Tbilisi

Położone w zapadniętym rozpadlinie doliny rzeki Mtkvari, otoczone suchymi podnóżami pasma Trialeti, Tbilisi, stolica Gruzji, jest miastem ukształtowanym przez dwie siły mitu i topografii. Zajmuje 726 kilometrów kwadratowych wschodniej Gruzji, zapewniając schronienie około 1,5 miliona mieszkańców (stan na 2022 rok). Sama nazwa — pochodząca od gruzińskiego słowa tbili, oznaczającego „ciepły” — przypomina siarkowe źródła, które jako pierwsze zmusiły króla Wachtanga Gorgasali do założenia tutaj miasta w V wieku. Jak głosi legenda, jego sokół myśliwski wpadł do gorącego źródła i wynurzył się albo ugotowany, albo cudownie uzdrowiony. Tak czy inaczej, wydarzenie to zapoczątkowało powstanie jednego z najbardziej złożonych miejskich gobelinów na Kaukazie.

Geograficznie i symbolicznie Tbilisi zajmuje próg. Leży na dosłownym skrzyżowaniu: Europy na zachodzie, Azji na wschodzie, pobliskiego Morza Kaspijskiego i gór Wielkiego Kaukazu strzegących północy. Warstwowa narracja miasta — przerywana zniszczeniem i odrodzeniem, zrównana z ziemią i odbudowana nie mniej niż 29 razy — zachowała rzadką, nieuporządkowaną autentyczność. Stare Miasto z krzywymi domami z drewna skupionymi wokół wewnętrznych dziedzińców i zaułków, które opierają się logice kartezjańskiej, pozostaje w dużej mierze nienaruszone.

Klimat Tbilisi odzwierciedla jego hybrydowość. Osłonięte przez otaczające pasma górskie, doświadcza umiarkowanej wersji kontynentalnej pogody typowej dla miast na tej szerokości geograficznej. Zimy, choć zimne, rzadko są brutalne; lata gorące, ale nie odstraszające. Średnia roczna temperatura wynosi umiarkowane 12,7 °C. Styczeń, najzimniejszy miesiąc w mieście, oscyluje w pobliżu zera, podczas gdy lipiec osiąga średnią 24,4 °C. Rekordowe ekstrema — -24 °C na dole, 40 °C na górze — przypominają o zmienności meteorologicznej miasta. Średnie opady wynoszą nieco poniżej 600 mm rocznie, przy czym maj i czerwiec przyczyniają się do tej liczby nieproporcjonalnie. Mgła i zachmurzenie są powszechne wiosną i jesienią, przylegając do otaczających wzgórz jak szal.

Pomimo wieku miasta, nowoczesna infrastruktura stopniowo zyskiwała na popularności. Plac Wolności, niegdyś miejsce spotkań, a obecnie symboliczne jądro, jest siedzibą głównego biura turystycznego Tbilisi. Tutaj można zdobyć zarówno orientację, jak i niuanse — skromny punkt wyjścia dla miejsca, które powoli się ujawnia.

Międzynarodowy dostęp do Tbilisi jest stosunkowo prosty. Międzynarodowy port lotniczy im. Szoty Rustawelego w Tbilisi, choć mały jak na europejskie standardy, obsługuje regularne loty łączące stolicę Gruzji z tak różnymi miastami jak Wiedeń, Tel Awiw, Baku i Paryż. Loty krajowe pozostają rzadkie, a osoby szukające niższych cen często rozważają loty na lotnisko w Kutaisi, około 230 kilometrów na zachód. Przyjazne dla budżetu połączenia Kutaisi z Europą Środkową i Wschodnią — oferujące bilety już od 20 € — przyciągają coraz większą liczbę podróżnych, którzy następnie odbywają czterogodzinną podróż do Tbilisi marszrutką lub koleją.

Podróż z lotniska do centrum miasta jest pozornie prosta. Autobus publiczny 337 kursuje od wczesnego ranka do tuż przed północą, przejeżdżając przez Avlabari, Rustaveli Avenue i Tamar Bridge, zanim zakończy trasę na głównym dworcu kolejowym. Karta Metromoney — używana do prawie wszystkich form transportu publicznego w mieście — obniża cenę do 1 lari. Jednak teoretyczną wydajność tego połączenia podważa uporczywa lokalna prawda: niezawodność transportu publicznego może być nieregularna, a nieostrożni goście są często przechwytywani przez agresywnych taksówkarzy na lotnisku. Niektórzy z tych kierowców, nieposiadający licencji i bardzo oportunistyczni, wielokrotnie zawyżają ceny, naciskając pasażerów wyuczonymi tekstami i niepokojącą wytrwałością. Aplikacje do zamawiania przejazdów, takie jak Bolt i Yandex, oferują bardziej przejrzystą alternatywę, a ceny zazwyczaj mieszczą się w przedziale od 20 do 30 lari.

Dworzec kolejowy, znany lokalnie jako Tbilisi Tsentrali, jest nowoczesnym, komercyjno-pałacowym hybrydem. Położony nad centrum handlowym, dworzec umożliwia zarówno krajowe, jak i międzynarodowe podróże pociągiem. Pociągi do Batumi nad Morzem Czarnym odjeżdżają dwa razy dziennie, oferując podróż trwającą około pięciu godzin. Istnieje również często uczęszczany nocny pociąg do Erywania w sąsiedniej Armenii, przekraczający granicę późnym rankiem i docierający do stacji końcowej o świcie. Te podróże są często wykonywane w byłych radzieckich wagonach sypialnych — funkcjonalnych, nostalgicznych i wystarczająco wygodnych. Pociągi do Baku w Azerbejdżanie pozostają zawieszone z powodu napięć regionalnych i przedłużających się wstrząsów wtórnych pandemii.

Na ziemi, podróże międzymiastowe są zdominowane przez marszrutki — minibusy, które kursują po swoich trasach z mieszanką determinacji i elastyczności. W Tbilisi są trzy główne dworce autobusowe: Station Square dla połączeń do głównych miast Gruzji; Didube dla północno-zachodnich tras, w tym międzynarodowych autobusów do Turcji i Rosji; i Ortachala dla południowych i wschodnich destynacji, w tym Armenii i Azerbejdżanu. Każda stacja to wszechświat sam w sobie, miejsce, w którym lokalna wiedza bierze górę nad oznakowaniem, a pytanie współpasażera jest często skuteczniejsze niż wyszukiwanie rozkładu jazdy. Ceny są bardzo zróżnicowane i czasami są korygowane przez kierowcę w locie — szczególnie jeśli akcent kogoś zdradza obce pochodzenie. Przejazd za 10 lari dla miejscowych może po cichu stać się przejazdem za 15 lari dla turystów.

Dla tych, którzy wolą większą elastyczność lub przygodę, autostop pozostaje powszechny i niezwykle wydajny w całej Gruzji. Wychodzące arterie komunikacyjne Tbilisi mają tendencję do kierowania się w stronę regionalnych węzłów, a kierowcy często zatrzymują się bez większego namawiania. Z drugiej strony autostop do miasta może być mniej przewidywalny ze względu na złożoną sieć dróg i gęstszą zabudowę miejską.

Po wejściu do właściwego miasta Tbilisi oferuje chaotyczną, ale funkcjonalną sieć transportu. Metro, z dwiema przecinającymi się liniami, pozostaje kręgosłupem publicznej mobilności. Zbudowane w czasach radzieckich, zachowuje wiele ze swojej pierwotnej atmosfery — ciemne korytarze, mosiężne schody ruchome, użytkowy design — chociaż wiele stacji ma teraz dwujęzyczne oznakowanie i ulepszone oświetlenie. Autobusy, wiele z nich niedawno nabytych, są łatwiejsze w użyciu dzięki elektronicznym tablicom wyświetlacza i integracji z Google Maps, ale zrozumienie opisów tras — często tylko w języku gruzińskim — nadal stanowi wyzwanie dla nowicjuszy.

Potem są marszrutki, które nadal obsługują trasy wewnątrzmiejskie, choć z mniejszą przewidywalnością. Te furgonetki, często przerobione z pojazdów komercyjnych, przejeżdżają przez dzielnice poza zasięgiem metra i linii autobusowych. Aby wysiąść, trzeba zawołać „gaacheret” we właściwym momencie, a zapłata jest wręczana bezpośrednio kierowcy. Pomimo swojej nieformalności, marszrutki pozostają niezbędne dla wielu mieszkańców.

Taksówki są tanie, zwłaszcza gdy zamawia się je przez aplikacje. Ale mają takie same zastrzeżenia jak wszystkie inne w regionie — nie są taksometrowane, nie są regulowane i czasami są zdezorientowane. Nierzadko zdarza się, że kierowca zatrzymuje się i pyta o drogę w trakcie jazdy, nawet w mieście. Zaleca się cierpliwość.

W ostatnich latach pojawiły się alternatywne formy transportu. Korzystanie z rowerów, kiedyś rzadkie, zyskuje na popularności, zwłaszcza w płaskich dzielnicach Vake i Saburtalo, gdzie powoli pojawiają się wydzielone pasy. Na rynek weszły również firmy wynajmujące skutery, choć ich długoterminowa rentowność pozostaje niejasna. Rozwijająca się sieć ścieżek rowerowych sygnalizuje zmianę kulturową — skromną, ale namacalną.

Same ulice ukazują miasto w negocjacjach z nowoczesnością. W niektórych obszarach infrastruktura dla pieszych jest nieobecna lub rozpada się. Przejścia dla pieszych istnieją, ale rzadko są respektowane. Chodniki są nierówne, często zastawione zaparkowanymi samochodami lub straganami sprzedawców. A mimo to miasto jest niezwykle przyjazne dla pieszych, szczególnie w jego historycznym centrum. Przejście przez Most Pokoju, uderzającą współczesną kładkę nad rzeką Mtkvari, przypomina, że nawet w trwającym stanie transformacji Tbilisi pozostaje głęboko zakorzenione w swoim poczuciu miejsca.

Tbilisi jest czymś więcej niż punktem na mapie czy placówką kulturową. Jest złożonym świadectwem swojej geografii i historii – miejscem, w którym ruch, zarówno dosłowny, jak i metaforyczny, jest w równym stopniu kwestią adaptacji, co kierunku.

Stare Miasto, Dzielnice i Codzienne Rytmy

Ciężar sensoryczny Tbilisi szybko opada. Nie jako narzucanie się, ale jako ciche otulanie — cegła pod stopami, tynk łuszczący się na fasadach, wilgotne drewno zwijające się w nagrzanych słońcem cieniach. To miasto zbudowane w równym stopniu z gliny i pamięci, co z betonu lub szkła. W gęstej tkance Starego Miasta — Dzveli Tbilisi — przeszłość nie jest po prostu zachowana; jest zamieszkana, odnawiana w łatach, a miejscami delikatnie erodowana przez upływ czasu i kapitału.

Stare Miasto leży między Placem Wolności, rzeką Mtkvari i górującą nad nimi cytadelą, twierdzą Narikala. Tutaj geografia składa ulice w skomplikowaną topografię wzniesień i spadków. W tej dzielnicy nie obowiązuje żaden plan generalny. Domy stoją na zboczach w nielogicznych układach, a balkony — niektóre drewniane, inne metalowe, wiele niepewnie wspornikowych — wystają w ulice pod nieregularnymi kątami. Sznury do prania ciągną się przez alejki jak architektura ad hoc. Anteny satelitarne wystają jak uparte kwiaty z okien obramowanych starzejącymi się koronkowymi firankami.

Pomimo swojego zaniedbanego uroku, duża część Starego Tbilisi pozostaje funkcjonalnie mieszkalna. Wśród galerii sztuki, sklepów z rękodziełem i restauracji skierowanych do zwiedzających, rodziny nadal zamieszkują budynki, w których pochylają się schody, a dziedzińce służą jako wspólne kuchnie i salony. Historyczna stratygrafia tego obszaru jest namacalna: warstwy islamskie, ormiańskie, gruzińskie i radzieckie współistnieją z niespokojną gracją. Meczety, kościoły i synagogi nie są reliktami — są czynnymi miejscami kultu, często stojącymi zaledwie kilka przecznic od siebie, czasami nawet dzielącymi ściany.

Dzielnica Sololaki, wznosząca się tuż na południowy zachód od Freedom Square, jest prawdopodobnie najbardziej poruszająca pod względem architektonicznym. Rezydencje w stylu Art Nouveau, niegdyś będące domem dynastii kupieckich i inteligencji, obecnie znajdują się w różnych stanach odrodzenia lub upadku. Na ulicach takich jak Lado Asatiani czy Ivane Machabeli można natknąć się na rzeźbione drewniane schody, niszczejące fryzy stiukowe i dziedzińce pełne hortensji rosnących w popękanych basenach. Jest to dzielnica o niezwykle spokojnej okazałości, gdzie każdy budynek wydaje się gestem w stronę minionej ery wyblakłego kosmopolityzmu.

