Bosna i Hercegovina

Bosna i Hercegovina leži na raskrsnici Centralne i Jugoistočne Evrope, a njene konture oblikuju planinski grebeni, rečne doline i deo jadranske obale. Suština zemlje otkriva se u kontrastu između njenih surovih visoravni i plodnih ravnica, između preostalih senki njene burne prošlosti i opreznog optimizma naroda koji se obnavlja. Prostirući se od 42° do 46° severne geografske širine i 15° do 20° istočne geografske širine, graniči se sa Hrvatskom na severu i zapadu, Srbijom na istoku i Crnom Gorom na jugoistoku, dok joj koridor od dvadeset kilometara kod Neuma omogućava prolaz do Jadranskog mora. Sarajevo, smešteno u kotlini okruženoj Dinarskim Alpima, služi kao prestonica i odličan primer slojevitog identiteta Bosne – preseka islama, pravoslavlja i katolicizma, kao i istočnih i zapadnih kulturnih struja.

Zemlja se prirodno deli na dva široka geografska regiona koji nose njeno ime. Bosna, veći severni deo, definiše se kontinentalnom klimom: leta koja dostižu visoke dvadesete stepeni Celzijusa, zime koje su hladne sa snežnim nanosima. Teren se ovde kreće od Panonskih ravnica na severoistoku - gde reka Sava označava granicu sa Hrvatskom - do centralnih visoravni Dinarskih Alpa. Skoro polovina zemlje je prekrivena šumom, koncentrisanom u centru i na bočnim planinskim padinama. Hercegovina, na jugu, deli krečnjačko zemljište i krašku topografiju svog planinskog suseda, ali se odlikuje mediteranskim uticajem. Blage, kišne zime i suncem obasjana leta neguju vinograde na terasastim padinama, dok uske doline nose reku Neretvu do mora.

Dinarski lanac, koji preseca Bosnu i Hercegovinu od severozapada ka jugoistoku, dostiže svoj vrhunac na vrhu Maglić (2.386 m) na crnogorskoj granici. Manji vrhovi - Bjelašnica, Jahorina, Vranica - nude zimska odmarališta i pružaju kulisu alpskim livadama. Geološki gledano, regionom dominira mezozojski krečnjak, ali frenetične tektonske sile su takođe ostavile slojeve gvožđa, uglja, boksita, cinka i soli u centralnim basenima. Ispod zelenih krošnji bukve i jele nalaze se staze koje se koriste za rafting na divljim vodama na rekama Vrbas, Tara i Una, gde duboke klisure poput kanjona Tare usecaju dramatične kanjone poznate među veslačima širom sveta.

LJudsko prisustvo u ovom pejzažu proteže se do gornjeg paleolita, ali neolit je svedočio naseljenim zajednicama butmirske, kakanjske i vučedolske kulture. Usledila su ilirska i keltska plemena, samo da bi između šestog i devetog veka ustupila mesto Južnim Slovenima. Do dvanaestog veka nastala je bosanska banovina, kasnije krunisana kraljevstvom pod dinastijom Kotromanić u četrnaestom veku. Osmansko osvajanje sredinom petnaestog veka uvelo je novi društveni poredak i islam, ugrađujući džamije i hamame pored srednjovekovnih tvrđava. Osmanska vladavina trajala je do austrougarske okupacije 1878. godine, formalizovane aneksijom 1908. godine. Carski infrastrukturni projekti - od železnica do administrativnih reformi - ostavili su i kamene mostove i birokratsko nasleđe.

Nakon Prvog svetskog rata, Bosna i Hercegovina je ušla u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije preimenovane u Jugoslaviju. Nakon Drugog svetskog rata, postala je jedna od šest republika u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, a njen glavni grad Sarajevo bio je domaćin Zimskih olimpijskih igara 1984. godine, što je bio dokaz Titove multinacionalne vizije. Raspad Jugoslavije 1992. godine doveo je do nezavisnosti i rata koji je opustošio gradove, raselio stanovništvo i ostavio mine razbacane po ruralnim područjima. Potpisivanje Dejtonskog sporazuma u ​​decembru 1995. godine okončalo je aktivna neprijateljstva i uspostavilo složen politički okvir za uravnoteženje interesa Bošnjaka, Srba i Hrvata.

