Vals

Vals, wysokogórska gmina położona w regionie Surselva w Gryzonii w Szwajcarii, zajmuje powierzchnię około 175,56 kilometrów kwadratowych na wysokościach od 1252 metrów w centrum wioski do 3402 metrów na szczycie Rheinwaldhorn. Na dzień 31 grudnia 2020 r. jej populacja wynosiła 946 osób, z czego ponad 94 procent mówi po niemiecku, a znaczącymi mniejszościami są języki retoromański i włoski.

Od najwcześniejszego zamieszkiwania Vals było świadkiem obecności człowieka: artefakty z epoki brązu odkryte wokół źródeł termalnych i przełęczy Tomül świadczą o tysiącletniej znajomości wód, podczas gdy pozostałości z epoki żelaza na zboczach Valserberg wskazują na pasterskie lub strategiczne wykorzystanie na długo przed tym, zanim jakakolwiek kronika zapisała jego nazwę. W XI i XII wieku lokalni mieszkańcy retoromański intensywnie uprawiali dolinę Valser, która po raz pierwszy pojawia się w zapisach pisemnych w połowie XII wieku, jak w Valle. Około 1290 roku osada składała się z zaledwie czterech do siedmiu gospodarstw, w których pasono stada owiec na alpejskich sieciach, jednak nawet ta rodząca się społeczność nosiła piętno międzykulturowych prądów, które kształtowały jej strukturę przez stulecia.

W XIII wieku przybyli Walserowie — niemieckojęzyczni migranci wypędzeni z kantonu Wallis — których ekspansja przez górną dolinę została powstrzymana w 1457 r., gdy władze zakazały małżeństw mieszanych lub przejmowania ziemi od ludności retoromańskiej. W rezultacie Walserowie skupili się na końcu doliny, gdzie ziemia pozostała niezajęta, wprowadzając charakterystyczny dla Valliserów styl architektoniczny: bogate w drewno domy zwieńczone ostro spadzistymi dachami, w przeciwieństwie do ciężkich kamiennych konstrukcji ich sąsiadów. Styl ten przetrwał do dziś w typowych dla regionu osadach rolniczych, z których wiele, choć nie jest już zamieszkanych przez cały rok, nadal służy jako sezonowe pastwiska alpejskie.

Na południe od głównej wioski, przysiółek St. Martin wywodzi swoje korzenie od gości z rodu Waltera, którzy założyli go około XIV wieku. Początkowo zarządzany jako lenno przez rodziny szlacheckie pod auspicjami biskupstwa Chur, kościelny związek St. Martin zmieniał się z czasem: jego kościół, konsekrowany w 1345 roku pod patronatem St. Vincent, znalazł się pod Tersnausem po 1528 roku, na krótko odzyskał niemieckojęzyczną prebendę w 1776 roku, a następnie, w 1868 roku, ponownie powrócił pod duchowy autorytet Tersnausa. Politycznie, St. Martin uzyskało status odrębnej gminy w 1878 r., chociaż wcześniej, od co najmniej 1671 r., istniało jako dzielnica Tersnaus. Pomimo niezależności administracyjnej, pozostało niezmiennie wiejskie, stawiając opór elektryfikacji, która objęła sąsiednie miejscowości, aż do momentu, gdy w latach 1972–1973 stało się ostatnią szwajcarską gminą, która dołączyła do krajowej sieci elektroenergetycznej.

Współczesna gmina Vals, po połączeniu z St. Martin w 2015 r., obejmuje prawie 176 kilometrów kwadratowych. Z tego terytorium grunty rolne — mianowicie alpejskie łąki i pastwiska — stanowią około jedną trzecią, podczas gdy gęste lasy pokrywają około 12 procent. Osady zajmują mniej niż jeden procent obszaru, a cieki wodne, w tym strumienie lodowcowe i zbiornik Zervreilasee, stanowią nieco ponad dwa procent. Nieproduktywny teren — obejmujący skaliste zbocza, lodowce i nieproduktywną roślinność — dominuje na ponad połowie obszaru, nadając Vals jeden z największych zasięgów gminnych w Szwajcarii, mniej więcej porównywalny z Księstwem Liechtensteinu.

Położone między niemieckojęzycznym Safiental na wschodzie, retoromańskojęzycznym Lumnezia na północy i włoskojęzycznym Blenio za Alpami Adula, z Hinterrhein i Nufenen na południu, Vals zajmuje strategiczne alpejskie skrzyżowanie dróg. Jednak centrum wioski, Vals Platz, leży odosobnione za dwoma wąwozami — jednym na północy, drugim na południu — przez które przepływa Ren Vals. Dostęp jest zapewniony głównie przez pojedynczy korytarz doliny, flankowany skalistymi ścianami, które zarówno chroniły, jak i ograniczały rozwój osady. W tym ograniczonym jądrze zabudowa stanowi zaledwie 0,2 procent użytkowania gruntów, podczas gdy drogi i infrastruktura pomocnicza zajmują 0,3 procent.

Pod względem demograficznym Vals wykazało skromny wzrost — około 1,4 procent w ciągu ostatniej dekady — przy czym obcokrajowcy stanowią około 10,8 procent mieszkańców. Równowaga płci jest prawie równa, a struktura wiekowa ujawnia społeczność, w której około jedna czwarta ma mniej niż dwadzieścia lat, jedna trzecia mieści się w przedziale od dwudziestu do pięćdziesięciu dziewięciu lat, a pozostali to seniorzy. Osiągnięcia edukacyjne są godne uwagi: ponad 70 procent mieszkańców w wieku od dwudziestu pięciu do sześćdziesięciu czterech lat ukończyło studia średnie lub wyższe, co odzwierciedla szersze zaangażowanie Szwajcarii w zaawansowane ścieżki zawodowe i akademickie. Politycznie, Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (CVP) cieszy się największym poparciem, a dwie trzecie wyborców poparło ją w wyborach federalnych w 2007 r., podczas gdy Szwajcarska Partia Ludowa (SVP), Socjaldemokratyczna Partia (SP) i Wolna Partia Demokratyczna (FDP) pozostają w tyle.