Niedaleko znajduje się Betlemi, nazwane na cześć XVIII-wiecznego kościoła, w którym znajdują się jedne z najstarszych chrześcijańskich budowli w mieście. Brukowane ścieżki wiją się zygzakiem w górę, odsłaniając widoki miasta i rzeki poniżej z dachów. O zmierzchu światło w tej dzielnicy zmienia się z precyzją teatru. Można dostrzec dzieci biegające między klatkami schodowymi, psy przemykające się przez bramy dziedzińca i słaby niebieski blask telewizorów sączący się przez ręcznie wycinane tafle szkła.

Ulica Chardeni — obecnie stylizowana na enklawę życia nocnego — stanowi kontrast. Jej wypolerowane elewacje i uporządkowane oznakowanie sygnalizują zmianę w kierunku wyselekcjonowanej konsumpcji. Duch bohemy, kiedyś kojarzony z tą częścią miasta, pozostał tylko w nazwie; lokale są droższe, menu tłumaczone na cztery języki, a nastrój bardziej performatywny. Mimo to kilka zakątków pozostaje nieoszlifowanych, opierając się przypływowi logiki inwestorów. Gdzie indziej ulice takie jak Sioni i Shavteli wciąż potrafią zachować rodzaj spontanicznej sztuki: malarze sprzedają płótna, improwizowane przedstawienia kukiełkowe przed pochyloną wieżą zegarową Rezo Gabriadzego i przytłumiony pomruk sąsiadów plotkujących obok małych sklepów spożywczych.

Przekraczając rzekę Mtkvari przez most Metekhi, dzielnice zmieniają swój charakter. Avlabari, na wschodnim brzegu, jest domem katedry Sameba — najbardziej widocznej i dzielącej budowli religijnej Tbilisi. Zbudowana w latach 1995–2004 katedra góruje nad miastem z niemal imperialnym akcentem. Jej kopuła, zwieńczona pokrytym złotem krzyżem, wznosi się 105,5 metra nad szczytem wzgórza, co czyni ją trzecią najwyższą katedrą prawosławną na świecie. Wnętrze, wciąż w trakcie artystycznej przebudowy, jest mozaiką starego i nowego: trwają prace nad tradycyjnymi freskami, ołtarzami mozaikowymi w trakcie realizacji i układem, który zapożycza ze średniowiecznego projektu kościelnego, ale narzuca się nowoczesną pionowością.

Samo Avlabari, niegdyś zamieszkane przez tętniącą życiem ludność ormiańską, niesie ze sobą szczątkowe napięcie zmian demograficznych. Życie uliczne jest tu mniej zdobione niż w częściach Starego Miasta, które odwiedzają turyści, ale bardziej odkrywcze. Sprzedawcy sprzedają owoce z bagażników samochodów; starzy mężczyźni palą w milczeniu na obtłuczonych ławkach; matki ciągną wózki dziecięce po nierównych chodnikach, zatrzymując się od czasu do czasu, by porozmawiać ze sklepikarzami. Tutaj również widoczny jest synkretyzm miasta. Meczet Jumah stoi niedaleko synagogi i ormiańskiej katedry św. Jerzego. Bliskość tych świętych miejsc świadczy nie tylko o historycznej różnorodności, ale także o kruchości współistnienia — motywie głęboko zakorzenionym w kulturowej pamięci miasta.

Vake i Saburtalo, dwie z bardziej nowoczesnych i zamożnych dzielnic na zachodzie i północy, stanowią kolejny aspekt charakteru Tbilisi. Szerokie bulwary, szkoły międzynarodowe i nowo wybudowane kompleksy mieszkaniowe sygnalizują mobilność społeczną. W Vake tempo zwalnia. Kawiarnie z minimalistycznymi wnętrzami i miejscami do siedzenia na zewnątrz ciągną się wzdłuż ulic takich jak Aleja Czawczawadzego. Park Vake, jeden z największych zielonych terenów w mieście, oferuje rzadką wytchnienie. Wysokie drzewa zmiękczają siatkę ścieżek, a rodziny gromadzą się przy fontannach, podczas gdy młodzi profesjonaliści biegają po zacienionych krawędziach. W dzielnicy znajduje się również Tbilisi State University — założony w 1918 roku — instytucja, która od dawna jest symbolem gruzińskiego życia intelektualnego.

Saburtalo, bardziej użytkowe w projektowaniu, jest definiowane przez bloki mieszkalne z czasów sowieckich i rosnącą konstelację budynków biurowych. Ale nawet tutaj przeszłość staje się widoczna. Stragany na targu gromadzą się w pobliżu wyjść z metra, sprzedając wszystko, od sprzętu po zioła. Graffiti w piśmie gruzińskim i cyrylicy kreślą ściany, dowód negocjacji kulturowych i językowego współistnienia. Dźwigi budowlane wyginają się nad starszymi kamienicami, ich sylwetki są zarówno pełne nadziei, jak i nachalne.

Te codzienne faktury — chodniki popękane od mrozu i kroków, zwisające kable tramwajowe bez wyraźnej funkcji, witryny sklepowe zamienione w kawiarnie lub sklepy z narzędziami — składają się na miasto, które jest pozbawione ceremoniału w swoim pięknie. Do Tbilisi nie przyjeżdża się, aby być pod wrażeniem. Przyjeżdża się, aby przypomnieć sobie, że miasta nadal można tworzyć do życia, nawet gdy są zniszczone.

Rytmy codziennego życia oscylują między powolnym pragmatyzmem a nieoczekiwanymi wybuchami intensywności. Poranne dojazdy do pracy są szybkie, ulice brzęczą od trzaskających drzwi marszrutek i metalowych łyżek mieszających kawę w szklanych filiżankach. Południe przynosi ciszę, szczególnie w letnim upale, gdy okiennice witryn sklepowych są opuszczane, a rozmowy wydłużają się. Wieczory znów nabierają tempa. Rodziny spacerują razem, dzieci w wieku szkolnym wpadają i wypadają z dziedzińców, a pary opierają się o barierki, by obserwować, jak rzeka ciemnieje wraz z niebem.

Uważne obserwowanie Tbilisi oznacza akceptację jego sprzeczności. To miasto bladych fasad i jaskrawych neonowych świateł. Nabożnej ciszy wewnątrz starożytnych kaplic i rytmów techno pulsujących w podziemnych klubach. Poezji wyrytej w drewnianych balkonach i biurokracjach, które pozostają obojętne na otoczenie. A jednak jakoś to wszystko się łączy. Nie jako projekt estetyczny lub triumf ekonomiczny, ale jako miejsce, w którym się żyje i żyje.

Tbilisi nie przedstawia się jako miasto skończone. Jest to miasto w próbie, nieustannie łapane w akcie stawania się.

Święty kamień i cień — kościoły, katedry i architektura wiary

Architektura religijna Tbilisi nie jest tylko ozdobą; jest narracją. Wyrzeźbione w tufie, cegle i bazalcie, święte budynki miasta wyrażają wieki kulturowego uwikłania, teologicznego oporu i liturgicznej innowacji. Nie tylko są świadectwem wiary, ale także ewoluującego poczucia tożsamości miasta — duchowej kartografii tak złożonej, jak zmieniające się granice Tbilisi.

Sercem tej architektonicznej liturgii jest Katedra Sameba, Święta Trójca. Wznosząca się na wzgórzu Elia w Avlabari, wzbudza zarówno szacunek, jak i ambiwalencję. Ukończona w 2004 roku, jej pozłacany krzyż błyszczy widocznie z niemal każdego punktu miasta, śmiały wyraz w złoconych liściach i wapieniu. Mając ponad 105 metrów wysokości, nie jest jedynie miejscem kultu, ale widowiskiem asertywności — połączeniem różnych średniowiecznych gruzińskich form kościelnych dostosowanych do wyobraźni postsowieckiej. Krytycy często ubolewają nad jej rozmiarem i estetyczną bombastycznością; inni widzą w niej potężne przywrócenie zaufania narodowego. Jej dziewięć kaplic — niektóre zanurzone pod ziemią — jest wykutych w kamieniu, a wnętrza oświetlone są przez prace malarskie, które trwają pod czujnym nadzorem gruzińskich artystów.

Starsze, spokojniejsze budowle znajdują się gdzie indziej w mieście. Bazylika Anczischati, pochodząca z VI wieku, jest najstarszym zachowanym kościołem w Tbilisi. Położona tuż na północ od rzeki Mtkwari, w pobliżu ulicy Szawteli, bazylika zachowuje surową, nieozdobioną godność. Żółty kamień tufowy zestarzał się z wdziękiem, a wnętrze, zacienione i małe, bardziej przypomina prywatną przestrzeń wotywną niż okazały dom modlitwy. Pomimo skromnych rozmiarów, pozostaje aktywna — przestrzeń na świece i śpiewy, niezniszczona przez wymagania turystyki.

Dalej na wzgórzu, Katedra Sioni zachowuje zarówno historyczne, jak i symboliczne znaczenie. Przez stulecia pełniła funkcję głównej gruzińskiej katedry prawosławnej i jest domem czczonego krzyża świętej Nino, o którym mówi się, że przyniósł chrześcijaństwo do Gruzji w IV wieku. Wielokrotnie niszczona przez najeźdźców i odbudowywana, jej obecna forma nosi ślady architektoniczne z XIII do XIX wieku. Ciężkie kamienne mury katedry dźwigają ciężar tej historii, a jej dziedziniec jest często wypełniony cichymi pielgrzymami, starszymi parafianami i ciekawskimi dziećmi, które przesuwają palcami po rzeźbach na ścianach.

Kościół Metekhi, usytuowany na klifie z widokiem na rzekę, stanowi punkt zaczepienia dla bardziej teatralnej sceny. Jego położenie — tuż nad kamienną sceną mostu Metekhi — sprawia, że jest jednym z najczęściej fotografowanych punktów orientacyjnych miasta. Zbudowany po raz pierwszy w XIII wieku za panowania króla Demetre II, został uszkodzony, przebudowany, przekształcony, a nawet wykorzystany jako więzienie pod rządami rosyjskimi. Jego projekt przeczy symetrii: kopulasty plan krzyża w kwadracie, ale przesunięty w proporcjach. Wewnątrz powietrze pozostaje chłodne i zadymione kadzidłem, a nabożeństwa odbywają się w rytmie, który wydaje się niezmieniony przez współczesność.

Różnorodność kościelna Tbilisi wykracza daleko poza gruzińską tradycję prawosławną. Ormiańska katedra św. Jerzego, położona w sercu starej dzielnicy ormiańskiej w pobliżu placu Meydan, jest przejmującym przypomnieniem historycznej głębi społeczności. Zbudowana w 1251 r. i wciąż działająca, mieści grób Sayat-Nowej, słynnego XVIII-wiecznego barda, którego pieśni przekraczały granice językowe i kulturowe. Niedaleko znajduje się kościół Norashen — zabity deskami i politycznie sporny — który stanowi o wiele bardziej rozbite dziedzictwo. Jego kamieniarka z połowy XV wieku jest naznaczona zaniedbaniem i sporami politycznymi. Okoliczne sąsiedztwo nadal jest pełne nierozwiązanych pytań o przynależność i dziedziczenie, pytań zapisanych w rozpadającym się kamieniu.

Na wschodnim zboczu Starego Miasta stoi Meczet Juma, rzadkie architektoniczne ucieleśnienie wspólnej praktyki religijnej. Służy zarówno sunnitom, jak i szyitom — niezwykłe rozwiązanie nawet na świecie. Skromna ceglana konstrukcja, przebudowana w XIX wieku, otwiera się na stromą ścieżkę prowadzącą do Ogrodu Botanicznego. Podobnie jak większość duchowego życia Tbilisi, meczet istnieje w cichym sprzeciwie wobec jednorodności, jego minaret jest widoczny, ale niedoceniany.

Wielka Synagoga na ulicy Kote Abkhazi, ukończona w 1910 r., dodaje kolejną warstwę do religijnej mozaiki. Jest to funkcjonujące miejsce kultu dla kurczącej się, ale trwałej społeczności żydowskiej Tbilisi, z której wielu wywodzi swoje korzenie w Gruzji sprzed ponad 2000 lat. Ciemne drewniane ławki i polerowane podłogi synagogi świadczą o ciągłości. Podczas gdy populacja żydowska miasta drastycznie spadła, budynek pozostaje aktywny, a podczas głównych świąt wypełnia się rodzinami, studentami i starszymi śpiewającymi starożytną liturgię w hebrajskim z akcentem gruzińskim.

Niedaleko Placu Wolności stoi Kościół Katolicki Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny, pseudogotycki budynek ozdobiony witrażami i powściągliwymi akcentami barokowymi. Zbudowany w XIII wieku i wielokrotnie przebudowywany od tamtej pory, odzwierciedla zarówno architektoniczne ambicje, jak i historyczny zasięg Kościoła rzymskokatolickiego na Kaukazie. Jego iglica, choć skromna według zachodnich standardów, rzuca ostre światło na łagodniejszą linię horyzontu kopuł i dachów krytych dachówką.

W całym mieście mniejsze, często bezimienne kaplice i sanktuaria są rozsiane po dzielnicach mieszkalnych. Są one często przytwierdzone do domów rodzinnych lub wkomponowane w ściany starszych budynków. Nie są wymienione w przewodnikach ani nie zajmują ważnego miejsca w słownikach kulturowych. Mimo to pozostają kluczowe dla żywej religijnej topografii miasta. Można przechodzić obok takiej przestrzeni każdego dnia i nie zauważyć jej aż do dnia, w którym zapali się w niej świeca.

