Arheolozi su iskopali desetine hiljada artefakata iz hramova i grobnica Meroea: grnčariju, nakit od zlata i karneola, gvozdene alate i rezbarene stele sa kraljevskim portretima. Mnogi od ovih artefakata sada se nalaze u Nacionalnom muzeju u Kartumu ili u stranim institucijama. Posebno je značajno skladište kraljevskog nakita pronađeno u piramidi Kandake Amanišakheto (vladao 10. p. n. e. – 1. n. e.), koje je uključivalo ukrašene narukvice i pozlaćenu krunu – od kojih su neke izložene u Berlinu i Kairu. Takvi nalazi ističu koliko su Meroeovi zanatlije bili napredni u zlatarstvu i metalurgiji.
Danas su najznačajniji prizor Meroea njegove piramide. Stotine malih piramida sa strmim stranama grupisane su na tri groblja pored Nila. Ove kušitske piramide (izgrađene otprilike 300. godine pre nove ere – 300. godine nove ere) podsećaju na egipatske prototipove, ali su jedinstveno meroitskog oblika: uske, šiljate i često na vrhu male kapele. Najveće piramide se uzdižu oko 30 m i služile su kao grobnice za vladare i kraljice. Okolna nalazišta su delimično urušena ili opljačkana, ali posetioci i dalje mogu da lutaju među redovima piramida.
Južno groblje (najdalje uzvodno) je najstarije grobno polje. Sadrži devet kraljevskih piramida – četiri kraljeva i pet kraljica – zajedno sa zapanjujućih ~195 pomoćnih grobnica za niže kraljevske porodice i zvaničnike. Severno groblje ima 41 kraljevsku piramidu (oko 30 kraljeva i 6 kraljica, plus nekoliko visokih plemića). Zapadno groblje (malo dalje) je nekraljevsko područje sa preko 100 manjih grobnica. Ukupno, više od 200 piramida je prvobitno izgrađeno u Meroeu, što ga čini jednim od najvećih piramidalnih polja na svetu. Poređenja radi, čak i čuvena egipatska visoravan Giza ima samo tri piramide. (Jedna usputna tvrdnja je da Meroe ima „više piramida nego Egipat“, iako je većina mnogo manja.)
Thousands of visitors each year do not throng these sands, so Meroë retains a very quiet, remote atmosphere. None of the cemeteries has a visitor center – at best there are a few benches and a low stone wall where guards or guides might sit. Sunbeams filter through towering doorways of the pyramid chapels, where faded reliefs of deities or pharaohs can still be seen. Some pyramid temples have graffitied reliefs: for example, inside one chapel is a carving of the goddess Wadjet. But much has vanished over time. Many pyramid tops were deliberately removed in antiquity and again in the 19th century by treasure-hunters. In fact, archaeological reports note that “many [pyramid] tops are broken” – a legacy of European looting in the 1800s. As a result, almost every pyramid now appears truncated, with a flat plateau at its summit where once a chapel roof stood. Despite these losses, the layout of the necropolis is still remarkably clear: broad sandy avenues lead between rows of pyramids, and the ground is dotted with ornamental stone lions and sphinxes that once guarded the royal tombs.
Do 4. veka nove ere, zlatno doba Meroea se završavalo. Legenda kaže da je oko 330. godine nove ere vojska iz etiopskog kraljevstva Aksum napala i opljačkala grad. U svakom slučaju, poslednji kraljevi Kuša pali su ubrzo nakon toga – oko 350. godine nove ere vladari kao da nestaju iz istorije, a mesto je napušteno. Faktori životne sredine takođe su doprineli padu. Prosperitetna industrija gvožđa u Meroeu bukvalno je progutala njegove šume. Da bi se napajale peći za gvožđe, ogromni delovi bagremovog drveta su posečeni za drveni ugalj. Arheolozi i geolozi pokazuju da je region postao obezšumljen, a zemljište prekomerno ispašeno stokom. Usevi su propali, a nekada plodna polja su se pretvorila u pesak. Na kraju, istraživači zaključuju da čak i bez aksumskog napada, Meroe verovatno ne bi mogao da održi svoje stanovništvo pod ovim uslovima. Do kraja 4. veka grad je bio napušten, a ubrzo je lokalno sećanje izbledelo.
