Sarajevo

Sarajevo zauzima uski kotlinu u srcu Balkana, njegove niske ulice i grupisani krovovi uokvireni su sa tri strane liticama i šumovitim padinama Dinarskih Alpa. Na nadmorskoj visini od 518 metara, grad se proteže otprilike pet kilometara od istoka ka zapadu duž obala reke Miljacke, a u njegovim gradskim granicama živi oko 275.524 stanovnika, dok šire metropolitansko područje, koje obuhvata Sarajevski kanton, susedne opštine i delove Republike srpske, ima preko 555.000 stanovnika. Ovaj spoj geografije, stanovništva i istorije stvorio je metropolu čiji karakter leži podjednako u žuboru modernih ulica i tihom prostranstvu okolnih vrhova.

Od 15. veka, kada su osmanske snage proširile svoju granicu u Evropu, Sarajevo se pojavilo kao regionalno uporište. NJegovo naselje privlačilo je trgovce, zanatlije i upravnike, koji su osnovali trgovačku četvrt – Baščaršiju – koja je i danas kulturno srce grada. Tokom vekova, uzastopne vladavine carstava ostavile su neizbrisiv trag: vitke minarete pored crkvenih tornjeva, drvene kioske sa fontanama usred neogotskih kamenih fasada i plan ulica gde kaldrmisane ulice vijugaju pored austrougarskih gradskih kuća u osmanska dvorišta.

Do kraja devetnaestog veka, rukovodstvo Sarajeva je težilo tehnološkim inovacijama uporedo sa imperijalnim ambicijama. Godine 1885, grad je otvorio prvu stalno saobraćajuću električnu tramvajsku liniju u Evropi – i drugu u svetu – koja je povezivala periferna naselja sa prodavnicama i kafićima na Baščaršiji. U početku sa konjskom zapregom, mreža je elektrifikovana deceniju kasnije, a njeni tramvaji su išli u pravcu istok-zapad paralelno sa glavnim saobraćajnicama, čak i dok je Miljacka probijala centralni tok kroz pijacu i ministarstva.

Sto godina ranije, Sarajevo je takođe ušlo u modernu istoriju kroz tragediju. Dana 28. juna 1914. godine, Gavrilo Princip, bosansko-srpski nacionalista, pucao je u nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu suprugu u njihovoj koloni automobila. Taj metak je podstakao Austro-Ugarsku da objavi rat Srbiji i pokrene Veliki rat. Nakon toga, Bosna i Hercegovina je prešla iz osmanske u habzburšku vlast, a zatim u multikulturalni mozaik Kraljevine Jugoslavije.

Između svetskih ratova, Sarajevo je doživelo uspon obrazovnih i kulturnih institucija koje su nagovestile njegov kasniji ugled balkanske prestonice učenja i umetnosti. Prva islamska politehnika u gradu, osnovana u ranom osmanskom periodu, postala je deo Univerziteta u Sarajevu — najstarijeg sedišta visokog obrazovanja u bivšoj Jugoslaviji. Godine 1949, nakon oslobođenja od okupacije sila Osovine, nove administrativne zgrade, istraživački centri i fabrike pojavile su se pod zastavom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a stanovništvo grada je brzo raslo.

Zima 1984. godine obeležila je još jednu prekretnicu. Sarajevo je bilo domaćin XIV zimskih olimpijskih igara, donoseći na pet obližnjih planina - Treskavicu (2.088 m), Bjelašnicu (2.067 m), Jahorinu (1.913 m), Trebević (1.627 m) i Igman (1.502 m) - mesta za skijanje, bob i skijaške skokove. Ove takozvane olimpijske planine i dalje su turističke atrakcije, njihove žičare i staze su obnovljene u posleratnom dobu, a žičara na Trebeviću, rekonstruisana 2018. godine, sada prevozi posetioce sa dna doline do panoramskih vidikovaca.

