Liptowski Jan

Liptovský Ján, kompaktowa gmina licząca 819 mieszkańców, położona w powiecie Liptovský Mikuláš w regionie żylińskim w północnej Słowacji, zajmuje powierzchnię 67 774 kilometrów kwadratowych na wysokości 654 metrów nad poziomem morza. Położona u ujścia Doliny Jánské, gdzie rozszerza się ona w Kotlinę Liptowską, wieś jest otoczona południowymi grzbietami Tatr Niżnych i przecinana przez rzekę Štiavnica, która wkrótce łączy się z Wagiem. Liptovský Ján, po raz pierwszy wzmiankowany w 1263 roku, nosi ślady wieków duchowych i świeckich wysiłków, bogactwa mineralnego i patronatu architektonicznego, co czyni go jednocześnie miejscem spokojnego odpoczynku i rezonującej ludzkiej opowieści.

Subtelna ekspozycja topografii Liptovskiego Jana odsłania osadę, w której woda i skała się spotykają. Na progu wyrzeźbionej przez lodowiec doliny, przysiółek wznosi się na przedgórzu, którego iglaste zbocza ustępują miejsca wapiennym skałom. Rzeka Štiavnica przepływa przez wioskę, jej wody rodzą się w Wysokich Tatrach, niosąc osady, które przez tysiąclecia wzbogacały gleby kotliny. Na północy przysiółki takie jak Beňadiková i Uhorská Ves graniczą z jego granicą katastralną; na zachodzie leżą Závažná Poruba i wejście do Doliny Demianowskiej; na wschodzie Podtureň i Liptovská Porúbka tworzą ciągłe krawędzie; na południowym wschodzie górskie pastwiska Vyšná Boca sygnalizują wejście w góry. Południowa granica, wytyczona grzbietem Tatr Niskich, pokrywa się z regionalnymi rozgraniczeniami, oddzielającymi Ziemię Żylińską i Bańską Bystrzycę oraz powiaty Liptowski Mikulasz i Brezno.

Naturalne źródła od dawna określają charakter Liptovského Jan. W obrębie współczesnych granic gminy znajduje się trzynaście źródeł mineralnych, a dziesięć kolejnych wypływa poza nią. Teplica, powszechnie znana jako Kaďa, jest najczęściej odwiedzanym, położonym zaledwie sto metrów od eleganckiego dworu Kazimírovského. Jej woda zawiera około 830 miligramów siarczanów na litr, co jest składem niemal identycznym ze źródłem Rudolfa, z którym tworzy parę hydrogeologiczną. Źródło Medokýš leży za wsią, w połowie drogi w kierunku Borová Sihoť, a jego lecznicze wody mają pokrewieństwo z wodami Uhorčianki w sąsiedniej Uhorské Ves. W poprzednich dekadach źródła te gasiły pragnienie zarówno miejscowych, jak i przyciągały turystów; dziś zaopatrują również baseny termalne, które łagodzą alpejskie powietrze ciepłem.

Ewolucja nazwy osady odzwierciedla prądy polityczne i kościelne. W dokumentach z 1286 r. pojawia się jako All-round, natomiast w 1358 r. pojawia się forma „Iwan Groźny” — raczej przypadek językowy niż odniesienie do cara Moskwy. Pod koniec XIV wieku odmiany takie jak Zentyan, Zentyuan, Sendywan i Zentiwan odzwierciedlają płynne współgranie łaciny i starowęgierskiego. W 1386 r. łaciński Sanctus Johannes potwierdza poświęcenie się jego świętemu patronowi; w 1471 r. Swati Jan, a później Zent Janus uściślają nazwę; XVI i XVII wiek zachowują Swati Janszky i Saint John; w 1927 r. słowacki Liptovský Svätý Ján pojawia się przed dekretem władz komunistycznych z 1960 r., który usunął przedrostek sacrum, dając obecną formę.

Ślady historyczne sięgają głęboko. W miejscu dzisiejszego gotyckiego kościoła w 1200 r. stała kaplica; jej kamienie prawdopodobnie służyły do ​​wczesnych konsekracji. W 1263 r. król Béla IV nadał terytorium — wówczas dziki krajobraz lasów i strumieni — Bohumírowi, synowi Vavrineca, i jego spadkobiercom. Jego sześciu synów założyło linie ziemskie: rodzinę Svätojánsky, Baánovcov i Smrečániovcov. Przed powstaniem niepodległej Czechosłowacji w 1918 r. Liptovský Ján leżał w komitacie Liptó w Królestwie Węgier, a w latach 1939–1945 był częścią wojenne Republiki Słowackiej.