Panteon religijnych budowli Tbilisi ujawnia więcej niż pobożność — ujawnia trwałość pluralizmu. Przez stulecia imperium, konfliktów i reform miasto było siedliskiem wielu wiar, często w bliskim sąsiedztwie, czasami w tarciu, ale rzadko wymazywanych. Różnorodność architektoniczna nie jest ozdobna; jest strukturalna. Odzwierciedla szczegółową specyfikę wiary w społecznościach, dynastiach i diasporach. Każda kopuła, minaret i dzwonnica wyznaczają inny rytm świętego czasu, a każda kaplica na dziedzińcu szepcze swoją własną wersję łaski.

Spacerowanie pośród tych budynków to czytanie tekstu nie napisanego słowami, ale kamieniem i rytuałem. Architektura sakralna Tbilisi przetrwała nie tylko jako zbiór zabytków, ale jako zespół żywych miejsc — wciąż oddychających, wciąż spornych, wciąż w użyciu.

Ziemia, woda, ciepło – kąpiele siarkowe i fizyczna pamięć miejsca

Fundamenty Tbilisi zostały położone nie tylko przez wolę polityczną lub konieczność geograficzną, ale przez przyciąganie wody geotermalnej. Sama historia powstania miasta — legendarny bażant króla Wachtanga wpadający do parującego źródła — wiąże geografię fizyczną Tbilisi z jego życiem metafizycznym. To połączenie ziemi i ciepła wciąż dosłownie wrze pod najstarszymi dzielnicami miasta.

Łaźnie siarkowe Abanotubani, położone w pobliżu rzeki po południowej stronie mostu Metekhi, pozostają centralnym punktem tożsamości miasta. Sama nazwa dzielnicy — pochodząca od słowa abano, oznaczającego po gruzińsku „kąpiel” — zdradza jej hydrotermalne pochodzenie. Kopuły z beżowej cegły wznoszą się tuż nad poziomem ulicy, o nieomylnej formie: zaokrąglone, niskie i porowate z upływem czasu. Pod nimi unosi się zapach minerałów i kamienia, niesiony przez parę, która nigdy nie rozprasza się całkowicie.

Przez stulecia łaźnie te służyły zarówno jako rytuał oczyszczający, jak i przestrzeń społeczna. Byli u nas często odwiedzani przez królów i poetów, kupców i podróżników. Wspominano o nich w perskich rękopisach i rosyjskich pamiętnikach. Aleksander Dumas opisywał swoją wizytę w XIX wieku z równymi częściami fascynacji i niepokoju. Tutaj akt kąpieli staje się wspólną ceremonią — negocjacją między prywatnością a ekspozycją, temperaturą a fakturą.

Woda, naturalnie podgrzewana i bogata w siarkowodór, wpływa do wyłożonych kafelkami pomieszczeń, w których goście siedzą, moczą się i szorują. Większość łaźni działa na podobnej strukturze: prywatne pokoje do wynajęcia, każdy wyposażony w kamienną misę, marmurową platformę i małą garderobę. Niektóre oferują masaże, dokładniej opisane jako rygorystyczne peelingi, podawane z energiczną wydajnością starych rytuałów. Inne utrzymują publiczne sekcje, w których obcy ludzie dzielą parujący basen w ciszy lub pogawędkach, a granice są zmiękczone przez parę i czas.

Łaźnie są bardzo zróżnicowane pod względem charakteru. Niektóre są wypolerowane, dostosowane do potrzeb osób poszukujących atmosfery spa; inne pozostają zużyte i elementarne, niezmienne w swej istocie od pokoleń. Łaźnia nr 5 jest ostatnią z prawdziwie publicznych — niedrogą, surową i często używaną. Jej część męska zachowuje utylitarny rytm: wchodzi się, myje, moczy i wychodzi bez udawania. Część damska, bardziej ograniczona pod względem udogodnień, nadal służy swoim stałym bywalcom — chociaż jej upadek jest przez niektórych zauważany jako wskaźnik szerszego zaniedbania ze względu na płeć w publicznej infrastrukturze.

Łaźnie Królewskie, sąsiadujące z budynkiem publicznym, oferują doświadczenie umiejscowione gdzieś pomiędzy luksusem a dziedzictwem. Sklepione sufity zostały odrestaurowane, mozaiki ponownie spoinowane, a wielojęzyczne menu prezentowane przy drzwiach. Ceny odzwierciedlają ten połysk. I podczas gdy wielu gości wychodzi zadowolonych, inni zgłaszają nieścisłości — nieoczekiwane dopłaty, podwójne systemy cenowe lub przypadkową obsługę. Taka nieprzewidywalność jest jednak częścią charakteru miasta. Nic nie jest całkowicie ustalone w Tbilisi, zwłaszcza pod powierzchnią.

Na północ od dzielnicy Abanotubani, za plątaniną stromych schodów i zniszczonych fasad, inne mniejsze łaźnie wciąż pozostają w względnym zapomnieniu. Bagni Zolfo, schowane za stacją metra Marjanishvili, jest jednym z takich miejsc. Mniej zadbane, częściej odwiedzane przez miejscowych, ma inną atmosferę — cicho anachronistyczną, a czasami szorstko użytkową. Na górze sauna popularna wśród starszych mężczyzn pełni również funkcję dyskretnego klubu towarzyskiego. Jest tam również znana klientela gejowska, szczególnie wieczorami, chociaż dyskrecja pozostaje niepisaną zasadą.

Te łaźnie siarkowe pełnią funkcje wykraczające poza higienę czy rozpieszczanie. Są miejscami ucieleśnionej ciągłości, fizycznymi wyrazami geotermalnego dziedzictwa miasta. Minerały w wodzie, skrzypienie kamienia, głębokie ciepło otoczenia — te doznania stanowią część sensorycznej infrastruktury miasta, równie ważnej i trwałej jak mosty czy pomniki.

A jednak ziemia, która dostarcza te źródła, również znosi obciążenia. Ziemia pod Tbilisi jest sejsmicznie aktywna, od czasu do czasu przesuwając się w cichym proteście. Budynki muszą dostosować się do tej niestabilności. Rury przeciekają. Ściany puchną. Ale łaźnie trwają, zasilane przez głębokie warstwy wodonośne, niezmienione w swoim przeznaczeniu od czasów, gdy miasto nie miało ulic.

Rytuał kąpieli jest powolny. Opiera się digitalizacji. Telefony zaparowują i zawodzą. Ciało ludzkie wraca do siebie, bóle słabną w cieple minerałów. Skóra jest szorowana na surowo i odnawiana. Mięśnie wiotczeją. Rozmowy, gdy już się odbywają, są skąpe. Często są prowadzone po rosyjsku lub gruzińsku, czasami szeptane przez kafelki śliskie od pary. Oczywiście są chwile śmiechu, a czasem chwile cichej refleksji. Mężczyzna siedzący samotnie w misce, woda delikatnie obmywająca mu kolana, może rozmyślać o czymś tak przyziemnym jak załatwianie sprawunków lub tak głębokim jak smutek. Kąpiele pozwalają na jedno i drugie.

W mieście nieustannych zmian łaźnie siarkowe oferują jedną z niewielu stałych. Ich atrakcyjność nie polega na nowości, ale na ciągłości. Przypominają one o podstawowej prawdzie: pod powierzchniami, które budujemy, ziemia nadal się nagrzewa i płynie, niezmienna w swojej starożytnej hojności.

Dla gości wizyta w łaźniach może być dezorientująca — intymna, fizyczna i pozbawiona jasnej etykiety. Trzeba poruszać się nie tylko po pokojach, ale także po niewypowiedzianych zasadach: kiedy mówić, jak szorować, ile dać napiwku. Ale dla mieszkańców, szczególnie starszych pokoleń, łaźnie te są mniej celem podróży, a bardziej rytmem. Przychodzą co tydzień, co miesiąc lub tylko wtedy, gdy coś ich boli. Znają preferowane baseny, najbardziej uczciwych pracowników, temperaturę, która łagodzi, a nie szokuje.

Zanurzyć się w łaźniach Tbilisi to doświadczyć miasta nie przez architekturę, kuchnię czy historię, ale przez skórę. To być rozgrzanym przez te same wody, które doprowadziły króla do zbudowania jego stolicy — i które nadal, w milczeniu, definiują jego duszę.

Twierdza Narikala, Ogród Botaniczny i Geografia Perspektywy

Z niemal każdego punktu w centrum Tbilisi wzrok nieuchronnie kieruje się w górę, ku pozostałościom twierdzy Narikala. Jej kanciasta sylwetka wcina się w niebo, wznosząc się na szczycie stromego zbocza, z którego widać stare miasto i wolno płynącą rzekę Mtkvari poniżej. Twierdza nie jest nieskazitelna — jej mury w niektórych miejscach się kruszą, jej donżon częściowo się zawalił — ale pozostaje stanowcza, z poszarpaną geometrią wyrytą na horyzoncie.

Narikala jest starsza niż samo Tbilisi w obecnej formie. Założona w IV wieku przez Persów, a później rozbudowana przez arabskich emirów, twierdza była wielokrotnie modyfikowana, ostrzeliwana i odbudowywana. Przechodziła przez mongolskie, bizantyjskie i gruzińskie ręce królewskie. Mongołowie nazwali ją Narin Qala – „Mała Twierdza” – nazwa, która przetrwała nawet wtedy, gdy upadały imperia i reformowano granice. Pomimo tej zdrobniałej nazwy, twierdza góruje nad przestrzenną i symboliczną architekturą miasta. Z jej murów obronnych widać rozprzestrzenianie się Tbilisi nie na mapach, ale w łagodnym wznoszeniu się i opadaniu dachów, migotaniu szklanych wież w pobliżu Rustaveli i powolnym migotaniu domowych świateł w odległych blokach mieszkalnych Saburtalo.

Podejście do Narikala jest strome. Można tam dotrzeć pieszo, wąskimi schodami zaczynającymi się w Betlemi lub Abanotubani, wijącymi się obok niskich murków, dzikich kwiatów i okazjonalnie błąkających się psów. Alternatywnie kolejka linowa z Rike Park — sunąca cicho nad rzeką — dowozi pasażerów na górną krawędź twierdzy w mniej niż dwie minuty. Samo podejście staje się rodzajem rytuału, reorientacją. Każdy krok przenosi miasto dalej w dół, zmieniając jego hałas w pomruk, jego gęstość w wzór.

Od maja 2024 r. miejsce jest tymczasowo zamknięte dla zwiedzających z powodu trwającej niestabilności strukturalnej. Jednak zamknięcie, choć godne ubolewania, nie jest pozbawione poezji. Nawet niedostępna twierdza zachowuje swoją atrakcyjność. Nie jest jedynie atrakcją turystyczną — jest progiem między przeszłością a teraźniejszością, między historią budowli a czasem geologicznym.

Obok wschodniej ściany Narikala znajduje się jeden z mniej znanych obszarów Tbilisi: Narodowy Ogród Botaniczny. Rozciągający się w wąskiej, zalesionej dolinie ogród schodzi od murów twierdzy i biegnie wzdłuż krętego strumienia Tsavkisis-Tskali przez ponad kilometr. Założony w 1845 r., wyprzedza wiele miejskich instytucji kulturalnych i odzwierciedla inny rodzaj ambicji — nie dominacji, ale kuratorstwa.

Układ ogrodu jest nierówny i czasami zaniedbany. Ścieżki znikają w zaroślach, oznakowanie jest sporadyczne, a konserwacja może być nieregularna. Ale jego nieregularność jest właśnie tym, co zapewnia mu intymność. To nie jest zadbany park, ale żywe archiwum roślinności — gatunki śródziemnomorskie, kaukaskie i subtropikalne, które rozwijają się w zestawieniu. Południowe zbocze otrzymuje ostre światło i jest domem dla wytrzymałych krzewów; północne grzbiety są zacienione i wilgotne, są domem dla mchu i paproci. Wodospad, skromny, ale wytrwały, przerywa krajobraz dźwiękiem.

Są formalne sekcje: parter przy wejściu do ogrodu, małe szklarnie i tyrolka dla bardziej odważnych. Ale najlepsze momenty są przypadkowe. Ławka częściowo zasypana opadłymi liśćmi. Dziecko wrzucające papierową łódkę do strumienia. Para schodząca śliską ścieżką ze wspólnym parasolem. Ogród nie narzuca narracji; oferuje teren powolnego rozwijania się.

Dalej na zachodnim grzbiecie, za czubkami drzew i tuż pod posągiem Matki Gruzji, wyłania się kolejna oś perspektywy. Pomnik Kartlis Deda — 20 metrów srebrzystego aluminium w stroju narodowym — stoi czujnie, zarówno wojowniczo, jak i macierzyńsko. Trzyma miecz w jednej ręce i miskę wina w drugiej: gościnność dla przyjaciół, opór dla wrogów. Zainstalowana w 1958 r., aby uczcić 1500. rocznicę powstania miasta, figura stała się od tego czasu symbolem postawy Tbilisi — gościnnej, ale nie naiwnej.