Sarajevske igre otelotvorile su trenutak optimizma koji će uskoro biti pomračen. Od aprila 1992. do februara 1996. godine, grad je izdržao opsadu dužu od opsade Staljingrada ili Lenjingrada. Snajperska vatra, granatiranje i nestašice obeležile su njegove ulice, mostove i živote građana. Pa ipak, čak i tokom tih 1.425 dana, kulturni život se odvijao u podrumima i improvizovanim pozorištima, a Baščaršija je nastavila da obezbeđuje kafu i privid rutine.

Rekonstrukcija nakon rata u Bosni spojila je restauraciju sa inovacijama. Centralna banka Bosne i Hercegovine otvorena je 1997. godine u Sarajevu, a 2002. godine počela je sa trgovanjem Sarajevska berza. Industrije su se promenile: nekada velika proizvodna baza iz komunističke ere se smanjila, ali firme u telekomunikacijama (BH Telekom), farmaceutskoj industriji (Bosnalijek), energetici (Energopetrol) i pivarstvu (Sarajevska pivara) ostaju sa sedištem ovde. Trgovinski podaci iz 2019. godine pokazuju izvoz vredan oko 1,4 milijarde konvertibilnih maraka - predvođen mašinama i hemijskim proizvodima - dok se uvoz približio 4,9 milijardi, a najveći deo je stigao iz Hrvatske i Nemačke. Prosečna bruto mesečna plata početkom 2023. godine iznosila je 2.497 KM (približno 1.269 evra), a neto plate blizu 1.585 KM (805 evra), što ukazuje na skroman, ali stabilan oporavak.

Kulturne institucije su takođe ponovo dobile na značaju. Sarajevo se 2011. godine borilo za titulu Evropske prestonice kulture 2014. godine i bilo je domaćin Evropskog omladinskog olimpijskog festivala. Do 2019. godine, UNESKO je prepoznao grad kao Kreativni grad filma - jedan od samo osamnaest širom sveta - što odražava filmsku industriju koju dugo neguju lokalne škole, festivali i filmsko nasleđe Olimpijskih igara 1984. godine.

Geografski gledano, Sarajevo se nalazi blizu centra zemlje, u istorijskom regionu Bosne i Hercegovine. NJegova dolina, nekada plodna poplavna ravnica, sada ustupa mesto prostranim predgrađima i industrijskim zonama. Četiri gradske opštine — Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad — pokrivaju otprilike 402 kvadratna kilometra, dok šira urbana aglomeracija obuhvata Ilidžu, Hadžiće, Vogošću i Ilijaš. Izvan Federacije Bosne i Hercegovine nalazi se nekoliko opština Republike Srpske koje zajedno čine Istočno Sarajevo.

Klima je prelazna između okeanske i vlažne kontinentalne. Godišnje padavine padaju otprilike sedamdeset pet dana, ravnomerno raspoređene tokom godine, dok prosečna temperatura varira oko 10 °C. Januar donosi dnevne minimume blizu -0,5 °C; jul dostiže vrhunac od oko 19,7 °C. Ekstremne temperature su se kretale od -26,2 °C u januaru 1942. do preko 40 °C u avgustu 1946. i 2008. godine. Zimski inverzioni slojevi mogu zarobiti zagađivače u slivu, što izaziva respiratorne probleme kod ranjivih stanovnika.

Reka Miljacka ostaje centralna arterija grada. Izvire blizu planine Jahorine, teče jedanaest kilometara kroz Sarajevo pre nego što se ulije u reku Bosnu. Uzvodno, izvor Vrelo Miljacke nudi hladovine i šetališta; na zapadu, Vrelo Bosne kod Ilidže privlači vikend izletnike svojim bistrim izvorima. Manje pritoke - među njima i Koševski potok - hrane mrežu vodenih puteva koji su nekada pokretali mlinove, a kasnije snabdevali grad vodom.

