Biškek

Biškek se uzdiže na severnom rubu podnožja kirgiskog Ala-Tooa kao grad skorašnjeg porekla i slojevite istorije. Na nadmorskoj visini od oko osamsto metara, zauzima blagu ravnicu koju drenira reka Čuj, a njegova mreža širokih, drvoredom oivičenih avenija i mermernih fasada prati tragove sovjetskog planiranja na vekovnim karavanskim putevima. Savremeni posetilac nailazi na mesto gde se sovjetski stambeni blokovi i privatno izgrađene kuće nalaze pored tragova praistorijskih logora, grčko-budističkih svetinja, nestorijanskih uporišta, kanatskih tvrđava i krečenja bulevara u moskovskom stilu.

Najraniji zabeleženi spomenik ovog lokaliteta bio je Pišpek, osnovan kao kokandska tvrđava 1825. godine radi nadgledanja regionalnog danka i trgovine. NJegovi zidovi su stajali sve dok ih ruske snage pod pukovnikom Apolonom Cimermanom nisu uništile u septembru 1860. godine uz pristanak lokalnog stanovništva. Danas se ruševine te tvrđave nalaze severno od ulice DŽibek DŽolu, blizu glavne džamije, podsećajući prolaznike na granicu koju su nekada osporavali kan i car. Godine 1868. rusko naselje je povratilo ime Pišpek unutar Turkestanske gubernije; njegova sudbina se ponovo promenila 1925. godine, kada ga je Kara-Kirgiška autonomna oblast uzdigla na status glavnog grada. Godinu dana kasnije, grad je postao Frunze, u čast Mihaila Frunzea (1885–1925), boljševičkog komandanta rođenog u Pišpeku. Pod tim imenom je do 1936. godine postao sedište Kirgiške Sovjetske Socijalističke Republike. Nezavisnost je vratila svoj prvobitni naziv – izmenjen u Biškek – 1991. godine.

Geografija oblikuje svakodnevni život ovde. Na jugu, vrhovi Ala-Tooa uzdižu se do skoro 4.900 metara, a njihov otopljeni sneg hrani navodnjavačke kanale koji okružuju skoro svaku ulicu. Leti ovi uski jarci održavaju krošnje brestova i topola koje senče trotoare i dvorišta. Severno od grada, prostrana stepa se proteže prema granici sa Kazahstanom, teren žitnog pojasa koji prekida samo vijugavi tok reke Čuj. Kratka železnička pruga povezuje Biškek sa linijom Turkestan-Sibir, a Međunarodni aerodrom Manas nalazi se dvadeset pet kilometara severozapadno, nekada sovjetsko civilno polje, kasnije američko logističko središte za operacije u Avganistanu, a trenutno čvorište za regionalne prevoznike.

Centar grada se pridržava pravougaonog plana. Avenija Čuj ga deli u pravcu istok-zapad, oivičena vladinim ministarstvima, univerzitetskim zgradama i kompleksom Akademije nauka. NJen zapadni deo sada nosi ime Avenija Deng Sjaopinga, što je znak kirgizkih napora da neguju veze van postsovjetskog prostora. Sovjetska ulica – zvanično Jusup Abdrahmanov – proteže se u pravcu sever-jug, a njeni izlozi i tržni centri privlače kupce ka Dordoj bazaru na severoistočnoj periferiji grada. Bulevar Erkindik povezuje železničku stanicu sa skulpturalnim vrtovima u blizini Ministarstva spoljnih poslova, a DŽibek DŽolu, dva kilometra severno, deo je regionalnog autoputa i domaćin je glavnih autobuskih terminala.