Tokom narednih 1.500 godina, piramide i hramovi su bili gotovo zaboravljeni. Povremeni arapski putnici su primetili ruševine, nazivajući lokalitet „Badžaraveja“ ili „Bagravija“, ali je ostao nepoznat spoljnom svetu. U 19. veku, evropski istraživači su počeli da ga posećuju. Ličnosti poput Đuzepea Ferlinija i kasnijih arheologa zabeležile su mnoge piramide i odnosile suvenire. Ali tokom većeg dela moderne ere, Meroe je bio u senci slave Egipta. Tek nedavno su istoričari i turisti posvetili stalnu pažnju. Arheološki timovi su iskopali palate i hramove, otkrivajući mozaike, kupatila i razrađene zidove od cigle u kraljevskom gradu. Lokalitet je sada zaštićen kao mesto svetske baštine UNESKO-a („Arheološka nalazišta ostrva Meroe“). Danas, zaštitnici prirode brinu da su čak i ovi ostaci u opasnosti – od 2024. godine UNESKO je upozorio da su politički nemiri u Sudanu i smanjena bezbednost ostavili Meroe ranjivim na pljačku i štetu.
Poseta Meroeu je putovanje u nezemaljski pejzaž. Lokalitet se nalazi u ravnom pesku sušne ravnice Nila. Da biste do njega stigli iz Kartuma (uobičajene početne tačke), vozite se severoistočno duž pravog, prašnjavog autoputa. Kako put izlazi iz grada na sever, Nil se udaljava, a pejzaž se postepeno zamagljuje u žutu pustinju. Po vedrom danu, fatamorgana svetluca na horizontu – a onda, kako se jedan putopisac iz Smitsonijana živopisno seća, iznenada se pojavljuju „desetine strmih piramida“, koje probijaju horizont poput tornjeva bajkovitog grada. Prizor je toliko zapanjujući da posetioci često kažu „kao da otvarate knjigu bajki“. Zaista, sa ničim višim od palmi urmi kilometrima unaokolo, piramide Meroea veličanstveno se uzdižu 30 metara u visinu, naspram beskrajnog neba.
Izlazak sunca na piramidama u Meroeu. Na pustinjskom autoputu iz Kartuma, posetioci iznenada ugledaju „iza fatamorgane“ desetina strmih piramida koje se uzdižu na horizontu. Rano jutarnje svetlo pozlaćuje grobnice od peščara i ćerpiča, a karavan kamila često se vijuga preko obližnjeg peska.
Sa asfaltnog puta možete nazreti lokalni život: muškarci u belim haljinama od džalabija i turbanima jašu kamile preko dina, beduinski šatori razbacani pored puta i deca koja pasu koze. Nekoliko neformalnih prodavaca sedi na slamnatim prostirkama i prodaje glinene modele piramida ili ogrlice od jarkih perli. Inače, područje deluje kao da nije dotaknuto turizmom. Na mestu ruševina nema hotela, nema restorana – samo pesak, sunce i tišina. Kako jedan posmatrač primećuje, „područje je uglavnom slobodno od obeležja modernog turizma“. Približavanje kraljevskom groblju peške znači penjanje uz visoke, talasaste dine; sa tih peščanih vrhova brda, piramide u urednim redovima kao da se uzdižu pravo do 30 metara pod otvorenim nebom. Nema gužve, nema autobusa koji istovaruju gomile – često imate ruševine samo za sebe ili ih delite samo sa čuvarima kamila i seoskom decom.
Posetioci bi trebalo da budu spremni na surove uslove. Danju je sunce intenzivno, a temperature mogu preći 40 °C (104 °F) leti (maj–septembar), dok zimske noći (oktobar–april) mogu biti iznenađujuće hladne. Sredinom leta vazduh je suv i miran; zamislite da stojite usred žutog peska, okruženi srušenim zidovima i statuama, sa samo toplim povetarcem koji vam pravi društvo. Voda je strogo ograničena – ponesite najmanje 3–4 litra po osobi dnevno. Malo je hlada (nekoliko stabala akacija u blizini lokacije), a jedina „pogodnost“ je nisko cementno kupatilo ispred ulaza (obično otključano). Za najbolje uslove, planirajte posetu u hladnijim mesecima (otprilike oktobar–mart). Imajte na umu da je kišna sezona kratka; prosečna godišnja količina padavina ovde je ispod 100 mm.
Svi strani putnici obično ulaze u Sudan preko Međunarodnog aerodroma u Kartumu. (U prošlosti su postojali i parobrodi za Nil iz Asuana, Egipat, i železničke veze preko Vadi Halfe, ali zbog nedavnih sukoba i logističkih promena te rute su sada nepouzdane ili zatvorene.) Glavni grad Sudana opslužuju letovi iz Kaira (EgyptAir, Sudan Airways), Adis Abebe (Ethiopian Airlines), Istanbula (Turkish Airlines) i DŽede (flynas), između ostalih. Međutim, od 2023. godine aerodrom u Kartumu je često bio zatvaran zbog sukoba, a većina avio-kompanija je obustavila rute. Proverite najnovija savete za putovanja – od 2024. godine većina vlada upozorava protiv svih putovanja u Sudan.