Poniżej niej ogród botaniczny rozlewa się w dół w miękkiej kaskadzie drzew i podszytu. Powyżej linia grzbietu spłaszcza się w wzgórza Sololaki, skąd można zobaczyć cały łuk miasta: kręte Mtkvari, barokowy bałagan Starego Tbilisi, kratkowaną monotonię Saburtalo i wysokie, zamglone grzbiety dalej. To stąd pełna sprzeczność Tbilisi staje się czytelna — nie jako zamieszanie, ale jako polifonia. Twierdza, ogród, statua — tworzą triadę narracji opowiedzianych kamieniem, liściem i metalem.

Związek między miastem a wysokością nie jest jedynie estetyczny. Jest mnemotechniczny. Z tych wysokości pamięta się miasto jako warstwy. Rzeka rzeźbi warstwę bazową. Nad nią wyłaniają się dzielnice jak warstwy: XIX-wieczne wille kupieckie, radzieckie bloki, szklane penthousy, wszystkie wciśnięte w nierówną wysokość. To miasto, które nie ukrywa swojego wzrostu, ale pozwala mu się pokazać w reliefie.

Powrót z Narikala lub ogrodu botanicznego do niższych kwater to zejście nie tylko wysokością, ale i tempem. Hałas powraca powoli — szum ruchu ulicznego, szczekanie psów, klekot naczyń z restauracji na dachach. Powietrze staje się cięższe, bardziej pachnące spalinami i przyprawami. Ale wysokość pozostaje, nie jako wysokość, ale jako wspomnienie. Człowiek przenosi widok do wewnątrz, mentalną kartografię odciśniętą nie przez GPS, ale przez kształt grzbietów i kąt wieczornego światła.

Te podwyższone przestrzenie — nieuregulowane, częściowo dzikie, ukształtowane przez historię i nachylenie — oferują to, co niewiele miast nadal zapewnia: niezapośredniczoną perspektywę. Bez kolejki po bilety, bez narracji w słuchawkach, bez aksamitnej liny. Tylko ziemia, kamień i niebo. I miasto, ułożone poniżej jak żywy tekst.

Dziedziczenie i nieobecność: muzea, pamięć i architektura straty

W Tbilisi pamięć nie jest abstrakcyjnym ćwiczeniem. Jest materialna — rozrzucona po piwnicach i witrynach, przytwierdzona do zwietrzałych tabliczek, strzeżona w cichych pokojach. Miejskie muzea nie domagają się uwagi. Wiele z nich mieści się w dawnych rezydencjach lub budynkach instytucjonalnych, których zewnętrzny spokój przeczy głębi ich zbiorów. Ich funkcją nie jest po prostu eksponowanie, ale trwanie: przeciwko wymazywaniu, przeciwko amnezji, przeciwko powolnemu zacieraniu się historycznego hałasu.

System Gruzińskiego Muzeum Narodowego pełni rolę głównego strażnika tej trwałości. Obejmuje wiele instytucji, z których każda koncentruje się na odrębnym okresie, formie sztuki lub wątku narracyjnym. Muzeum Simona Janashii w Gruzji, położone przy alei Rustaveli, jest prawdopodobnie najbardziej encyklopedyczne. Jego stałe wystawy wyznaczają szeroki łuk — od prehistorycznych skamieniałości Homo ergaster odkrytych w Dmanisi do średniowiecznych ikon i prac złotniczych, które poprzedzają pierwsze europejskie monety. To nie jest przypadkowa wspaniałość. Metalurgiczna przeszłość Gruzji, zwłaszcza jej wczesne wyroby złotnicze, prawdopodobnie stanowią podstawę starożytnego mitu o Złotym Runie. Czaszki z Dmanisi tymczasem na nowo kalibrują nasze rozumienie migracji ludzi, pozycjonując Południowy Kaukaz nie jako peryferie, ale jako punkt wyjścia.

Każde piętro muzeum ma swój własny rejestr emocjonalny. Kolekcja numizmatyczna, składająca się z ponad 80 000 monet, rozwija się jak powolna medytacja nad wartością i imperium. Średniowieczne lapidarium jest namacalne — płyty z kamienia rzeźbione urartyjskimi i gruzińskimi inskrypcjami, których znaczenie jest czasem znane, czasem zaginione. A potem jest Muzeum Okupacji Radzieckiej, mieszczące się na górnym piętrze. Surowe, bezkompromisowe, kronikuje stulecie podporządkowania Gruzji pod rządami carskimi i radzieckimi. Fotografie zaginionych poetów. Rozkazy wygnania. Fragmenty sprzętu do nadzoru. Czerwona księga z listami nazwisk i dat. To pokój obciążony ciszą.

Gdzie indziej pamięć jest zachowywana za pomocą spokojniejszych pociągnięć pędzla. Muzeum Historii Tbilisi, mieszczące się w dawnym karawanseraju na ulicy Sioni, skupia samo miasto. Jego skala jest skromna — poruszamy się po pokojach, które bardziej przypominają wnętrza mieszkalne niż galerie — ale jego intencja jest precyzyjna. Codzienne artefakty, mapy, tkaniny i fotografie budują ziarnisty portret życia miejskiego. Na zewnątrz fasadę budynku wyróżniają łuki w stylu osmańskim i ceglane mury, sygnalizujące jego komercyjną przeszłość jako schronienia dla handlarzy wzdłuż Jedwabnego Szlaku. Wewnątrz miasto jest przedstawione nie jako abstrakcja, ale jako bliskość: garnki, narzędzia i ubrania, które kiedyś były w rękach tych, którzy mieszkali przy tych samych ulicach, teraz znajdują się pod nogami.

Muzeum Etnografii na Wolnym Powietrzu, położone w pobliżu Turtle Lake na pagórkowatych obrzeżach Vake, zapewnia inny rodzaj archiwum. Rozciągnięte na zalesionym zboczu wzgórza, gromadzi siedemdziesiąt struktur przeszczepionych z różnych regionów Gruzji — domy, wieże, prasy do wina i spichlerze. To nie jest miniaturowa wioska, ale rozproszona mapa pamięci, przestrzenna antologia architektury wernakularnej. Niektóre budynki pochylają się pod dziwnymi kątami. Inne są w złym stanie. Ale wiele z nich jest pielęgnowanych, z przewodnikami, którzy w wyćwiczonej mowie wyjaśniają znaczenie strzech, rzeźbionych balkonów i obronnych wież strażniczych. Brak polerowania zwiększa autentyczność. To nie jest stylizowana reprodukcja, ale zestaw autentycznych pozostałości, zszytych razem przez geografię i wysiłek.

Sztuka również znajduje swoje miejsce w tym mnemonicznym terenie. Galeria Narodowa na Alei Rustawelego posiada rozległą kolekcję gruzińskiego malarstwa z XIX i XX wieku, w tym dzieła Niko Pirosmaniego. Jego płaskie perspektywy i melancholijne postacie — kelnerzy, zwierzęta, sceny cyrkowe — są nie tyle naiwne, co elementarne. Pirosmani malował oszczędnie, często na tekturze, a jego obrazy niosą w sobie bezruch ludowej pamięci. Pozostają kochane nie za technikę, ale za przywoływanie świata na wpół wyobrażonego, na wpół zapamiętanego.

Inne domy-muzea celebrują życie konkretnych artystów i intelektualistów. Muzeum Galaktion Tabidze oddaje hołd dręczonemu poecie gruzińskiego ruchu symbolistycznego, postaci, której mistrzostwo liryczne dorównywało jedynie jego psychologicznemu pochodzeniu. Podobnie muzea Elene Akhvlediani i Ucha Japaridze przechowują domowe przestrzenie i dzieła dwóch głównych gruzińskich malarzy. Te miejsca wydają się kameralne. Nie są tworzone dla dużych tłumów. Odwiedzający często przechadzają się sami, przechodząc z pomieszczeń mieszkalnych do pracowni, zatrzymując się, aby obejrzeć szkice przypięte swobodnie do ścian. Czas wydaje się zawieszony.

Być może najbardziej poruszającym z tych miejsc jest Writer's House of Georgia, okazała rezydencja w dzielnicy Sololaki, zbudowana przez filantropa Davida Sarajishviliego na początku XX wieku. Jej architektura jest syntezą secesji i neobaroku, z ogrodem wyłożonym płytkami ceramicznymi Villeroy & Boch i wielkimi schodami, które skrzypią przy każdym kroku. Jednak elegancję budynku łagodzi jego mroczniejsza historia. W lipcu 1937 roku, podczas czystek stalinowskich, poeta Paolo Iashvili zastrzelił się w jednym z salonów — akt buntu i rozpaczy po tym, jak został zmuszony do potępienia kolegów pisarzy. W domu znajduje się obecnie małe muzeum poświęcone represjonowanym pisarzom gruzińskim, wraz ze zdjęciami, listami i pierwszymi wydaniami. Kolekcja nie jest wyczerpująca. Nie mogłaby być. Ale jej istnienie jest formą odmowy — przeciwko milczeniu, przeciwko zatarciu.

Te instytucje — muzea etnografii, sztuk pięknych, poezji i historii — robią więcej niż tylko eksponują. One dają świadectwo. Zajmują trudny środek między upamiętnieniem a ciągłością, prezentując Gruzję nie jako ustaloną tożsamość, ale jako serię nagromadzonych kontekstów: starożytnych, imperialnych, radzieckich, postsowieckich. Ucieleśniają również sprzeczność: impuls do zachowania jest często najsilniejszy w miejscach, w których rozłam był częsty.

Muzea w Tbilisi rzadko sprawiają wrażenie wyreżyserowanych. Oświetlenie jest niespójne. Opisy czasami zatrzymują się w połowie zdania. Kontrola temperatury jest aspiracją. Jednak te niedoskonałości nie przesłaniają wartości tego, co jest przechowywane. Raczej podkreślają wysiłek. W regionie naznaczonym polityczną zmiennością i ograniczeniami ekonomicznymi, akt utrzymania muzeum jest sam w sobie pozycją kulturową.

Odwiedzający przyzwyczajeni do eleganckich instytucji mogą uznać to doświadczenie za niespójne. Jednak ci, którzy angażują się ostrożnie, znajdą się wciągnięci w inny rytm — taki, w którym dziedzictwo nie jest wykonywane, ale zamieszkane, w którym obiekt jest mniej ważny niż jego przetrwanie, a historia jest mniej eksponatem niż warunkiem istnienia.

W Tbilisi architektura pamięci jest również architekturą straty. Ale nie jest elegijna. Jest aktywna, przypadkowa, trwająca.

Poruszanie się po Tbilisi metrem, marszrutką i pieszo

Ruch w Tbilisi jest aktem dostosowania, nie tylko kierunku, ale temperamentu. Miasto nie rozwija się w liniach prostych ani w punktualnych rytmach. Nie „dojeżdża się” tu w standardowym sensie, ale raczej negocjuje się — z czasem, przestrzenią, pogodą i niemierzalną elastycznością infrastruktury. Tranzyt w Tbilisi jest improwizowany, półprzewidywalny i głęboko zależny od miękkich kodów lokalnej wiedzy.

W jego centrum znajduje się metro w Tbilisi, dwuliniowy system otwarty w 1966 r., typowy dla planowania ery radzieckiej: głęboki, trwały i symboliczny. Architektura wielu stacji odzwierciedla ideologiczną jasność tamtych czasów — szerokie marmurowe korytarze, żyrandole, emblematy państwowe — ale dziś na tę estetykę nakładają się bardziej codzienne realia: znaki LED, systemy płatności zbliżeniowych oraz przypływ i odpływ studentów, sprzedawców i pracowników nocnej zmiany. Pociągi kursują od szóstej rano do północy, chociaż w praktyce ostatnie odjazdy mogą mieć miejsce już o 23:00, w zależności od stacji.

System metra, choć o ograniczonym zasięgu, pozostaje najskuteczniejszym sposobem przekraczania rozrastającego się miasta. Czerwona i zielona linia przecinają się na Station Square — Sadguris Moedani — który pełni również funkcję centralnego dworca kolejowego i zatłoczonego podziemnego targu. Większość oznakowań jest dwujęzyczna, w języku gruzińskim i angielskim, ale wymowa, szczególnie dla osób niezaznajomionych z alfabetem gruzińskim, pozostaje wyzwaniem. Miejscowi, zwłaszcza starsze pokolenie, mówią po gruzińsku i rosyjsku; angielski jest bardziej powszechny wśród młodszych pasażerów. W wagonach pociągu często brakuje map, dlatego zaleca się wydrukowaną kopię lub aplikację mobilną. Same wagony są różne — niektóre mają porty USB, inne wciąż grzechoczą oryginalnymi żelaznymi elementami.

