Czeski Krumlov

Český Krumlov rozciąga się wzdłuż wyraźnego meandra rzeki Wełtawy w południowych Czechach, żywej kroniki ponad siedmiu tysiącleci ludzkiej obecności. Tutaj brukowane uliczki okrążają późnośredniowieczne fasady, a mury ogromnego kompleksu zamkowego czuwają w cichej czujności nad miastem, które przeszło przez szlacheckie dynastie, rewolucje przemysłowe, ideologiczne wstrząsy i wreszcie gorliwość konserwatorską, która przyniosła mu uznanie UNESCO. Niniejszy artykuł oferuje zintegrowany portret geografii Český Krumlov, wielowarstwowej historii, dziedzictwa budowlanego, życia kulturalnego i praktycznych wymiarów — każdego aspektu wyłaniającego się ze szczegółowego tekstu źródłowego — z narracją, która uprzywilejowuje uważną obserwację nad nakazami przewodnika.

Położony około 20 kilometrów na południowy zachód od Czeskich Budziejowic i 134 km na południe od Pragi, Český Krumlov rozciąga się na obu brzegach Wełtawy, przecinając Pogórze Czeskiego Lasu. Jego terytorium miejskie rozciąga się do szczytu Vyšný vrch, który wznosi się na wysokość 744 metrów nad poziomem morza, i obejmuje części Obszaru Chronionego Krajobrazu Blanský les na północy. Według spisu ludności z 2021 r. miasto liczy około 13 000 mieszkańców i zamieszkuje dziesięć części gminy: Domoradice (2122), Horní Brána (2273), Latrán (777), Nádražní Předměstí (2572), Nové Dobrkovice (126), Nové Spolí (552), Plešivec (2833), Slupenec (87), Vnitřín Město („Śródmieście” 396) i Vyšný (540). Rdzeń miejski łączy się w Domoradicach, Horní Brána, Latrán, Nádražní Předměstí, Plešivec i Vnitřínů Město, gdzie kręte uliczki wyznaczają średniowieczny układ ulic zachowany w podkowiastym zakolu rzeki.

Nazwa „Krumlov” pochodzi z języka średnio-wysoko-niemieckiego Krumme Aue, czyli „krzywa łąka”, co nawiązuje do charakterystycznego zakola rzeki. W XV wieku dodano przymiotnik „Český” (czeski), aby odróżnić go od Moravský Krumlov w południowych Morawach, nadając miastu znajomą nazwę zarówno w języku czeskim, jak i niemieckim.

Znaleziska archeologiczne potwierdzają obecność człowieka w tym miejscu już w starszej epoce kamienia łupanego (70 000–50 000 p.n.e.), a intensywniejsze osadnictwo widoczne jest w pozostałościach z epoki brązu datowanych na około 1500 p.n.e. Społeczności celtyckie zakorzeniły się w młodszej epoce żelaza (około 400 p.n.e.), a do VI wieku n.e. uformowała się osada słowiańska. We wczesnym średniowieczu szlaki handlowe podążały biegiem Wełtawy, tworząc połączenia między powstającymi ośrodkami czeskimi.

Krótko przed rokiem 1250 członkowie szlacheckiej linii Vítkovci — potomkowie Witiko z Prčice — wznieśli pierwsze fortyfikacje tego, co miało stać się Zamkiem Český Krumlov. Pierwsza wzmianka dokumentalna, jako Chrumbenowe, pojawia się w dokumencie z 1253 roku. Poniżej twierdzy na szczycie wzgórza spontanicznie powstała osada — dzisiejszy Latrán — zasiedlona głównie przez osoby służące administracji zamku. Wkrótce potem powstała druga, planowana osada znana jako Stare Miasto, która połączyła osadników czeskich i niemieckich. Społeczność żydowska jest udokumentowana od 1334 roku, co odzwierciedla pluralistyczny charakter miasta od jego powstania.

W 1302 r. wygaśnięcie linii Vítkovci przekazało majątek królowi Wacławowi II, który nadał go rodzinie Rosenbergów. Za Piotra I z Rosenbergów górny zamek przybrał kształt wczesno-czternastowiecznego stylu gotyckiego, a w XV wieku Oldřich II przewodził tutaj apogeum potęgi Rosenbergów, rozszerzając swoje posiadłości i wspierając rzemiosło i handel w obrębie murów miejskich. Odkrycie złota w pobliżu Krumlova pod koniec XV wieku przyciągnęło niemieckich górników, przechylając równowagę etniczną na korzyść osób mówiących po niemiecku. Co znamienne, kazania w kościele św. Judoca były wygłaszane w języku czeskim aż do jego zamknięcia w latach 80. XVIII wieku.