Administrativno, Sarajevski kanton obuhvata četiri opštine čije je popis iz 2013. godine broj stanovnika iznosio približno 413.593: Stari Grad (36.976), Centar (55.181), Novo Sarajevo (64.814) i Novi Grad (118.553). Demografska struktura grada, nekada podjednako podeljena između Bošnjaka, Srba, Hrvata i manjih grupa, značajno se promenila tokom i posle rata. Godine 1991, skoro 30 procenata stanovnika se izjasnilo kao Srbi; do posleratnog perioda, taj udeo je naglo opao usred raseljavanja i preseljenja. Danas, identitet Sarajeva ostaje ukorenjen u njegovoj istoriji suživota – često nazvan nadimak „Jerusalim Balkana“ – čak i dok savremeni društveni pritisci podstiču svrstavanje sa tri konstitutivna naroda.

Saobraćaj odražava i ograničenja i obnovu. Uske ulice ograničavaju saobraćaj vozila, ali olakšavaju kretanje pešaka i bicikala, posebno u Starom gradu. Dva autoputa - Titova ulica i istočno-zapadni Zmaj od Bosne (E761) - nose saobraćaj, dok Koridor Vc (transevropska ruta Budimpešta-Ploče) preseca prigradsku obilaznicu. Tramvajski sistem, koji je u funkciji od 1885. godine, sada se sastoji od sedam linija; trolejbusi i autobusi dopunjuju uslugu. Poslednjih godina je došlo do nadogradnje voznog parka: dvadeset pet trolejbusa BKM 433, petnaest tramvaja Stadler Tango (prvi stižu u decembru 2023. godine), plus dodatni autobusi i renoviranje pruge do septembra 2023. godine. Glavna železnička stanica, koja datira iz 1882. godine i obnovljena je 1949. godine, povezuje Sarajevo na zapad sa industrijskim lokacijama i, preko elektrifikovane linije Sarajevo-Ploče, sa jadranskom obalom. Predlozi za metro Sarajevo, prvobitno proučavani početkom 2010-ih, predviđaju laku šinu ispod Miljacke, iako su finansiranje i ekološke procene još uvek predmet rasprave.

Vazdušni saobraćaj prolazi kroz Međunarodni aerodrom Sarajevo, oko osam kilometara jugozapadno od centra grada. Prvobitno osnovan kao travnati aerodrom u predgrađu Butmira 1930. godine, preseljen je na sadašnju asfaltnu pistu i terminal 1969. godine, a međunarodni letovi za Frankfurt počeli su 1970. godine. Misije pomoći tokom rata obavljale su se preko njegove piste; od Dejtona, povratio je svoju komercijalnu ulogu, opsluživši skoro milion putnika 2017. godine - preko 60 procenata nacionalnog aerodromskog saobraćaja. Između 2012. i 2018. godine, proširenje od 25 miliona evra povećalo je terminal za 7.000 m² i povezalo ga sa trgovačkim kompleksom Centar aerodroma Sarajevo.

Stari grad (Stari Grad) ostaje glavna atrakcija grada za posetioce. Na njegovom istočnom boku, Baščaršija se proteže ispod arkada iz osmanskog doba gde majstori bakra, drvoprerađivači i poslastičari obavljaju svoje zanate. U njegovom centru stoji Sebilj, drvena fontana iz 18. veka premeštena 1891. godine, poznata i po tekućoj vodi i po golubovima koji se okupljaju na trgu oko nje. U blizini, katedrala Svetog Srca – građena od 1884. godine u neogotičkom stilu od strane arhitekte Josipa Vancaša – nalazi se na trgu gde romaničke kule i osmougaona rozeta krase kameni pročelje, a unutrašnje freske i mermerni oltar evociraju odanost s kraja 19. veka.

Na kratkoj pešačkoj udaljenosti nalaze se i drugi osmanski ostaci: Morića han, jedini sačuvani karavansaraj od tri, nedavno obnovljen 1970-ih i u kome se još uvek nalaze restoran i izložbeni prostor; ruševine Tašlihana, otkrivene ispod hotela Evropa i uvrštene kao nacionalni spomenik; i Sat-kula pored Gazi Husrev-begove džamije, gde mehanizam zasnovan na lunarnom zračenju i dalje obeležava vreme zalaskom sunca umesto ponoći, a ponovo ga kalibriše svakih nekoliko dana gradski muvekit.