Ekonomicznie gmina utrzymuje zróżnicowaną bazę. Działalność sektora podstawowego — głównie rolnictwo i leśnictwo — zatrudnia około 23 procent siły roboczej w około trzydziestu przedsiębiorstwach, podczas gdy sektor wtórny, obejmujący lekki przemysł i handel rzemieślniczy, angażuje około 29 procent pracowników. Dominuje sektor trzeci, przy czym gościnność, handel detaliczny, administracja publiczna i usługi profesjonalne stanowią prawie połowę całego zatrudnienia, co sprzyja zarówno stabilności, jak i adaptacyjności. Bezrobocie pozostaje niskie, na poziomie nieco ponad jednego procenta, co częściowo świadczy o odporności zapewnianej przez turystykę termalną i produkcję wody mineralnej.

Najbardziej znaną atrakcją Vals jest termalne spa Therme Vals, którego krystaliczne baseny i kanciaste pawilony kamienne są świadectwem bogatego w minerały kwarcytu wydobywanego lokalnie. Źródła termalne przyciągają gości od końca XIX wieku, kiedy to pierwsze hotele wyrastały wokół wód o temperaturze 30 °C; jednak wczesne przedsięwzięcia odnosiły jedynie sporadyczne sukcesy aż do dramatycznej przebudowy przeprowadzonej przez Petera Zumthora w 1996 roku. Wykorzystując około 60 000 płyt kwarcytu Vals, jego surowy projekt integruje podziemne komory i tarasy na świeżym powietrzu, umożliwiając gościom obcowanie zarówno z kamieniem, jak i niebem. Własność łaźni i sąsiadującego hotelu została przeniesiona z zarządu miejskiego — w celu zapobieżenia bankructwu w 1983 roku — na prywatnych inwestorów w grudniu 2012 roku, po długich rozważaniach grup społecznościowych i zwolenników architektury.

Źródło mineralne dostarcza również wodę mineralną Valser, butelkowaną przez Valser Mineralquellen AG, która pobiera połowę dopływu, podczas gdy reszta zasila termy. Gdzie indziej Valserstein — lokalny granit nasycony miką i skaleniem — iskrzy się pod wpływem światła słonecznego, a jego lśniąca powierzchnia przypomina o bogactwie geologicznym doliny. Pod względem hydrologicznym Vals doświadcza około 121 dni opadów rocznie, co daje średnio 1185 milimetrów wilgoci: sierpień okazuje się najbardziej mokrym miesiącem, a styczeń jest najsuchszy, chociaż nawet wtedy opady występują przez około dwanaście do trzynastu dni.

Sezonowa rekreacja wykracza poza baseny termalne. Teren narciarski Vals3000 wznosi się od dna doliny do alpejskich wyżyn w pobliżu Dachberg, a jego ośmiomiejscowa gondola i kwartet wyciągów — w tym kolejka linowa dla dzieci — zapewniają dostęp do stoków, które zaliczają się do najbardziej wzniosłych terenów Gryzonii. Z kolei Zervreilasee, zbiornik wodny utrzymywany przez tamę na Vals Rhine, przyciąga latem turystów pieszych i piknikowiczów, a droga dojazdowa pełni również funkcję ośmiokilometrowego toru saneczkowego zimą i służy jako trasa dla skuterów, gdy nadchodzi odwilż.

Na peryferiach możliwości stoi niezrealizowany projekt Tower Hotel, odsłonięty w marcu 2015 r. przez przedsiębiorcę kamieniołomu Piusa Truffera i inwestora Remo Stoffela. Przewidziany jako 381-metrowy szyb o 82 piętrach mieszczący 107 pokoi na powierzchni niewiele większej od kortu tenisowego, propozycja wywołała ożywioną debatę wśród mieszkańców — nasiloną przez ujawnienie wielomilionowych długów frankowych — i ostatecznie upadła, gdy Stoffel przeniósł się za granicę w lipcu 2019 r. Chociaż omawiano ją na forach architektonicznych i pokazano w serialu dokumentalnym Arte Vom Bauen in den Bergen, inicjatywa ta jest obecnie zawieszona.

Przez stulecia pasterskiej pracy, kulturowej konwergencji i geologicznego wyposażenia, Vals wykuło wyjątkową tożsamość: mikrokosmos alpejskiej wytrzymałości, gdzie spotykają się dziedzictwo retoromańskie i germańskie, gdzie kamień — wydobywany, rzeźbiony i składany — kształtuje ludzkie aspiracje, a gdzie wody termalne nadal oferują odnowę. Jego łąki i przysiółki nawiązują do tradycji rolniczej; jego architektura uzdrowiskowa do awangardowej powściągliwości; jego wyciągi narciarskie i tory saneczkowe do całorocznego objęcia wysokości. W swoich kamiennych murach, płynących wodach i szczytach przebijających niebo, Vals oferuje zarówno archiwum ludzkich wysiłków, jak i otwarte zaproszenie dla tych, którzy szukają ukojenia pośród skał i eteru.