Poza metrem autobusy stanowią naziemne arterie miasta. Są nowsze od pociągów, pomalowane na jaskrawo zielono i niebiesko oraz coraz bardziej zdigitalizowane. Przystanki są oznaczone elektronicznymi znakami wyświetlającymi nadchodzące przyjazdy w języku gruzińskim i angielskim. Jednak system jest daleki od bezproblemowego. Trasy są długie i okrężne. Wiele znaków w oknach autobusów pozostaje wyłącznie w języku gruzińskim, a nie wszyscy kierowcy zatrzymują się, chyba że zostaną zatrzymani. Wejście jest dozwolone przez dowolne drzwi, a pasażerowie dotykają swojej karty Metromoney — zakupionej za niewielką opłatą na dowolnej stacji metra — aby potwierdzić podróż. Opłata wynosi jednego lari, z bezpłatnymi przesiadkami w ciągu dziewięćdziesięciu minut, niezależnie od rodzaju pojazdu.

Jednak najbardziej osobliwą formą transportu publicznego jest marszrutka, czyli minibus. Te przerobione furgonetki obsługują zarówno trasy wewnątrzmiejskie, jak i regionalne. Ich systemy numeracji różnią się od oficjalnych tras autobusowych, a informacje wyświetlane na ich przednich szybach są często zbyt niejasne, aby były przydatne bez wiedzy kontekstowej. „Vake” na przykład może wskazywać ogólny kierunek, a nie konkretną ulicę. Pasażerowie flagują marszrutki, kiedy chcą, krzyczą, kiedy chcą się zatrzymać — zwykle krzycząc „gaacheret” — i wręczają kierowcy gotówkę, czasami przekazywaną przez współpasażerów. Kultura marszrutek jest kulturą oszczędności i milczącej zgody: mało rozmów, mało komfortu, ale niewypowiedziana zgoda, że system działa, ledwo.

Marszrutki mają wiele ograniczeń — przeludnienie, brak cyrkulacji powietrza i niespójną konserwację — ale pozostają niezbędne, szczególnie w obszarach niedostatecznie obsługiwanych przez metro. Dla mieszkańców dzielnic zewnętrznych lub nieformalnych osiedli marszrutki oferują jedyne niezawodne połączenie z ekonomicznym rdzeniem miasta. Są w istocie żyłami życia peryferyjnego.

Taksówki, kiedyś nieformalne i bez liczników, stały się bardziej uregulowane wraz z rozwojem aplikacji do zamawiania przejazdów, takich jak Bolt, Yandex.Taxi i Maxim. Usługi te są niedrogie według międzynarodowych standardów, często kosztują mniej niż 1 lari za kilometr, a są szczególnie praktyczne podczas podróży w grupach lub gdy transport publiczny nie działa na noc. Jednak nawet przy tych aplikacjach lokalne nawyki pozostają. Kierowcy mogą zatrzymać się, aby zapytać pieszych o drogę lub zmienić trasę bez ostrzeżenia, aby uniknąć korków ulicznych, dziur w drogach lub nieformalnych zamknięć dróg. GPS jest używany elastycznie. Negocjacje to nadal umiejętność, którą warto zachować.

Spacer pozostaje prawdopodobnie najbardziej intymnym, choć najmniej przewidywalnym sposobem na poznanie Tbilisi. Miasto nie jest jednolicie przyjazne pieszym. Chodniki są nierówne lub ich nie ma w wielu miejscach, często zastawione zaparkowanymi samochodami, meblami kawiarnianymi lub gruzem budowlanym. Przejścia dla pieszych istnieją, ale egzekwowanie pierwszeństwa przejazdu jest niespójne; wielu kierowców traktuje je jako sugestie. Jednak spacer oferuje to, czego nie oferuje żaden inny środek transportu: bezpośrednie doświadczenie fakturowego życia miasta. Poruszamy się po topografii zmysłów — kamień pod stopami, dym tytoniowy w powietrzu, gwar kawiarnianych stolików, zapach kolendry, oleju napędowego i prania.

Niektóre dzielnice — Sololaki, Mtatsminda, Old Tbilisi — najlepiej ujawniają swoje zawiłości na piechotę. Ich wąskie uliczki i strome schody są niedostępne dla pojazdów i niezauważalne dla autobusów. Spacer tutaj to nie tylko transport, ale spotkanie: z improwizowaną architekturą, z ulicznymi psami wygrzewającymi się na ciepłym betonie, z sąsiadem dzielącym się orzechami z wiadra ustawionego na parapecie.

Jazda na rowerze, kiedyś prawie nieistniejąca, zyskuje powoli na popularności. Wydzielone ścieżki rowerowe pojawiły się w takich miejscach jak Vake i Saburtalo. Lokalna firma zajmująca się mobilnością, Qari, oferuje wypożyczalnie rowerów za pośrednictwem aplikacji, chociaż interfejs użytkownika i systemy płatności faworyzują mieszkańców, a nie krótkoterminowych gości. Mapa bezpiecznej jazdy na rowerze prowadzona przez społeczność próbuje oznaczyć najbardziej odpowiednie trasy w mieście, ale warunki nadal są dalekie od ideału. Kierowcy w dużej mierze nie są przyzwyczajeni do dzielenia się pasami, a nawierzchnie dróg mogą być nieprzewidywalne. Niemniej jednak jazda na rowerze oferuje niezrównaną zwinność w godzinach szczytu i jest coraz częściej akceptowana przez studentów, ekologów i kilku zdeterminowanych dojeżdżających do pracy.

Firmy wynajmujące skutery — wśród nich Bolt, Bird i Qari — rozrosły się w ostatnich latach. Ich obecność jest najbardziej widoczna w centralnych obszarach, gdzie skupiska skuterów gromadzą się w pobliżu atrakcji turystycznych lub korytarzy życia nocnego. Podobnie jak w przypadku jazdy na rowerze, ich użytkowanie pozostaje ograniczone przez luki w infrastrukturze i lokalną kulturę jazdy. Istnieją również niejasności prawne: noszenie kasku jest rzadkie, strefy dla pieszych są niespójnie respektowane, a zakres ubezpieczenia jest niejasny. Mimo to, na krótkie dystanse i przy sprzyjającej pogodzie, skutery zapewniają szybkie, choć kruche rozwiązanie w zakresie mobilności.

Samochody, choć wszechobecne, są często najmniej wydajnym sposobem poruszania się po centrum miasta. Parking jest rzadki i chaotyczny. Nieformalni parkingowi, ubrani w odblaskowe kamizelki, materializują się znikąd, aby pokierować kierowców w niebezpiecznie ciasne miejsca w zamian za niewielki napiwek. Przepisy są egzekwowane niedbale, a podwójne parkowanie jest powszechne. Dla osób niezaznajomionych z terenem, błędne kierowanie GPS nie jest rzadkie — szczególnie w splątanych dzielnicach górskich, gdzie ulice zwężają się do schodów.

A jednak mobilność w Tbilisi to nie tyle kwestia szybkości, co odporności. Miasto nie stawia na pierwszym miejscu wydajności. Nie gwarantuje punktualności. Wymaga cierpliwości, zdolności adaptacji i zdolności do radzenia sobie z nieoczekiwanymi zdarzeniami. Trasy są elastyczne. Harmonogramy są przybliżone. Ale pod tą nieregularnością kryje się głębsza stałość: ruch trwa, bez względu na przeszkody. Ludzie znajdują sposób.

Tbilisi uczy swoich gości nie tego, jak dostać się z miejsca na miejsce, ale jak być w drodze — zauważać, czekać, dostosowywać się. To miasto, które opiera się automatyzacji. Każda podróż jest próbą ludzkich negocjacji.

Rynki i zabytki: gdzie handel spotyka się z pamięcią

Ekonomiczne jądro Tbilisi nie jest definiowane przez wieżowce ani przeszklone centra handlowe, ale przez miejsca, w których przecinają się transakcje i pamięć: rynki, starzejące się zabytki, ulice, na których handel wciąż odbywa się na świeżym powietrzu. Te przestrzenie odzwierciedlają szczególny rytm miasta — ani gorączkowy, ani statyczny, ale stale aktywny, rozwijający się w tempie determinowanym bardziej przez logikę społeczną niż ekonomiczną.

W sercu tej dynamiki stoi Dezerter Bazaar, rozległy, chaotyczny kompleks sąsiadujący z Station Square. Nazwany na cześć dezerterów z armii rosyjskiej z XIX wieku, którzy kiedyś sprzedawali tu swój ekwipunek, dziś na rynku można kupić wszystko inne: produkty rolne, przyprawy, nabiał, mięso, narzędzia, ubrania, podróbki elektroniki, wiadra i nielegalne płyty DVD. Nie ma spójnego wejścia. Przybywa się instynktownie lub przepływem, schodząc w sieć markiz i straganów, przejść i cieni.

W Dezerter język, zapach i faktura zderzają się ze sobą. Sprzedawcy krzyczą po gruzińsku, rosyjsku, azersku i ormiańsku. Piramidy pomidorów błyszczą obok beczek marynowanego jonjoli. W jednym przejściu kolendra i estragon są wiązane na rękach; w innym kawałki surowego mięsa wiszą za folią plastikową. Podłoga jest nierówna. Powietrze, szczególnie latem, gęstnieje od ciepła i fermentacji. Ceny można negocjować, ale rytuał jest ważniejszy niż zniżka. Kiwnięcie głową, próbka, wspólny komentarz na temat pogody lub polityki: handel tutaj jest społeczną choreografią.

Poza główną halą mniejsze targi rozlewają się na okoliczne ulice. Nieformalni sprzedawcy ustawiają się na chodnikach z plastikowymi skrzynkami i szmatami, oferując jagody w plastikowych kubkach, domowe wino w ponownie użytych butelkach po napojach gazowanych lub skarpetki ułożone według koloru i rozmiaru. Starsze kobiety sprzedają zioła ze swoich ogrodów. Mężczyźni sprzedają używane telefony komórkowe z prowizorycznych straganów zrobionych ze skrzynek i tektury. Nie ma podziału na strefy, nie ma rozróżnienia między legalnym a nieformalnym handlem. Wszystko jest tymczasowe, ale całkowicie znajome.

Inne targi mają własne kasy. Targ Suchego Mostu, położony wzdłuż rzeki Mtkvari w pobliżu Alei Rustawelego, od dawna jest centrum nieformalnych antyków w Tbilisi. Pierwotnie był to pchli targ z czasów sowieckich, obecnie łączy nostalgię, użyteczność i wątpliwe pochodzenie. W weekendy sprzedawcy rozkładają swoje towary na kocach lub chwiejnych stołach: stare aparaty fotograficzne, radzieckie medale, porcelanowe figurki, perskie miniatury, gramofony, noże, ręcznie malowane ikony i porozrzucane książki w cyrylicy. Niektóre przedmioty to rodzinne pamiątki. Inne to masowo produkowane pozostałości sowieckiego kiczu. Niewiele jest oznaczonych; większość jest sprzedawana z wyćwiczonymi narracjami, które mogą lub nie odpowiadać rzeczywistości.

Rynek jest zarówno muzeum prywatnej pamięci, jak i miejscem handlu. Przeglądający nie zawsze kupują. Wędrują, oglądają, pytają. Przedmioty przechodzą przez wiele znaczeń, zanim zmienią właściciela. Srebrna łyżka mogła należeć do babci lub do nikogo. Stos pocztówek z lat 70. może być wszystkim, co pozostało po nieistniejącym kurorcie nadmorskim. Targowanie się jest oczekiwane, ale nie agresywne. Sprzedawcy, z których wielu to starsi mężczyźni, mówią wieloma językami — gruzińskim, rosyjskim, trochę po niemiecku lub angielsku. Ich historie są częścią ceny.

Niedaleko, Tbilisi Mall i kompleks East Point — lśniące centra handlowe na peryferiach miasta — oferują kontrastujący model handlu. Klimatyzowane, markowe, algorytmiczne w układzie, zaspokajają potrzeby rosnącej klasy średniej. Te centra handlowe oferują międzynarodowe franczyzy, kina multipleksowe i parkingi wielkości małych wiosek. Ich architektura jest postfunkcjonalna, wymienna z architekturą Warszawy, Dubaju czy Belgradu. Dla niektórych Gruzinów przestrzenie te symbolizują wygodę i nowoczesność; dla innych są sterylne, oderwane od społecznej intymności lokalnego handlu. Nie definiują jeszcze duszy Tbilisi — ale wyznaczają zmieniające się aspiracje miasta.

Pomiędzy tymi biegunami — bazarem i centrum handlowym — znajdują się małe sklepy osiedlowe Tbilisi: sakhli i magazia, sklepy na poziomie ulicy, które są kotwicą lokalnego życia. Sprzedają chleb, papierosy, zapałki, napoje gazowane, olej słonecznikowy i losy na loterię. Wiele z nich działa z niewielkim oznakowaniem, polegając na znajomości społeczności. Dzieci są wysyłane po ocet lub sól. Emeryci spędzają czas na plotkach. Ceny nie zawsze są konkurencyjne, ale obecność człowieka jest nieoceniona.

Handel w Tbilisi, czy to starożytny, czy improwizowany, rzadko oddziela się od emocji. Kupowanie jedzenia nigdy nie jest po prostu nabywaniem. To dialog. Sprzedawca na targu zapyta, skąd jesteś, skomentuje twoją wymowę, zaproponuje ci kawałek jabłka lub garść fasoli do spróbowania. Błąd — dotknięcie owocu bez pozwolenia, próba targowania się zbyt wcześnie — może spowodować uniesienie brwi, ale prawie zawsze jest to korekta, a nie nagana. Istnieje etykieta, nawet w chaosie.