Reformy Wilhelma z Rosenberga z połowy XVI wieku zjednoczyły Latrán i Stare Miasto i zapoczątkowały renesansową transformację zamku. Jednak losy dynastyczne odwróciły się ponownie w 1602 roku, kiedy brat Wilhelma, Peter Vok, sprzedał Krumlov cesarzowi Rudolfowi II, który zapisał go swojemu synowi Juliuszowi d'Austria. Następstwa powstania czeskiego i bitwy pod Białą Górą w 1620 roku sprawiły, że majątek trafił w ręce Ferdynanda II, a stamtąd do rodziny Eggenberg jako siedziby Księstwa Krumlov. Od 1719 do 1947 roku Schwarzenbergowie sprawowali władzę, nadzorując barokowe przebudowy, które nadały dzisiejszemu zespołowi charakterystyczną elegancję.

XIX wiek wprowadził koleje, drogi i przedsiębiorstwa przemysłowe, ale także przyniósł straty: większość średniowiecznych fortyfikacji została rozebrana, aby zrobić miejsce pod zabudowę. Do 1910 roku populacja wynosiła 8 662, z czego 85 procent stanowili niemieckojęzyczni. Rozpad Austro-Węgier w 1918 roku wprowadził Český Krumlov do nowej Czechosłowacji, jednak niemieccy deputowani regionu zadeklarowali wierność Austrii. Traktat z Saint-Germain-en-Laye (1919) zapewnił mu czechosłowacki status. Dwie dekady później Układ Monachijski przyznał Krumlovowi Reichsgau Oberdonau pod rządami nazistów, ale jego niemiecka większość została wydalona po 1945 roku, a miasto powróciło do Czechosłowacji.

Pod komunistyczną administracją historyczne centrum podupadło, a jego struktura została zaniedbana. Aksamitna rewolucja z 1989 r. odwróciła ten upadek. Działania restauracyjne, napędzane zwiększoną świadomością wyjątkowej gotyckiej, renesansowej i barokowej architektury miasta, nabrały tempa — a w 1992 r. centrum miejskie i kompleks zamkowy zostały wpisane jako jeden z pierwszych obiektów światowego dziedzictwa UNESCO w kraju.

Obecnie gospodarka Czeskiego Krumlowa łączy turystykę z produkcją. Największymi pracodawcami przemysłowymi są Linde Pohony (systemy napędowe i sterujące do wózków widłowych), Fronius Česká republika (sprzęt spawalniczy i fotowoltaiczny) oraz dwie filie grupy Schwan‑Stabilo: Schwan Cosmetics (ołówki kosmetyczne) i Schwan‑Stabilo (przyrządy do pisania). Szpital miejski jest głównym pracodawcą nieprzemysłowym. Pomimo uzależnienia od turystyki dziedzictwa kulturowego, Krumlov zmaga się również z kaprysem Wełtawy: powodzie z sierpnia 2002 r. wyrządziły poważne szkody, co skłoniło do znacznych inwestycji w obronę przeciwpowodziową i odnowę infrastruktury.

Tradycja warzenia piwa w tym miejscu sięga 1560 roku, kiedy powstał Pivovar Eggenberg. Działalność ta została zamknięta w 2014 roku, ale mały historyczny browar wznowił produkcję w tym samym miejscu w 2016 roku, zachowując zarówno techniki rzemieślnicze, jak i lokalny punkt orientacyjny.

Stare Miasto jest zgodne ze średniowiecznym planem ulic, a jego sercem jest plac Svornosti. Renesansowo-barokowy ratusz z 1597 r. łączy trzy dawne domy gotyckie pod arkadą, a szczyt jego poddasza jest świadectwem fuzji stylów. Zachowały się skąpe pozostałości fortyfikacji: jedna brama zbudowana w latach 1598–1602, bastion z 1505 r. i fragmenty murów zwinger.