Kada stignete na lokaciju piramide Meroe, prolazite pored jednostavne blagajne pored asfaltiranog puta (obično ima osoblje samo ujutru). (Prema skorašnjim izveštajima, cene ulaznica su nominalne i često se mogu pregovarati – turisti su primetili da plaćaju oko 10–20 dolara po osobi. Uvek se unapred dogovorite o ceni.) Iza blagajne, zemljani put vodi do tri groblja. Ruševine su otvorene skoro ceo dan, mada pustinjska vrućina znači da mnogi posetioci dolaze u zoru ili sumrak.
Gotovo svim stranim državljanima je potrebna sudanska viza. Pasoši moraju važiti najmanje šest meseci nakon ulaska. Turističke vize moraju se dobiti unapred od sudanske ambasade ili konzulata – generalno se ne izdaju po dolasku. Za državljane SAD pravila zahtevaju unapred ulaznu vizu iz Kartuma; takođe se mora nositi dokaz o vakcinaciji protiv žute groznice. (Građani nekih zemalja mogu dobiti vize na granicama po sopstvenom nahođenju, ali ne računajte na to.) Imajte na umu političku situaciju: sudanska granična kontrola može neočekivano zatvoriti prelazne tačke tokom sukoba.
Alkohol je strogo zabranjen muslimanima; samo jedan hotel u Kartumu (Grand hotel) sme da služi pića, a nema alkohola u Šendiju i Meroeu. Budite posebno poštovani na svetim mestima: ne ulazite u džamiju ili svetinju bez dozvole i izbegavajte da gazite ili pokazujete na bilo koji Kuran ili mesto za molitvu. Tokom Ramazana (meseca posta), ne jedite, ne pijte i ne pušite u javnosti tokom dana i budite posebno poštovani. Kao što kulturni saveti kažu: pokrijte se, nudite predmete desnom rukom i ne fotografišite ljude (posebno žene) bez pitanja. Obucite se svetlo ili čisto – Sudanci se ponose urednim izgledom čak i u udaljenim područjima.
Poseta Meroeu je podjednako vezana za samoću i maštu koliko i za istoriju. Stoji se među spomenicima koje su drevni kraljevi i kraljice gradili, a koje je sada poluprogutao pesak. Zlatna svetlost u zoru ili sumrak pretvara crveni peščar u medeno zlato, a vetar šapuće kroz kolonade. U takvim trenucima, tišina je gotovo duhovna. Lako je zamisliti sveštenika-kralja Namandžalija kako ulazi u svoju grobnicu, praćen sveštenicima u leopardovim kožama (leopard je još jedan kušitski kraljevski simbol), ili kraljicu Amanitor kako predvodi povorku u ista polja.
Čak i danas, ljudi i dalje žive blizu Meroea. Nubijske zajednice obrađuju navodnjavano zemljište južno od grobnica, uzgajajući sirak i povrće. Deca pohađaju malu osnovnu školu nazvanu po kralju Taharki, faraonu Kuša iz 25. dinastije. Uveče se poziv na molitvu iz Šendijevih džamija širi preko dina, mešajući se sa zvucima mukanja kamila i dečjeg smeha. Kontrast je opipljiv: veličina nestalog carstva na horizontu i jednostavni ritmovi modernog nubijskog seoskog života u prvom planu.
Prilikom planiranja posete, čovek iz prve ruke doživljava ovaj kontrast. Nedelju dana nakon obilaska drevnih ruševina Meroea, možda ćete se naći kako se cenkate na haotičnim sukovima Kartuma ili ispijate čaj od hibiskusa sa vlasnikom prodavnice iz naroda Šendi koji vas upućuje ka piramidama. Uspomene se kombinuju – putovanje, arheologija, gostoprimstvo – na načine koje nijedna brošura ne može u potpunosti da obuhvati.
Путовање бродом - посебно на крстарењу - нуди карактеристичан и свеобухватан одмор. Ипак, постоје предности и недостаци које треба узети у обзир, као и код било које врсте…
Grčka je popularna destinacija za one koji traže opušteniji odmor na plaži, zahvaljujući obilju priobalnih blaga i svetski poznatih istorijskih lokaliteta, fascinantnih…
Od samba spektakla u Riju do maskirane elegancije Venecije, istražite 10 jedinstvenih festivala koji pokazuju ljudsku kreativnost, kulturnu raznolikost i univerzalni duh proslave. Otkrijte…
Francuska je prepoznatljiva po svom značajnom kulturnom nasleđu, izuzetnoj kuhinji i atraktivnim pejzažima, što je čini najposećenijom zemljom na svetu. Od razgledanja starih…
Док су многи величанствени европски градови и даље засјењени својим познатијим колегама, то је ризница зачараних градова. Од уметничке привлачности…