Taj okvir opstaje i danas: trodelno predsedništvo sa jednim bošnjačkim, jednim srpskim i jednim hrvatskim članom; dvodomni parlament; i uprava podeljena između dva entiteta - Federacije Bosne i Hercegovine (pretežno bošnjačke i hrvatske) i Republike Srpske (pretežno srpske) - plus Distrikt Brčko, samoupravni kondominijum. Ova decentralizacija ograničava centralnu vlast, odražavajući kompromise iz ratnog vremena čak i kada komplikuje kreiranje politika.

Demografski, broj stanovnika republike je opao sa 4,37 miliona u 1991. godini na 3,53 miliona prema popisu iz 2013. godine, prvom od 1991. godine, oko kojeg su zvaničnici Republike Srpske sporili metodologiju. Bošnjaci čine nešto više od polovine stanovništva, Srbi oko 31 procenat, a Hrvati oko 15 procenata, sa malim zajednicama Roma, Jevreja, Albanaca, Crnogoraca, Ukrajinaca i Turaka. Iako u ustavu nije naveden jezik, bosanski, srpski i hrvatski jezik uživaju de fakto zvanični status na državnom i entitetskom nivou – tri standarda međusobno razumljivog južnoslovenskog narodnog jezika koji signaliziraju identitet koliko i komunikaciju.

Verska pripadnost odražava etničke linije. Muslimani, uglavnom nekonfesionalni, iako sa sunitskim tradicijama, čine nešto više od polovine građana; pravoslavni hrišćani, uglavnom Srbi, približavaju se 31 procenat; katolici, uglavnom Hrvati, čine otprilike 15 procenata; a mali procenat se pridržava drugih vera ili nijedne. Osmansko nasleđe opstaje u sarajevskoj Gazi Husrev-begovoj džamiji i Starom mostu u Mostaru, koji je pod zaštitom UNESKO-a – kamenom luku iz 16. veka, zamenjenom nakon ratnog razaranja i simbolu kulturne otpornosti.

Ekonomski, Bosna i Hercegovina ostaje država u razvoju. Industrija — posebno prerada metala, automobilski delovi i energetika — predvodi doprinos BDP-u, nakon čega slede poljoprivreda na plodnim rečnim ravnicama i širi sektor usluga. Turizam je postao pokretač rasta: projekcije Svetske turističke organizacije svrstale su zemlju među najbrže rastuće destinacije na svetu između 1995. i 2020. godine. Godišnji dolasci su premašili milion u 2017. godini, sa stalnim povećanjem noćenja, a skoro dva miliona posetilaca zabeleženo je 2018. godine. Sarajevo, koje su turistički vodiči prepoznali u 2000-im, koristi svoju osmansku čaršiju, austrougarsku arhitekturu i mesta sećanja poput Tunela nade. Mostar privlači hodočasnike i istoričare, koje privlači Stari most i obližnji izvor Blagaj, dok grad hodočašća Međugorje godišnje dočekuje preko milion vernika otkako su navodna ukazanja Marije iz 1981. godine dobila priznanje Vatikana 2019. godine.

Uz kulturni turizam cvetaju i aktivnosti na otvorenom. Zimski sportovi na Bjelašnici i Jahorini ostaju popularni, dok se u Nacionalnom parku Sutjeska nalazi Perućica, jedna od poslednjih prašuma u ​​Evropi. Rafting na rekama Drini i Tari organizuje međunarodna takmičenja; planinari prelaze krševito oblikovane kanjone Nacionalnog parka Una; biciklisti osvajaju staze za brdski biciklizam koje je nagradio National Geographic. Čak i ostaci ratnog vremena, poput Titovog tajnog bunkera D-0 ARK u blizini Konjica, privlače posetioce koji traže nekonvencionalno nasleđe.

Transportna infrastruktura odražava i potencijal i ograničenja. Međunarodni aerodrom Sarajevo povezuje zemlju sa inostranstvom, dok domaće železničke usluge funkcionišu u okviru odvojenih kompanija Federacije i Republike Srpske - ostataka Jugoslovenskih železnica koje su preraspoređene u nacionalne entitete nakon 1992. godine. Putevi se vijugaju kroz planine i ravnice, ali je održavanje neravnomerno van glavnih koridora, a vožnja usmerena na brzinu predstavlja opasnost.