Zapisy archiwalne z 1310 r. wspominają o splądrowaniu kościoła i zabraniu aktów własności należących do króla Władysława IV, co sugeruje, że pierwotna budowla została wzniesiona pod koniec XIII wieku. Sama parafia pojawia się po raz pierwszy w 1337 r., wymieniana wśród najnowszych w Liptowie obok Liptovský Mare i Svätý Kríž. Reformacja protestancka wpłynęła na życie wsi w połowie XVI wieku, kiedy w 1554 r. rodzina Svätojánsky założyła szkołę chłopską na terenie swojego majątku, przyciągając znanych kaznodziejów i nauczycieli, takich jak Ján Mathesius i Jakub Spléní. Ta instytucja została zamknięta podczas powstania Franciszka II Rakoczego (1705–1709) i ponownie otwarta w 1786 r., równocześnie z ustanowieniem autonomicznej kongregacji luterańskiej. Szkoła rzymskokatolicka o profilu trywialnym, istniejąca od końca XV wieku i wspierana przez katolicki odłam tej samej linii, zawiesiła działalność, gdy rozkwitła szkoła protestancka, i wznowiła działalność pod koniec XVII wieku.

Średniowieczne względy obronne znalazły wyraz w architekturze kościoła. Kościół rzymskokatolicki św. Jana Chrzciciela, jednonawowy budynek z wielokątnym prezbiterium i spiczastą wieżą, zajmuje podwyższony, ufortyfikowany teren. Zbudowany pod koniec XIII wieku, został rozbudowany w kierunku południowym pod koniec XIV wieku, kiedy to sanktuarium otrzymało sklepienie krzyżowo-żebrowe. W XVII wieku bastiony i dzwonnica zostały zintegrowane z murem obwodowym; jednak sama wieża pochodzi dopiero z 1808 roku. Konstrukcja zachowuje swoją surową fasadę podzieloną przyporami i zwieńczoną półkolistymi oknami łukowymi. Wewnątrz, pod sklepieniem stoi późnorenesansowy ołtarz główny; ołtarz boczny Ukrzyżowania pochodzi z XVI wieku, powiększony o rozszerzenie z XV wieku; kamienna baptysterium ze spiralną podstawą pochodzi z tej samej epoki. Wczesnobarokowy ołtarz zawiera gotycką figurę Madonny z drugiej połowy XV wieku, a pomniki poświęcone rodzinie Sentiváni, w tym epitafium i kostnica, świadczą o lokalnej szlachcie.

W przeciwieństwie do tego kościół ewangelicki, wzniesiony w 1785 roku jako budynek tolerancji, prezentuje prostokątne linie i wieżę, która kiedyś służyła jako surowa protestancka iglica, dopóki nie została uszkodzona przez pożar w 1907 roku. Juraj Košút nadzorował jej przebudowę w neogotyckiej formie; jej wnętrze prezentuje neobarokowy ołtarz z obrazem Chrystusa na krzyżu, datowanym na 1908 rok. Zewnętrznie jest ona artykułowana przez okna lancetowate i wieżę obramowaną lizenami, zwieńczoną piramidalną iglicą.

Oprócz budowli sakralnych Liptovský Ján zachował dziesiątki świeckich rezydencji, które przedstawiają arystokratyczne losy. Dwupiętrowy Zamek Sentivánivá, pierwotnie renesansowy na prostokątnym planie z XVII wieku, zyskał barokowe zdobienia i trzecie piętro, zanim przyjął fasadę w stylu empire z początku XIX wieku, jego parterowe renesansowe sklepienia i ryzalit podwójnych półkolumn oferują wizualną powagę. Dwór Ňáriovský, również renesansowy z XVI wieku, ma nieregularny plan i wewnętrzne sklepienia stiukowe, jego fasada jest przerywana okrągłymi narożnymi wykuszami umieszczonymi na drewnianych słupkach. Po drugiej stronie Štiavnicy stoi Dwór Za vodou z końca XV wieku, później rozbudowany w formie barokowej i XVIII wieku; jego podwójne renesansowe okno wychodzi na wodę, której szmer nadał domowi swoją nazwę.