Javni trgovi i kulturne institucije beleže promene u ideologiji i sećanju. Trg Ala-Too, nekada Lenjinov trg, odbacio je svoju betonsku statuu Lenjina u korist stuba „Slobode“ i ceremonija straže na svaki sat. Oko njega se nalaze Državni istorijski muzej, koji prati kirgisku kulturu od davnina do sovjetske industrijalizacije, i Muzej primenjene umetnosti, gde nacionalni zanati – rezbareno drvo, filcani tepisi i srebrni filigran – ističu žive tradicije. U blizini, Panfilovljev park čuva sovjetske vožnje, među kojima je i panoramski točak čiji zarđali okvir nudi prelep pogled na urbanu mrežu. Nekoliko manjih galerija – Muzej likovnih umetnosti „Gapar Aitiev“, Muzej Frunzeove kuće – beleže lokalnu umetničku i političku istoriju u domaćim okruženjima.

Verski objekti dodatno ilustruju raznolikost grada. Belo-plava katedrala Svetog Vaskrsenja na DŽibek DŽolu služi pravoslavnoj zajednici. Nekoliko blokova dalje nalazi se rimokatolička crkva u Vasiljevoj ulici, nacionalno sedište kirgistanskih katoličkih vernika. Centralna džamija u Biškeku, jedna od najvećih u Centralnoj Aziji, smešta sunitsku većinu, dok Rimokatolička apostolska administracija i Ruska pravoslavna mitropolija vode nacionalna sedišta iz prestonice.

Pijace oživljavaju svakodnevni život. Na Oš bazaru, zapadno od centra, prodavci aranžiraju voće, povrće, mlečne proizvode i meso pod improvizovanim tendama. U proleće i leto sveži proizvodi stižu u velikim količinama sa obližnjih farmi, a trgovci razmenjuju somove ili komšijske razmene. Dordoj bazar, na rubu grada, izrastao je od tezgi na otvorenom do prostranog kompleksa kontejnera za prevoz, a svaki deo je specijalizovan za robu uvezenu iz Kine ili Rusije. Čak su i gradske ulice domaćini trgovine: Gamburger štandovi na uglu Sovjetske i Kijevske nude studentima sendviče u stilu donera za šezdeset soma, dok zeleni kiosci preko puta Filharmonije prodaju samsu pod nadzorom pekara pre zore.

Kuhinja odražava etničke slojeve. Plov, šašlыk i beš-barmak pojavljuju se uz ruske peljmene, dok turski, korejski i ujgurski restorani zadovoljavaju promenljive ukuse. Lanci poput „Arzu“ šire ujgurske rezance po gradu, a kafići oko Studentskog parka služe espreso studentima koji razgovaraju o politici. Za putnike sa ograničenim budžetom, dovoljne su ružičaste vekne nan hleba i sladoled pored ulice; za kolekcionare lokalnih rukotvorina, tezge nude kalpake i šarene tepihe čije cene odgovaraju umeću cenkanja.

Saobraćaj povezuje grad iznutra i sa njegovim susedima. Autobusi i električni trolejbusi saobraćaju od 1930-ih i 50-ih godina, dopunjeni minibusevima maršrutka za rute unutar i van gradskih granica. Dve glavne autobuske stanice - Istočna za prigradske minibuseve, Zapadna za autobuse na duge relacije - opslužuju saobraćaj do svakog regionalnog grada, Almatija, pa čak i Kašgara. Železničke usluge sa stanice Biškek-2 uključuju tri puta nedeljno liniju do Moskve i spora putovanja do Sibira i Jekaterinburga. Planovi za sistem lake železnice su još uvek u fazi razmatranja, ali još uvek nisu realizovani. Unutar grada, taksiji se kreću mrežom, a cene karata u proseku iznose oko 120 soma nakon mraka, što je ustupak bezbednosti.

Klima umereno utiče na život leti i zimi. Prosečne maksimalne temperature dostižu trideset jedan stepen Celzijusa u julu, ublažene planinskim povetarcem i iznenadnim grmljavinama koje trenutno brišu prašinu sa ulica. Zime padaju ispod nule, sa povremenim snegom i upornim maglama koje se zadržavaju u inverzijama. Godišnja količina padavina je ispod petsto milimetara, obrazac koji oblikuje i gradsko navodnjavanje i poljoprivrednu produktivnost u okolnoj stepi.