Jednak zamek pozostaje cechą charakterystyczną miasta. Rozciągając się na powierzchni ponad siedmiu hektarów, składa się z czterdziestu budynków wokół pięciu dziedzińców i rozległego ogrodu. Kompleks otacza wypełniona wodą fosa, a jej obecni mieszkańcy — niedźwiedzie naturalnej wielkości — przywodzą na myśl grę słów Orsiniego na temat „orso”, którą dawni panowie przyjęli, aby połączyć się z włoskim rodem książęcym. Zwiedzający mogą wejść przez czerwone żelazne bramy Latrána na pierwszy dziedziniec, na którym znajdują się informacje turystyczne, publiczne toalety, galeria, a latem stoisko z przekąskami nad rzeką. Dalej znajduje się Mały Zamek i Fosa Niedźwiedzia; dalej na drugi dziedziniec, gdzie Muzeum Zamkowe i sześciopiętrowa renesansowa wieża oferują wystawy i panoramiczne widoki na miasto pod stromym urwiskiem.

Teatr barokowy, zbudowany w latach 1680–1682 i zmodernizowany pod patronatem Schwarzenberga w latach 1765–1766, jest jedną z zaledwie czterech osiemnastowiecznych scen na świecie, na których zachowała się oryginalna scenografia i maszyny. Świece nadal oświetlają dół i przestrzeń orkiestry, a przedstawienia odbywają się tylko przy specjalnych okazjach, pod ochroną teatru jako narodowego zabytku kultury. Od 1959 roku w ogrodach zamkowych działa obrotowe audytorium, na którym latem odbywają się produkcje przyciągające zarówno mieszkańców miasta, jak i turystów.

Wśród budowli sakralnych Kościół św. Wita zajmuje czołowe miejsce. Późnogotycka budowla (1407–1439) zbudowana na fundamentach z XIII wieku, nadal służy celom sakralnym i wspólnotowym. W pobliżu dawny Kościół św. Judoka w Latrán, zamknięty w latach 80. XVIII wieku, mieści obecnie sklepy i rezydencje; jego wieża służy jako publiczny punkt widokowy. Kompleks Corpus Christi i Virgin Mary, utworzony przez trzy wspólnoty monastyczne — Braci Mniejszych, Klarysek i Beginek — został ponownie otwarty w 2015 roku po gruntownej renowacji, oferując interaktywne wystawy pośród spokojnych dziedzińców klasztornych. Synagoga w stylu secesyjnym z 1908 roku, z neoromańskimi zdobieniami, również znalazła nowe przeznaczenie kulturalne po zamknięciu w 1938 roku.

Most Lazebnický łączy Latrán ze Starym Miastem, a jego obecna konstrukcja ze stali i kamienia pochodzi prawdopodobnie z 1834 roku. Jego centralny filar i przyczółki podtrzymują przęsło ozdobione figurą św. Jana Nepomucena i krzyżem, symbolizującymi wielowiekowe duchowe powiązania rzeki.

Muzea Czeskiego Krumlowa odzwierciedlają jego różnorodne dziedzictwo. Egon Schiele Art Centrum upamiętnia pobyt austriackiego malarza w tym miejscu, wystawiając prace i materiały archiwalne. Lokalnie skupione muzeum moldawitu interpretuje rzadki kamień szlachetny regionu, tektyt. Inne instytucje obejmują Muzeum Zamkowe z wieżą widokową; Muzeum Regionalne, które eksponuje czeskie antyki, okazy geologiczne i dziewiętnastowieczny model miasta; Muzeum Marionetek; Muzeum Figur Woskowych; Muzeum Prawa Tortur; Muzeum Klasztorne; Fotoateliér Seidel, poświęcone fotografii historycznej; i Muzeum Historycznych Motocykli.

Fotogeniczne uliczki i gęste barokowe zabudowania miasta przyciągnęły ekipy filmowe: nakręcono tu sceny do filmów Przygody Pinokia (1996), Szkarłatny kwiat (1999), Hostel (2005) i Iluzjonista (2006), dzięki którym Czeski Krumlov stał się miastem o międzynarodowej renomie.

Każdego roku kalendarz Krumlova jest pełen przepychu. Festiwal Pięciopłatkowej Róży, odbywający się w okresie przesilenia letniego, ożywia heraldykę Rosenberga, gdy rzemieślnicy, muzycy i przebrani mieszkańcy miasta wypełniają ulice. Historyczne szermierki, występy taneczne i turnieje rycerskie ożywiają zamkowe tereny i brzegi rzeki, a kulminacją są fajerwerki nad wodą. Międzynarodowy Festiwal Muzyczny trwa przez lipiec i sierpień, a jego program obejmuje muzykę kameralną i współczesne kompozycje. Pod koniec czerwca odbywa się festiwal Open Air Krumlov, który w Ogrodzie Browaru Eggenberg prezentuje bluesa, rocka i soul. Mniejsze wydarzenia, wystawy sztuki i produkcje teatralne wyznaczają pory roku, podtrzymując kulturalną witalność, która uzupełnia architektoniczny urok miasta.