A poza rynkami, pomniki podkreślają miejską gospodarkę pamięci. Kronika Gruzji, położona na wzgórzu w pobliżu Morza Tbiliskiego, jest jednym z najbardziej niedocenianych, a jednocześnie monumentalnych dzieł publicznych miasta. Zaprojektowana przez Zuraba Tsereteli i rozpoczęta w latach 80. XX wieku, pozostaje niedokończona, ale przykuwająca uwagę. Gigantyczne kolumny bazaltowe — każda o wysokości dwudziestu metrów — są rzeźbione scenami z gruzińskiej historii i narracji biblijnej. Miejsce jest często puste, z wyjątkiem kilku wesel lub samotnych fotografów. Jej skala przyćmiewa widza. Jej symbolika próbuje syntezy: państwowość i pismo, królowie i ukrzyżowania.

Bliżej centrum miasta krajobraz zdobią pomniki traumy i triumfu XX wieku. Pomnik tragedii 9 kwietnia, podczas której pokojowi demonstranci niepodległościowi zostali zabici przez wojska radzieckie w 1989 r., stoi w pobliżu parlamentu. Jest prosty, pozbawiony sentymentalizmu: niski, czarny kamień z wyrytymi nazwiskami i datą. Kwiaty są tam składane bez rozgłosu. To nie jest atrakcja turystyczna, ale oś obywatelska.

Relacja Tbilisi z pamięcią jest kształtowana przez akumulację, nie kuratorstwo. Przeszłość nie jest pakowana. Współistnieje z teraźniejszością — często niezręcznie, czasami niewidocznie, ale zawsze natarczywie. Kupujesz pomidory obok ruin kościoła ormiańskiego. Przeglądasz książki na placu nazwanym na cześć generała, który zmienił przynależność. Parkujesz samochód w pobliżu fundamentów twierdzy. Miasto nie wymaga, abyś zauważał te skrzyżowania. Ale jeśli to zrobisz, doświadczenie się pogłębia.

Rynki i pomniki nie są tutaj przeciwieństwami. Działają na tym samym kontinuum. Oba dotyczą konserwacji — nie w bursztynie, ale w użytkowaniu. Przedmioty, przestrzenie i historie krążą nie w izolacji, ale w relacji. W Tbilisi pamięć nie jest posiadaniem. Jest transakcją publiczną.

Winnice, piwnice i ciągłość gruzińskiej gościnności

W Gruzji wino nie jest produktem. Jest linią. Dziedzictwem niesionym w glinie, w geście, w rytuale, w rytmie mowy przy stole. Tbilisi, choć samo w sobie nie jest regionem uprawy winorośli, pozostaje nierozerwalnie związane z tym kontinuum. Stolica wchłania, odzwierciedla i rozpowszechnia starożytne tradycje winiarskie kraju — ukształtowane nie przez nowość lub trendy rynkowe, ale przez pamięć tak głęboką jak sama ziemia.

Dowody archeologiczne potwierdzają, że uprawa winorośli w Gruzji sięga co najmniej 8000 lat wstecz, co czyni ją jedną z najstarszych znanych kultur produkujących wino na świecie. To nie są akademickie ciekawostki — to narodowe samopoznanie. Kwewri, duże gliniane naczynie zakopane pod ziemią w celu fermentacji i starzenia wina, jest centralnym punktem tej tradycji. Jego kształt, funkcja i duchowa rola pozostały niemal niezmienione od czasów neolitu. Proces jest organiczny, dosłowny: sok winogronowy, skórki, łodygi i nasiona fermentują razem w kwewri przez kilka miesięcy przed klarowaniem. To, co się wyłania, to nie tylko wino, ale fizyczny wyraz gleby, która je wyprodukowała.

W Tbilisi to połączenie z ziemią przejawia się w miejscach zarówno ceremonialnych, jak i domowych. W starszych dzielnicach pełno jest winiarni i piwnic — niektóre z nich zostały specjalnie zbudowane, inne przerobiono na dawne stajnie, piwnice lub nieużywane pomieszczenia magazynowe. W Sololaki i Avlabari można zejść po kamiennych schodach do oświetlonych świecami sklepień, gdzie ściany wciąż emanują chłodem stuleci. To nie są anonimowe placówki. Noszą nazwy — rodzin, wiosek, odmian winorośli — i często noszą piętno jednej lub dwóch osób, które nadzorują każdą fazę od tłoczenia do nalewania.

Gvino Underground, w pobliżu Placu Wolności, jest powszechnie uznawany za pierwszy naturalny bar w mieście. Nadal jest punktem odniesienia: niskie łuki, podłogi w kolorze qvevri, półki wypełnione niefiltrowanymi butelkami z całej Gruzji, każda z historią. Pracownicy mówią o winie nie w kategoriach oceny lub konsystencji, ale klimatu, wysokości, zbiorów. Wielu z nich to sami winiarze. Jest tu niewiele pretensjonalności, tylko zaangażowanie w wino jako narrację. Gościowi można zaproponować Kisi z Kachetii, bursztynowe wino tak garbnikowe, że graniczy z surowością, lub delikatne Chinuri z Kartli — każdy kieliszek nalewany z domniemanym zrozumieniem, że pijący jest teraz częścią jego łuku.

Różnorodność winogron uprawianych w całej Gruzji jest oszałamiająca. Istnieje ponad 500 endemicznych odmian, z których około 40 jest nadal aktywnie uprawianych. Saperavi, głębokie i mocne, stanowi trzon wielu czerwonych win. Rkatsiteli, wszechstronne i wyraziste, stanowi podstawę niezliczonych bursztynów i białych win. Mniej znane winogrona, takie jak Tavkveri, Shavkapito i Tsolikouri, oferują bardziej regionalny charakter, często związany ze specyficznymi mikroklimatami i praktykami przodków.

To, co odróżnia gruzińską kulturę winiarską od jej europejskich odpowiedników, to nie same winogrona, ale ramy, w których są spożywane. Supra, rytualna uczta, pozostaje podstawowym miejscem społecznej roli wina. Prowadzona przez tamadę — toastmastera o znacznych umiejętnościach retorycznych — supra rozwija się przez wiele godzin, ustrukturyzowana serią toastów: za pokój, za przodków, za chwilę obecną, za zmarłych. Wino nigdy nie jest pite w pośpiechu lub w izolacji. Każdy toast jest momentem przemówienia, a każdy łyk gestem wspólnej intencji.

W domach supra może być improwizowana lub wymyślna. W restauracjach często prosi się o nią na uroczystościach — weselach, spotkaniach towarzyskich, upamiętnieniach. W obu przypadkach wino łączy uczestników nie jako rozrywka, ale jako przywołanie. Tamada nie jest tylko gospodarzem, ale naczyniem dla wspólnej pamięci, improwizując poezję i filozofię przy każdym toaście. Dobry tamada nie pije pierwszy, ale ostatni. Czeka, aż ostatni gość podniesie kieliszek, zapewniając, że zbiorowe skupienie pozostaje nienaruszone.

Kilka restauracji w Tbilisi stara się zachować to doświadczenie dla gości. W restauracjach etnograficznych, takich jak Salobie Bia czy Shavi Lomi, dania są łączone nie tylko z winem, ale także z tożsamością regionalną. Fasola z Racha, wędzona wieprzowina z Samegrelo, chleb kukurydziany z Guria — wszystko podawane w glinie lub drewnie, w pomieszczeniach, które przywodzą na myśl wnętrza domów wiejskich lub miejskie salony. Wino jest tutaj zarówno uzupełnieniem, jak i kotwicą. Personel jest często szkolony, aby dokładnie wyjaśniać odmiany, wskazując różnice między bursztynowymi winami leżakowanymi w qvevri a ich nowszymi odpowiednikami w stylu europejskim.

W niektórych miejscach produkcja wina odbywa się na miejscu. W Tbilisi i okolicach powstały miejskie winiarnie — niewielkie, często rodzinne przedsiębiorstwa, które uprawiają winogrona poza miastem i fermentują je w przerobionych garażach, szopach lub piwnicach. Te przestrzenie często zacierają granicę między produkcją a występem. Gościowi może zostać zaproponowana degustacja, gdy stoi obok fermentującej kadzi. Kuzyn może pojawić się z tylnego pokoju, aby zaśpiewać pieśń ludową. Chleb może być łamany pod wpływem impulsu, ser krojony bez ceremonii.

Poza tymi starannie dobranymi przestrzeniami wino nadal funkcjonuje jako medium gościnności. Gość przybywający do domu — zwłaszcza w starszych dzielnicach — prawdopodobnie nadal zostanie poczęstowany winem bez wstępu. Butelka może być bez etykiety, nalana z plastikowego dzbanka, bursztynowa i lekko mętna. To nie jest wada, ale oznaka intymności. Wino jest domowej roboty, często tłoczone przez krewnych w sezonie zbiorów i dzielone nie jako zapas, ale jako ciągłość. Odmowa nie jest niegrzeczna, ale oznacza, że ktoś jest zewnętrzny. Akceptacja oznacza wejście do kręgu, choćby na krótko.

Dla tych, którzy chcą zrozumieć ten głębszy rytm, bliskość Tbilisi do Kachetii — wiodącego regionu winiarskiego kraju — oferuje szerszy kontekst. Jednodniowe i kilkudniowe wycieczki do wiosek takich jak Sighnaghi, Telavi lub Kvareli zapewniają dostęp do wycieczek po winnicach i warsztatów qvevri. Ale to w Tbilisi mozaika tych tradycji się zbiega. Tutaj można pić Saperavi w mieszkaniu z czasów sowieckich zamienionym w galerię lub dzielić się Rkatsiteli z nieznajomymi na dachu, gdzie winorośle pełzają po zardzewiałych metalowych kratownicach.

Wino w Tbilisi nie jest rozpustą. To sposób bycia. Łączy rolnictwo z kosmologią, smak z czasem, ziemię z językiem. Czy filtrowane czy surowe, butelkowane czy przelewane z przerobionej butelki po napoju gazowanym, niesie ze sobą ciężar pokoleń, które sadziły, tłoczyły, nalewały i pamiętały.

Edge i ekspresja — życie nocne, subkultura i miasto po zmroku

Gdy światło dzienne słabnie na nierównej linii horyzontu Tbilisi, kontury miasta nie tyle się rozmywają, co przesuwają. Motywy architektoniczne — balkony, kopuły, wieże — ustępują miejsca podświetlonym sylwetkom, podczas gdy gwar dziennego handlu ustępuje miejsca luźniejszemu, bardziej synkopowanemu rytmowi. W godzinach po zmroku Tbilisi nie zwalnia. Zmienia rejestr. Noc tutaj jest mniej ucieczką od dnia, a bardziej kontynuacją niedokończonych myśli — jego argumentów, jego ekscesów, jego tęsknot.

Życie nocne w Tbilisi ma strukturę improwizacji. Jest definiowane mniej przez dzielnice lub oznaczenia, a bardziej przez sieci: artystów, muzyków, studentów i ekspatriantów, którzy przemieszczają się między znanymi i zmieniającymi się przestrzeniami. Kultura miasta po godzinach jest porowata, nieformalna, głęboko społeczna — i coraz bardziej wyraża napięcia i potencjały, które definiują postsowiecką, postpandemiczną i wciąż rozbitą gruzińską teraźniejszość.

Najbardziej widocznym symbolem nocnej tożsamości Tbilisi pozostaje Bassiani, klub techno mieszczący się w betonowych wnętrznościach Dinamo Arena, największego stadionu sportowego miasta. To mało prawdopodobna lokalizacja — nieczynny basen przekształcony w jaskiniowy parkiet taneczny — ale doskonale symbolizująca kreatywną logikę miasta. Bassiani to coś więcej niż miejsce. Od momentu założenia w 2014 r. stało się instytucją kulturalną, miejscem oporu, laboratorium dźwięku, a dla wielu sanktuarium.

Klub zyskał międzynarodową sławę dzięki swojej kuratorskiej rygorystyczności — rezerwując czołowe postacie światowej muzyki elektronicznej, jednocześnie pielęgnując lokalne talenty z równą powagą. Muzyka jest wymagająca, często mroczna, niekomercyjna i wyraźnie polityczna w swoich ramach. Wstęp jest selektywny, choć niekoniecznie ekskluzywny: celem jest ochrona atmosfery, a nie egzekwowanie elitaryzmu. Telefony są odradzane. Fotografowanie jest zabronione. Wewnątrz wyłania się rodzaj zbiorowej katharsis, kuratorowanej za pomocą światła, dźwięku i ruchu.

W 2018 roku Bassiani i Café Gallery, kolejny klub z parkietem tanecznym dla osób queer, zostały napadnięte przez silnie uzbrojoną policję, co wywołało masowe protesty. Protesty, zorganizowane przed parlamentem na alei Rustaveli, przybrały formę imprezy na świeżym powietrzu — tysiące osób tańczyło wbrew represjom państwowym, domagając się prawa do gromadzenia się, przemieszczania się i istnienia. Ten epizod ugruntował miejsce klubów w gruzińskiej wyobraźni politycznej. Oświetlił również kruchy grunt, na którym opierają się takie przestrzenie.