Arhitektonsko nasleđe prikazuje promene u vladavinama. Romanički ostaci i srednjovekovna nadgrobna groblja (stećci) odražavaju doba Banata i Kraljevine. Osmanski otisci se pojavljuju u medresama, karavansarajima i hamamima. Austrougarski uticaji se manifestuju u bulevarima, javnim zgradama i fabrikama. Jugoslovenski modernizam se nazire u brutalističkim vladinim blokovima, dok su posleratne restauracije preoblikovale stare gradove i oživele tradicionalne zanate.

Kulinarske tradicije odražavaju spajanje Istoka i Zapada. Bosanska jela retko su teška; čorbe, punjeno povrće i meso sa roštilja oslanjaju se na prirodne sokove, a ne na sosove. Sastojci se kreću od paradajza, krompira i pasulja do šljiva, mlečnih kremova i začina poput paprike. Ćevapi - kobasice od mlevenog mesa sa roštilja - predstavljaju nacionalni simbol uz burek, dolmu, sarmu i pilav. Hercegovački vinogradi daju snažna crvena vina; loza, rakija od grožđa slična grapi, i voćna rakija plutaju u kafanama. Kafane služe bosansko pivo u bakarnim džezvama uz rahat lokum, potvrđujući ritual dužeg razgovora.

Posetioci moraju obratiti pažnju na preostale podsetnike na sukob. Procenjuje se da je pet miliona mina i dalje postavljeno u ruralnim područjima i na privatnim imanjima, što zahteva strogo pridržavanje obeleženih staza i poštovanje znakova upozorenja. Lokalne vlasti su objavile grube mape kao smernice, ali razminirane staze ostaju najbezbednije rute. Kriminal je uglavnom nenasilan, iako džeparoši deluju u prepunim gradskim četvrtima. Psi lutalice se retko pojavljuju van južnih lokaliteta, a strogi propisi o bezbednosti hrane obezbeđuju higijenske kuhinje širom zemlje. Voda iz slavine je pitka u većini gradova, uz „hajrli česme“ – planinski izvori koji nude besprekorno osveženje.

Interakcije sa vlastima mogu uključivati nasumične policijske kontrole na entitetskim granicama; turisti sa stranim pasošima treba da nose ličnu kartu i da se povinuju propisima bez otpora. Vožnja zahteva oprez na uskim, lošim putevima gde se ograničenja brzine mogu zanemariti. Pušenje preovladava u zatvorenom prostoru, a preko polovine stanovništva koristi duvan, što znači da barovi, restorani i javni prevoz često nose izmaglicu dima.

Kulturno poštovanje je osnova bezbednog i ispunjavajućeg angažovanja. Političke osetljivosti i dalje traju; diskusije o ratnim događajima, teritorijalnim pretenzijama ili statusu Kosova ili Republike srpske rizikuju uvredu i ne dovode do velikog konsenzusa. Poštovanje verskih običaja – skidanje cipela u džamijama, skromno oblačenje u svetim mestima – neguje dobru volju. Briga o životnoj sredini je podjednako važna: reke, šume i planinske livade su među najmanje zagađenim u Evropi; neostavljanje traga odaje počast i nasleđu i budućim posetiocima.

Bosna i Hercegovina danas predstavlja spoj ožiljaka i sjaja, teren gde srednjovekovni stećci dele vrhove brda sa napuštenim vojnim položajima, i gde se smeh gostiju kafića meša sa crkvenim zvonima i pozivom na molitvu. NJeni ljudi se kreću kroz decentralizovanu politiku i tekuće reforme ka kandidaturi za Evropsku uniju i NATO, balansirajući etničku složenost sa težnjama za ekonomskim razvojem i društvenom kohezijom. U svojim selima i gradovima, u svojim krečnjačkim klisurama i plodnim ravnicama, Bosna i Hercegovina ostaje mesto slojevitih narativa – koji istovremeno zahtevaju pažljivu pažnju i nude neočekivanu toplinu onima koji slušaju.