Do Czeskiego Krumlova prowadzi droga I/39 pomiędzy Czeskimi Budziejowicami a Volarami oraz dwie linie kolejowe: Praga – Český Krumlov (bezpośrednie połączenie „Jižní expres” kursuje raz dziennie w każdym kierunku) oraz Czeskie Budziejowice – Nové Údolí ze stacjami w Český Krumlov i Domoradice. Pociąg ekspresowy odjeżdża z głównego dworca w Pradze o godz. 8 01 i przyjeżdża o godz. 10 55; Usługa powrotna odjeżdża o 14 07 i dociera do Pragi o 16 57. Pociągi regionalne z Czeskich Budziejowic wymagają przesiadki i pokonują trasę w ciągu 2 godz. 50 min do 3 godz. 40 min. Na dworcu czekają taksówki, którymi można dojechać w dół do miasta w 15–20 minut za około 100 CZK. Natomiast podmiejskie autobusy łączą obie stacje z centrum miasta za 10 CZK.

Autobusy z praskiego terminalu Na Knížecí kursują do Krumlova przez Písek i Czeskie Budziejowice; podróż trwa około trzech godzin, a ceny biletów w RegioJet zaczynają się od 200 CZK. Lokalne autobusy z Czeskich Budziejowic kursują w niecałą godzinę za 32 CZK. Międzynarodowe usługi wahadłowe łączą miasto z Wiedniem, Salzburgiem, Monachium, Budapesztem i nie tylko.

Parking na północny zachód od starego miasta jest zarządzany na dwóch płatnych parkingach, z ograniczoną liczbą miejsc przy drodze dostępnych wcześnie rano. Podróże łodzią pozostają letnią tradycją: wycieczki kajakowe, kanadyjkowe lub tratwą rozpoczynają się w Vyšším Brodzie i przechodzą przez Český Krumlov w drodze do Boršova. Nie są wymagane żadne wycieczki z przewodnikiem; lokalni organizatorzy zajmują się logistyką i odzyskiwaniem łodzi. W obrębie miasta nierówne brukowane uliczki zachęcają do eksploracji pieszo, podczas gdy rowery można przechowywać poza centralną dzielnicą, aby zachować atmosferę nieuczęszczanych ścieżek. Nocne raftingi oferują nocną perspektywę biegu rzeki w świetle księżyca.

Najważniejsze atrakcje według trasy:

• Zamek i pałac państwowy. Przeznacz co najmniej dwie godziny na zwiedzanie Małego Zamku, renesansowej wieży, teatru barokowego (zalecane bilety i wcześniejsza rezerwacja), fosy niedźwiedziej i ogrodów zamkowych z obrotowym audytorium, odrestaurowanymi fontannami i zacienionym stawem dla kaczek.
• Muzeum Regionalne. Stałe wystawy obejmują archeologię, geologię i sztukę czeską, z dziewiętnastowiecznym modelem miasta na najwyższym piętrze.
• Egon Schiele Art Centrum. Znajduje się przy Široká 71, otwarte codziennie, w tym w poniedziałki, kontekstualizuje krótką, burzliwą rezydencję Schielego w Krumlovie.
• Kopalnia grafitu. W Chvalšinská 243 wycieczki z przewodnikiem w mundurze górniczym ukazują techniki górnicze stosowane w XIX wieku; należy zarezerwować wcześniej telefonicznie.
• Kaplica na Górze Krzyża. Droga Krzyżowa prowadzi do kaplicy na szczycie wzgórza, skąd rozciąga się panoramiczny widok na miasto.
• Klasztory w Czeskim Krumlowie. Interaktywne wystawy i ogrody klasztorne oferują wgląd w życie Braci Mniejszych, Klarysek i Beginek, dostępne od 2015 r.

Nieprzemijająca siła Czeskiego Krumlowa leży w połączeniu rzeki, skał i ludzkiego wysiłku. Jego wąskie uliczki i fasady sprzed pięciu wieków świadczą o zmieniających się dynastiach i porządkach politycznych; jego festiwale i muzea potwierdzają żywą kulturę, która czci przeszłość, nawet gdy obejmuje odnowę. Zarówno dla gości, jak i mieszkańców miasto pozostaje jednocześnie repozytorium środkowoeuropejskiej historii i sceną współczesnej kreatywności — miejskim palimpsestem, w którym każdy kamień nosi ślad pokoleń.