Dwór Hilberta, z planem w kształcie litery L i siedemnastowiecznymi korzeniami, uosabia warstwy renowacji barokowej i klasycystycznej, a jego gładkie ściany są płótnem dla ewoluującego gustu. Niedaleko dwór Nemešovsko-Barnovský z około 1565 roku zachował renesansowy kominek z 1588 roku, obramowany fasadą z ram lisen. Dwór Pálovský przedstawia prosty prostokątny blok z XVII wieku, narożny ośmiokątnymi wieżami ze zwężającymi się iglicami, podczas gdy dwór Tomášovský, również renesansowy i w kształcie litery L, nabył barokowe precedensy około 1738 roku. Dwór Marcovský, z wczesnego XIX wieku klasycyzmu, charakteryzuje się trójkątnym szczytem i pilastrowaną fasadą, które świadczą o wczesnonowoczesnym wyrafinowaniu.

Dwór Šándorovský z arkadami i trójkątnym szczytem przeszedł klasycystyczne, a później dwudziestowieczne interwencje. Dwór Kazimírovský, parterowy i klasycystyczny, podkreśla swoją obecność poprzez centralny występ i ślepe łuki; Jonášovská kúria kieruje późnobarokową formę pod mansardowym dachem, odrestaurowanym w 1967 r.; Dwór Gáborov zachowuje sklepienie korytarzowe w formie segmentowej pod późnobarokową skorupą; a dwór uzdrowiskowy Sentiváni, zgodny z założeniem uzdrowiska na początku XX wieku, oferuje portal wejściowy obramowany pilastrami i tympanonem. Sam Dom Uzdrowiskowy, niegdyś stajnie rezydencji Sentiváni, został zaadaptowany w 1834 r. do obsługi gości, jego jońskie półkolumny i trójkątny szczyt oznaczają architektoniczny dialog między funkcją a formą. Dwór Ľubovsko-Pištovský, kolejny zachowany renesansowy budynek, przeszedł przebudowę w stylu klasycystycznym w XIX wieku, a następnie przebudowę w XX wieku; jego wewnętrzne sklepienia są szeptanym wspomnieniem minionej świetności.

Życie społeczne we wsi od dawna kręciło się wokół instytucji obywatelskich i kulturalnych. W 1886 r. mieszkańcy założyli stowarzyszenie straży pożarnej i remizę; w 1902 r. w Podtureni i Liptowskim Janie zakorzenił się teatr amatorski. Śmierć ostatniego spadkobiercy Svätojánskiego w 1930 r. przeniosła ogromne posiadłości do Republiki Czechosłowackiej. W 1971 r. powstał kompleks sportowy TJ Štart, wzmacniając zaangażowanie społeczności w rekreację i wspólne wysiłki.

Turyści spotykają teraz osadę, która oferuje zarówno alpejskie przygody, jak i termalne wytchnienie. Dwa ośrodki narciarskie stanowią kotwicę w miesiącach zimowych, narciarze podążają stokami wyrzeźbionymi w zalesionych grzbietach. Przy drodze do Doliny Jánská znajdują się miejsca gościnne: hotele, od rodzinnych pensjonatów po nowoczesne ośrodki spa zbudowane na leczniczych źródłach. Duży kompleks basenów termalnych, łączący naturalne i sztuczne baseny, przyciąga mieszkańców i turystów do wód podgrzewanych przez podziemne siły. Dom uzdrowiskowy, dziedzińce dworskie i parki razem tworzą spójny obwód relaksu i refleksji.

Codzienne udogodnienia podtrzymują życie na wsi. Sklep COOP Jednota dostarcza artykuły gospodarstwa domowego; usługi pralnicze zaspokajają praktyczne potrzeby; urząd pocztowy i centrum informacji turystycznej orientują przybyszów i ułatwiają korespondencję. Dostęp drogowy jest prosty: główna arteria prowadzi do dolin Jánská i Stanišovská, a zjazd na autostradę D1 znajduje się tuż na północ od wsi. Podróż koleją wymaga krótkiej przejażdżki autobusem do stacji w Podtureň, skąd częste połączenia obsługują szerszy region.

Poprzez średniowieczną kaplicę i renesansowy dwór, poprzez temperaturę źródeł i zarys kościołów, Liptovský Ján prezentuje mikrokosmos środkowoeuropejskiej historii. Jego populacja licząca mniej niż tysiąc dusz gromadzi się na ziemi ukształtowanej przez lodowce i strzeżonej przez góry, gdzie nurty rzek i upływ czasu dzielą równy priorytet. Czy to przyciągane przez bogatą w siarczany wodę, czy przez stoicką elegancję ufortyfikowanych sanktuariów i dworów, odwiedzający napotykają tutaj trwały dialog między rytmami natury a ludzkimi aspiracjami — dialog, który wciąż rozwija się w każdym źródle, w każdym kamieniu i w każdym kroku wzdłuż dolinnej drogi.