Biškek ima nešto više od milion stanovnika, što se promenilo od sovjetskog vremena. Evropljani – Rusi, Ukrajinci, Nemci – nekada su činili preko osamdeset procenata stanovnika grada. Do 2021. godine, etnički Kirgizi su činili otprilike sedamdeset pet procenata, dok su Evropljani činili oko petnaest. Uprkos tome što Kirgizi sada brojčano nadmašuju druge grupe, ruski jezik ostaje lingva franka na ulicama, u učionicama i vladi, pri čemu se Kirgizi više koriste u ruralnim područjima i na tradicionalnim ceremonijama.

Administrativno, grad se prostire na 169,6 kvadratnih kilometara i upravlja dva poluurbana naselja, Čong-Arik i Orto-Saj, unutar Lenjinskog okruga. Četiri okruga dele Biškek: Birinči Maj, Lenjinski, Oktobar i Sverdlov. Od njih, samo glavni grad zadržava imena okruga iz sovjetskog doba - retkost među postsovjetskim prestonicama - a predlozi za njihovo preimenovanje izazvali su debatu o istorijskom identitetu.

Kultura se proteže dalje od cigle i bulevara. Nacionalna biblioteka čuva rukopise i periodične publikacije; Kirgiški državni istorijski muzej i Muzej M. V. Frunzea dokumentuju nacionalne narative; Filharmonična sala i studiji državne televizije organizuju predstave i emisije. Novine kao što su Večernji Biškek (ruski), Biškek Obzerver (engleski) i Huimin bao (dunganski) otkrivaju višejezične čitaoce.

Svakodnevni rizici ublažavaju dinamičnost grada. Saobraćaj se brzo kreće širokim ulicama, a prelazak u špicu zahteva budnost. DŽeparoši često posećuju prepune bazare; posetioci čuvaju pasoše u hotelskim sefovima i umesto toga nose fotokopije. Noćni život cveta u klubovima i barovima, mada šetnje nakon radnog vremena mogu izložiti putnike krađi ili još gorem riziku; taksiji se preporučuju između mesta održavanja događaja. Javne saune poput Žirgal Banje nude hladne bazene i samobičevanje brezovim granama za trista soma, dok fitnes klubovi poput Karven kluba nude klimatizovane bazene i teretane za petsto soma dnevno.

Pukotine se pojavljuju na površini - neravni trotoari ispresecani navodnjavajućim kanalima, labavi poklopci šahtova, neosvetljene uličice. Pa ipak, za mnoge stanovnike i posetioce, ove osobenosti dodaju autentičnost mestu koje se retko sreće na konvencionalnim rutama. Biškek ostaje praktično mesto za usputne izlete u Tjen Šan, logističko čvorište za krugove Puta svile ili kratak boravak kroz zimske festivale i čajdžinice. Nosi otisak pola tuceta epoha bez ijednog spomenika koji definiše njegov duh.

Moguće je obići spomenike, bazare i muzeje grada za dan ili dva, ali duži boravak otkriva ritam njegovih ljudi: jutarnje pijace na kojima se trguju tračevi koliko i povrće; univerzitetska predavanja na ruskom i kirgiskom; večernje šetnje ulicama sa navodnjavanjem gde deca jure mačke lutalice. Biškek se ne predstavlja kao drevni dragulj ili skrovište za odmaralište. Umesto toga, nudi iskren pogled na tranziciju, gde ostaci carstava i ideologija opstaju u mermeru, muralima i tezgama na pijaci. U tom sukobu propadanja i obnove leži neupadljiv karakter glavnog grada Kirgistana – platno koje se razvija i koje posetilac može proučavati, možda dugo nakon što je otopljenje snega ponovo pročistilo svoje kanale.