Inne miejsca naśladują tę etykę w różnych skalach. Mtkvarze, mieszczące się w budynku z czasów radzieckich nad rzeką, działa w wielu pomieszczeniach i nastrojach, łącząc techno z gatunkami eksperymentalnymi i instalacjami wizualnymi. Khidi, znajdujące się pod mostem Vakhushti Bagrationi, obejmuje brutalistyczną estetykę i podobnie surowy program. Fabrika, z kolei, jest bardziej dostępnym centrum: przerobiona radziecka fabryka szycia, w której obecnie mieszczą się bary, galerie, przestrzenie coworkingowe i hostel, tworząc rodzaj półwspólnego salonu dla młodych twórców, turystów i przedsiębiorców. Jego dziedziniec jest wyłożony graffiti, kawiarniami i stołkami wykonanymi z betonowych bloków i przemysłowych śmieci — celowa estetyka ponownego wykorzystania i nieformalności.

Jednak nocna kultura Tbilisi nie ogranicza się do klubów. Późnonocne kawiarnie, bary w zapleczu i podziemne lokale kształtują bardziej rozdrobnione subkulturowe krajobrazy miasta. W Sololaki przekształcone apartamenty działają jak salony, w których dla małej publiczności odbywają się spoken word, eksperymentalny jazz lub pokazy filmowe. Te spotkania są często dostępne tylko na zaproszenie, odbywają się za pośrednictwem prywatnych sieci, ale pozostają niezbędne dla kulturowego metabolizmu miasta.

Scena barowa jest różnorodna i zdecentralizowana. Przypominające spelunę formy, ale często zaskakująco wyselekcjonowane w duchu, te przestrzenie działają z minimalną liczbą znaków i maksymalnym charakterem. Vino Underground, Amra, 41° Art of Drink i Café Linville wyrażają inną wrażliwość — skupioną na winie, literacką, regionalną, retro. Drinki rzadko są standaryzowane. Menu są często pisane ręcznie. Muzyka może pochodzić z płyty winylowej lub pożyczonego głośnika. To nie są miejsca zbudowane dla skali; to miejsca zbudowane dla rezonansu.

Scena queer, choć wciąż ograniczona przez konserwatyzm społeczny i sporadyczną ingerencję policji, pozostaje wyraźnie widoczna. Café Gallery, choć wielokrotnie zamykana i ponownie otwierana, nadal działa jako jedna z nielicznych w mieście przestrzeni otwarcie queer. Horoom Nights, odbywające się okresowo w Bassiani, są wydarzeniem specjalnie afirmującym LGBTQ+. Dostęp do tych scen jest delikatnie kontrolowany; bezpieczeństwo i dyskrecja nadal są kluczowymi kwestiami. Ale to, co się wyłania, nie jest marginalne — jest niezbędne, stanowiąc część szerszego wyrazu tożsamości i sprzeciwu w mieście.

Duża część życia nocnego tutaj zachowuje wyraźnie estetykę DIY. Wydarzenia są ogłaszane za pośrednictwem Telegramu lub Instagram stories. Lokalizacje zmieniają się. Płatność może być tylko gotówką. Występy odbywają się w magazynach, opuszczonych fabrykach lub pod wiaduktami autostradowymi. Infrastruktura jest krucha, ale intencjonalność jest wysoka. Nie są to sceny napędzane zyskiem. Są zakotwiczone we wspólnocie, we wspólnej potrzebie ekspresji i komunii pośród niestabilności gospodarczej i niepewności politycznej.

Poza enklawami subkulturowymi, główne życie nocne trwa: salony shisha z oświetleniem LED, bary na dachach z panoramicznym widokiem i cenami premium, restauracje, które zmieniają się w parkiety taneczne, gdy noc się pogłębia. Te przestrzenie często obsługują inną klientelę — bogatszych mieszkańców, turystów, ekspatriantów — i powielają globalne trendy z gruzińskim połyskiem: chinkali serwowane obok mojito, techno z remiksami pop, Tbilisi przedstawione jako „doświadczenie” nadające się do sprzedaży. Nie są ani fałszywe, ani nieautentyczne. Spełniają popyt. Ale nie definiują nocy.

Życie uliczne, szczególnie latem, trwa długo po północy. Aleja Rustaveli jest zatłoczona studentami i młodymi parami. Na Suchym Moście rozbrzmiewają nocne stragany i improwizowani muzycy. Deskorolkarze jeżdżą wzdłuż placu Orbeliani. Grupy zbierają się nad brzegiem rzeki, butelki wina dzielone są w plastikowych kubkach, stare piosenki nucone w nakładających się harmoniach. Nie ma przymusowego zamknięcia. Miasto stopniowo się uspokaja, a potem zaczyna się od nowa.

Noc w Tbilisi to zarówno wyzwolenie, jak i refleksja. To tam kontrola się rozluźnia, granice się rozciągają. To nie jest czas oderwany od głębszych prawd miasta — to tam, gdzie te prawdy wypływają na powierzchnię najswobodniej: improwizacja, intymność, niestabilność i radość. A gdy słońce powraca, dowody pozostają tylko we fragmentach — pełne popielniczki, ślady stóp w kurzu, głosy chrapliwe od śpiewania.

Tbilisi nocą nie reklamuje się. Po prostu się zdarza. Powtarzalnie. Niechętnie. Bez scenariusza. A ci, którzy wchodzą do niego z otwartością, którzy podążają za jego rytmami, nie żądając wskazówek, mogą znaleźć nie ucieczkę, ale spotkanie.

Między ruiną a odnową – gentryfikacja, budownictwo i miasto w stanie nieustannej zmiany

Tbilisi w obecnej formie żyje gdzieś pomiędzy fundamentem a fasadą. Miasto nie jest przebudowywane nagłymi pociągnięciami, ani pozostawione całkowicie rozpadowi. Raczej przechodzi powolną i nierównomierną metamorfozę — architekturę napięcia, w której rusztowania i cisza współistnieją. Każda dzielnica nosi ślady przejścia: nowo oszklone okno nad rozpadającą się framugą drzwi, butikowy hotel obok wypalonej skorupy, mural rozkwitający nad ścianą przeznaczoną do rozbiórki.

To nie jest po prostu gentryfikacja miasta. Gentryfikacja oznacza jasny wektor: od zaniedbania do inwestycji, od klasy robotniczej do klasy średniej. Transformacja Tbilisi jest bardziej poszarpana. Przebiega skokowo, kształtowana zarówno przez spekulacyjne ambicje, jak i przez instynkt estetyczny lub miejską obojętność. Rezultatem jest krajobraz fizyczny i psychologiczny, w którym zmiana wydaje się nieunikniona i nierozwiązana.

W Sololaki i Starym Tbilisi znaki są najwyraźniejsze. Budynki, które kiedyś dzieliły wiele rodzin — pozostałości radzieckich mieszkań komunalnych — są teraz dzielone, odnawiane lub zmieniane. Tam, gdzie kiedyś były blaszane przybudówki, pojawiają się tarasy na dachach. Wnętrza są odnawiane w odsłoniętej cegle i minimalistycznym wystroju, reklamowanym jako „autentyczne”, ale pozbawionym improwizacji, które kiedyś je definiowały. Te dzielnice, bogate w architekturę XIX wieku, stały się atrakcyjne dla deweloperów nastawionych na rynek turystyczny dziedzictwa: hotele z zabytkowymi czcionkami i starannie dobraną niedoskonałością, restauracje z menu w czterech językach i ściany ozdobione samowarami.

Jednak większość renowacji jest powierzchowna. Zewnętrza są czyszczone i retuszowane, podczas gdy problemy fundamentowe — przeciekające rury, wadliwe okablowanie, gnijące belki drewniane — pozostają nienaprawione. Niektóre budynki są kupowane i pozostawiane do zgnicia, traktowane jako inwestycje przez nieobecnych właścicieli. Inne są pozbawiane lokatorów poprzez cichą presję, rosnące czynsze lub jawne prawne zaciemnianie. Mieszkańcy, którzy mieszkali w tych samych mieszkaniach przez pokolenia, są coraz bardziej marginalizowani, nie przez dekret, ale przez dryf ekonomiczny.

Równolegle do tego cichego przemieszczenia następuje głośniejsza forma ekspansji: wzrost luksusowych wieżowców i zamkniętych kompleksów, szczególnie w Saburtalo, Vake i na wschodnich obrzeżach miasta. Te budynki, często o wysokości od 15 do 30 pięter, pojawiają się nagle — budowane w pośpiechu, bez spójnego planowania urbanistycznego. Wiele z nich narusza przepisy dotyczące strefowania, wznosząc się ponad ograniczenia wysokości lub wkraczając na tereny zielone. Niektóre powstają na ziemiach nabytych w nieprzezroczystych warunkach. Niewiele oferuje udogodnienia publiczne. Ich fasady są pokryte lustrzanym szkłem lub modułowym kamieniem, nosząc nazwy takie jak „Ogrody Tbilisi” lub „Wieże Osi” — ambitne przydomki oderwane od miejsca.

Place budowy są nieustanne: betoniarki zaparkowane na chodnikach, pręty zbrojeniowe wystające z niedokończonych podłóg, banery obiecujące „europejską jakość” lub „przyszłe życie”. Dźwigi obracają się nad dzielnicami, gdzie infrastruktura — kanalizacja, drogi, szkoły — pozostaje daleko w tyle za gęstością zaludnienia, jaką zakładają te wieże. Boom budowlany jest napędzany przekazami pieniężnymi, spekulacyjnymi zakupami i napływem zagranicznych inwestycji, szczególnie z Rosji, Iranu i, coraz częściej, cyfrowych nomadów poszukujących krótkoterminowych pobytów.

Dla wielu mieszkańców Tbilisi te zmiany są dezorientujące. Miasto, w którym mieszkają, staje się mniej żeglowne, mniej znajome. Miejsca związane z pamięcią — kina, piekarnie, dziedzińce — znikają bez ostrzeżenia, zastąpione przez kawiarnie sieciowe lub beżowe fasady. Kontrakty przestrzeni publicznej. Linie widokowe znikają. Wzgórza nie są już widoczne z niektórych okien. Mtkvari, kiedyś otoczone kamiennymi nasypami i drewnianymi domami, jest coraz częściej otoczone nowymi zabudowaniami, z których niektóre nie mają dostępu do rzeki ani chodnika.

Polityka rządu oferuje niewiele spójnych wskazówek. Strategie rozwoju miast są rzadko publikowane w całości; konsultacje publiczne są ograniczone lub kosmetyczne. Aktywiści i architekci wyrazili obawy, szczególnie w kwestii degradacji środowiska i wymazywania kultury. Kontrowersyjny projekt Panorama Tbilisi — ambitny luksusowy kompleks w pobliżu historycznego grzbietu nad Sololaki — wywołał protesty z powodu jego wpływu wizualnego i ekologicznego. Krytycy twierdzą, że takie inwestycje nie tylko zniekształcają historyczny charakter miasta, ale także naruszają organiczną integrację architektury Tbilisi z jego topografią.

Tereny zielone miasta są szczególnie narażone. Parki są zajęte przez parkingi lub plany „upiększania”, które niszczą bioróżnorodność na rzecz jednolitego krajobrazu. Drzewa są usuwane bez zezwoleń. Ścieżki na zboczach wzgórz są brukowane. W niektórych przypadkach drzewa zabytkowe są wycinane z dnia na dzień, a ich brak jest wyjaśniany dopiero po fakcie. Ogród Botaniczny stracił część swoich obrzeży na rzecz sąsiedniej zabudowy. Vake Park, od dawna będący schronieniem przed gęstą zabudową miasta, jest zagrożony przez nowe drogi i inwestycje na obrzeżach jego granic.

Jednak pośród tego wszystkiego, alternatywne głosy trwają. Niezależni architekci, artyści i urbaniści pracują nad dokumentowaniem i przeciwstawianiem się najbardziej rażącym formom wymazywania. Cyfrowe archiwa zagrożonych budynków krążą w mediach społecznościowych. Artyści graffiti tworzą szablony przypominające o tym na ścianach budynków: To był dom. Tymczasowe interwencje artystyczne zmieniają przeznaczenie opuszczonych budynków przed ich wyburzeniem. Małe kolektywy organizują wycieczki piesze, publiczne czytania lub projekty pamięci mające na celu tworzenie alternatywnych narracji przestrzeni.

Nie wszystkie zmiany są wydobywcze. Niektóre renowacje przeprowadzane są z troską, zachowując wewnętrzne dziedzińce, odnawiając rzeźbione drewniane balkony, konsultując się z ekspertami od dziedzictwa. Nowe centra kulturalne wyłoniły się z przemysłowych ruin. Kompleks Fabrika, pomimo swojego komercyjnego nachylenia, zdołał utrzymać poczucie porowatej społeczności. Dawne fabryki w Didube i Nadzaladevi mieszczą teraz pracownie artystyczne, przestrzenie prób i grupy literackie. Kilku deweloperów nawiązało współpracę z lokalnymi historykami, aby nadać ulicom i projektom nazwy postaci gruzińskiej kultury, a nie ogólne internacjonalizmy.