Jedan blok južnije, Vijećnica — sarajevska gradska vijećnica — stoji kao svedočanstvo austrougarskog preduzetništva. Projektovana u pseudo-mavarskom stilu idioma preporoda i završena 1894. godine, služila je kao Nacionalna i univerzitetska biblioteka do 1992. godine, kada je granatiranje progutalo njenih 1,5 miliona knjiga. Pažljivo restaurirana od 1996. do 2013. godine uz međunarodnu podršku, ponovo je otvorena kao mesto za izložbe, koncerte i protokolarne događaje. Nedaleko odatle, Dom oružanih snaga iz 1881. godine zadržao je svoje velike sale za prijeme, nekada društveno jezgro grada, a sada mesto za kulturna okupljanja.

Izvan krivudavih uličica Starog grada, zelene površine Sarajeva nude predah. Veliki park, smešten između nekoliko centralnih naselja, domaćin je spomenika Deci Sarajeva; Hastahana na Marijin Dvoru poziva na opuštena popodneva usred austrougarske arhitekture; a šetnica Dariva duž Miljacke vodi do Kozjeg mosta - mosta iz 16. veka poznatog u lokalnom stanovništvu kao Kozija ćuprija. Dana 24. decembra 2012. godine otvoren je Park prijateljstva od cinka i bronze u znak sećanja na veze sa Bakuom.

Bezbednosne zabrinutosti više proizilaze iz istorijskog nasleđa nego iz sadašnjeg nasilja. Minska polja su nekada okruživala grad na Trebeviću i drugde; do 2020. godine Trebević je proglašen potpuno očišćenim, iako su neka opasna područja i dalje označena znacima. Posetiocima se savetuje da se drže asfaltiranih ulica i izbegavaju periferna naselja sa povišenom stopom kriminala, kao što su Alipašino Polje i delovi Novog Grada. DŽeparoši, posebno u prepunim tramvajima i autobusima, povremeno predstavljaju rizik. Saobraćajne nesreće se dešavaju po stopi iznad evropskog proseka, što naglašava potrebu za oprezom prilikom prelaska prometnih ulica. Tokom zimskih inverzionih perioda, zagađenje vazduha dostiže vrhunac noću; osobe sa respiratornim problemima trebalo bi da nose odgovarajuće lekove.

Poštovanje posetilaca prema raznovrsnim verskim i kulturnim tradicijama Sarajeva obogaćuje svaki boravak. DŽamije, pravoslavne i katoličke crkve, kao i restaurirana sinagoga, često se nalaze na samo nekoliko blokova, podsećajući na vreme kada su zajednice koegzistirale pod osmanskom, habzburškom i jugoslovenskom vlašću. U konzervativnijim okruzima, od žena se očekuje da pokriju kosu i ramena prilikom ulaska u džamije; većina turističkih mesta obezbeđuje marame na ulazu. Lokalni domaćini često učestvuju u zajedničkim obrocima koji odražavaju bosansko gostoprimstvo – jela koja mogu da ne sadrže svinjetinu, ali sadrže vino. Diskretna svest o društvenim osetljivostima nosi istu vrednost kao i bilo koja preporuka iz vodiča.

Sarajevska prepoznatljiva tekstura nastaje iz slojeva imperije i ideologije, razaranja i obnove. To je mesto gde tramvajska zvona zvone ispod modernih stambenih kula, a miris pečenih ćevapa lebdi pored obnovljene siluete izgorele biblioteke. Planine se približavaju, nudeći padine za skijanje i planinarenje; parkovi i izvori reka mame hladom. Ovde, između Istoka i Zapada, prošlost grada ostaje živa čak i dok njegovi ljudi ponovo grade ka neizvesnoj budućnosti.