Mimo to, ogólny trend jest fragmentaryczny. Nie ma jednej wizji przyszłości Tbilisi. Zamiast tego miasto stoi na rozdrożu, gdzie konkurujące siły — dziedzictwo i kapitał, pamięć i użyteczność, regulacja i improwizacja — zderzają się bez syntezy. Rezultatem jest forma miejskiego palimpsestu: warstwy pisane i nadpisywane, nigdy całkowicie nie wymazywane.

Spacer po Tbilisi dzisiaj to oglądanie miasta w ideologicznym ruchu. Nie jest ono ani zamrożone w historii, ani oddane spójnej przyszłości. Zamiast tego oferuje przebłyski: tego, co pozostało, tego, co mogło być, i tego, co nadchodzi zbyt szybko, aby w pełni to pojąć. Piękno miasta nie leży w jego doskonałości, ale w jego odmowie osiedlania się. To miejsce, które pozostaje, uparcie i niewygodnie, niedokończone.

Na progu – język, tożsamość i granica Europy

Tbilisi, podobnie jak kraj, który jest jego kotwicą, nie wpisuje się w kontynentalne binaria. Nie jest ani całkowicie europejskie, ani całkowicie azjatyckie, ani mocno prawosławne, ani ściśle świeckie, ani kolonialne, ani skolonizowane w znanym sensie. Zamiast tego zajmuje margines, który nie jest peryferyjny, ale formatywny — krawędź, która kształtuje tożsamość w takim samym stopniu, w jakim ją destabilizuje. To miejsce nie syntezy, ale jednoczesności.

Język jest prawdopodobnie najbardziej bezpośrednim wyrazem tej warstwowej tożsamości. Gruziński, z jego unikalnym alfabetem i korzeniami kartwelskimi, jest używany z silnym przywiązaniem. Jest to język o głębokiej wewnętrznej spójności, ale zewnętrznej osobliwości — nieindoeuropejski, niezwiązany z rosyjskim, tureckim czy perskim, rozwijany i zachowywany w niemal izolacji przez stulecia. Jego pismo, Mkhedruli, pojawia się na witrynach sklepowych, w menu, ogłoszeniach publicznych — krzywoliniowa kaskada, która pozostaje nieprzejrzysta dla większości odwiedzających, a jednak wszechobecna. Litery są piękne, ale odporne. Zrozumienie nie przychodzi szybko, ale poprzez przedłużoną bliskość.

Gruziński to coś więcej niż środek komunikacji — to postawa kulturowa. Mówienie nim płynnie, nawet z wahaniem, oznacza zaproszenie na inny poziom społecznej intymności. Ignorowanie go lub zakładanie jego podobieństwa do rosyjskiego lub ormiańskiego oznacza niezrozumienie geopolitycznych i historycznych napięć miasta. Język nie jest tutaj neutralny. Został narzucony, stłumiony, ożywiony, upolityczniony.

Rosyjski jest nadal szeroko używany, szczególnie wśród starszych pokoleń, a jego obecność jest skomplikowana. Dla niektórych jest lingua franca konieczności, używanym na rynkach, w biurokracji i komunikacji transgranicznej. Dla innych jest bolesnym przypomnieniem okupacji — najpierw imperialnej, potem radzieckiej. Niedawny napływ rosyjskich emigrantów uciekających przed poborem lub cenzurą po inwazji na Ukrainę ponownie rozpalił te wrażliwości. Na klatkach schodowych i w kawiarniach pojawiły się plakaty z napisem „Rosyjscy dezerterzy, wracajcie do domu”. Graffiti w obu językach potwierdza i gani obecność. A jednak w wielu dzielnicach gruziński i rosyjski współistnieją w życiu codziennym z niespokojnym pragmatyzmem.

Angielski, przeciwnie, jest językiem aspiracji i młodości. Jest językiem start-upów technologicznych, organizacji pozarządowych, modnych kawiarni i programów uniwersyteckich. Jego płynność często oznacza status społeczno-ekonomiczny. Młodsi mieszkańcy Tbilisi, szczególnie ci z centralnych dzielnic stolicy, są coraz bardziej dwujęzyczni w języku gruzińskim i angielskim, tworząc klasę językową odrębną zarówno od ich wykształconych w Związku Radzieckim starszych, jak i wiejskich krewnych. Dla nich angielski nie jest tylko narzędziem — jest horyzontem.

Wielojęzyczność nie jest nowością w Tbilisi. Historycznie miasto funkcjonowało jako strefa poliglotyczna, w której społeczności ormiańskie, azerskie, greckie, perskie, kurdyjskie i żydowskie żyły razem, a każda z nich przyczyniała się do mozaiki języków używanych na dziedzińcach, w sklepach i podczas liturgii. Ta różnorodność zmalała, ale jej ślad pozostał. Nazwy miejsc, terminy kulinarne, nazwiska rodowe — wszystkie noszą ślady starszych, bardziej pluralistycznych konfiguracji.

Tożsamość w Tbilisi nie jest jednolita. Nie jest nawet stabilna. Waha się między lokalną dumą a regionalną niejednoznacznością, między odziedziczoną pamięcią a strategicznym ponownym wynalezieniem. Miasto postrzega siebie coraz częściej jako europejską stolicę — zgodną z zachodnimi wartościami politycznymi i kulturowymi, postępową w mowie, choć nie zawsze w prawie. Flagi Unii Europejskiej powiewają obok gruzińskich na budynkach rządowych. Studenci Erasmusa tłoczą się na schodach uniwersytetu. Miasto zdobią finansowane przez UE projekty odnowy miejskiej. Jednak rzeczywiste członkostwo w UE pozostaje nieuchwytne, odkładane przez biurokrację i złożoność geopolityczną. Sprzeczność ta jest przeżywana codziennie: formy Europy są przyjmowane, ale jej bezpieczeństwo i integracja pozostają odległe.

Tbilisi są jednak wyćwiczeni w takim dysonansie. Wiedzą, jak zamieszkiwać sprzeczności bez konieczności rozwiązywania. Duma z gruzińskiej tradycji prawosławnej nie wyklucza namiętnej obrony wolności prasy. Głęboki szacunek dla języka i historii współistnieje z ostrą krytyką nadużyć władzy. Zarówno w proteście, jak i świętowaniu miasto przemawia tonem, który jest ostry, pluralistyczny i często głęboko ironiczny.

Ta ironia jest niezbędna. Tbilisi nie handluje wyłącznie szczerością. Jego humor jest suchy, satyra ostra, autopercepcja refleksyjna. Popularne są karykatury polityczne; częste są protesty teatralne. Przemówienia publiczne, zwłaszcza wśród młodzieży, są przepełnione przełączaniem kodów, żartami dla wtajemniczonych i aluzjami historycznymi. Tradycja literacka miasta — od Ilii Czawczawadzego do Zuraba Karumidzego — jest przesiąknięta dwuznacznością. Język, podobnie jak tożsamość, nigdy nie jest używany płasko.

Tożsamość narodowa w Gruzji nie opiera się na monokulturze, ale na przetrwaniu. Kraj przetrwał kolejne imperia, wchłaniając, stawiając opór i przetrwając każde z nich. Jego alfabet, kuchnia, polifoniczna muzyka i rytuały ucztowania noszą znamiona ciągłości — nie dlatego, że są niezmienne, ale dlatego, że dostosowały się bez rozpuszczania. Tbilisi utrzymuje te ciągłości w widocznym napięciu ze zmianą. To miasto, w którym średniowieczne kościoły i postmodernistyczne wieże stoją w odległości metrów od siebie; gdzie nazwy ulic zmieniają się wraz z każdą reorientacją polityczną; gdzie pamięć i aspiracje idą obok siebie.

Tożsamość etniczna w Tbilisi pozostaje drażliwym tematem. Miasto, niegdyś zamieszkane przez tętniącą życiem ludność ormiańską i żydowską, obecnie odzwierciedla bardziej zhomogenizowaną gruzińską większość. Powodów jest wiele: migracja, asymilacja, marginalizacja ekonomiczna. Pozostały resztki — tu kościół ormiański, tam żydowska piekarnia — ale nie są już one centralnym punktem demografii miasta. Jednak w chwilach kryzysu lub refleksji kulturowej te przeszłe obecności są wspominane, przywoływane, czasami przekształcane w towar. Miasto nie jest odporne na nostalgię, ale rzadko oddaje się jej w pełni. Przeszłość nie jest ucieczką — to negocjacje.

Być Gruzinem w Tbilisi to zachować zarówno godność, jak i zmienność. To znać ciężar gościnności i rzeczywistość granic. To gościć nieznajomych z hojnością i kwestionować ich motywy następnego dnia. To widzieć siebie jako starożytnego i zorientowanego na przyszłość w tym samym oddechu.

Krawędź Tbilisi nie jest tylko geograficzna — jest egzystencjalna. Jest krawędzią imperiów, krawędzią Europy, krawędzią pewności. Ta liminalność nie jest słabością. Jest generatywna. Z niej pochodzi improwizacyjna siła miasta, jego zdolność do adaptacji, jego szczególny rodzaj mądrości — mądrości, która nie dąży do rozwiązywania sprzeczności, ale do zamieszkiwania jej z jasnością i humorem.

Tbilisi nie jest w drodze donikąd. Jest miejscem samym w sobie. A jego tożsamość, podobnie jak jego język, opiera się spłaszczeniu. Mówi zakrętami, spółgłoskami, toastami, piosenkami i szeptanymi negocjacjami. Nie prosi, by szybko je zrozumiano. Prosi, by z nim zostać.

Kształt codziennego życia: jedzenie, rodzina i domowa architektura czasu

W Tbilisi codzienne życie jest ustrukturyzowane nie przez harmonogramy czy systemy, ale przez choreografię luźno trzymanych rytmów: poranny ruch targów i kuchenek, południowa cisza, która wkrada się do dziedzińców i kawiarni, późne kolacje, które trwają do północy przy rozmowie i winie. Tutaj czas jest relacyjny. Rozciąga się i ściska w zależności od tego, kto się zbiera, co jest przygotowywane lub jak pogoda dnia zmienia nastrój miasta.

Życie domowe w Tbilisi jest głęboko namacalne. Zaczyna się od progu, często od skrzypienia starej klatki schodowej, stuknięcia laski sąsiada o kafelki, zmieszanego zapachu pasty do podłóg, dymu papierosowego i chleba pieczonego kilka pięter niżej. W starszych dzielnicach miasta — Sololaki, Mtatsminda, Chugureti — budynki mieszkalne z XIX i początku XX wieku nadal zamieszkiwane są przez wiele pokoleń. Wnętrza są warstwowe, pełne rodzinnej historii: kryształowe szafki, ręcznie tkane dywany, wyblakłe fotografie przypięte nad przełącznikami światła, telewizory mruczące nad parującymi garnkami lobio lub chakhokhbili. Przestrzeń jest współdzielona, rzadko segmentowana. Balkony służą jako spiżarnie, warsztaty, szklarnie lub jadalnie, w zależności od pory roku.

Jedzenie, bardziej niż cokolwiek innego, wyznacza upływ dnia. Gruzińska kuchnia nie jest szybka ani samotna. Wymaga czasu, dotyku i uczestnictwa. Ciasto musi być wyrabiane, odpoczywające, składane. Ser musi być rozciągany, solony, leżakowany. Fasola musi być namoczona, gotowana na wolnym ogniu, rozgnieciona i przyprawiona. Akt gotowania nie jest po prostu pożywieniem, ale formą ciągłości społecznej. Przepisy są poznawane przez obserwację, przez działanie — przekazywane garściami i szczyptami, a nie w miarkach.

Każdy posiłek, nawet nieformalny, zachowuje elementy ceremonii. Chleb jest niezbędny — zwykle puri, pieczony w piecach tonowych zagłębionych w ziemi, których ściany są gorące do czerwoności. Sprzedawcy wyciągają bochenki za pomocą zakrzywionych drążków, ich skórki są spuchnięte i złociste. Chaczapuri, wypełnione serem i w kształcie łódki lub okrągłe, pojawia się zarówno jako danie główne, jak i dodatek. Wersja imeretyńska jest płaska i gęsta; adżariańska, bogata w surowe jajko zatopione w roztopionym serze i maśle. Chinkali, ręcznie skręcane pierogi wypełnione przyprawionym mięsem lub grzybami, są spożywane z celowym bałaganem — ostrożnie gryzione, aby uniknąć rozlania bulionu, nigdy nie krojone nożem.

To nie są potrawy przygotowywane do indywidualnych porcji. Są przeznaczone do dzielenia się, rozkładania na stole, spożywania w towarzystwie. Sam stół — drewniany, często za duży, otoczony niedopasowanymi krzesłami — staje się osią życia domowego. Posiłki są długie, przerywane toastami, opowieściami i telefonami. Dzieci przychodzą i odchodzą. Starsi krewni komentują przyprawy. Wino jest nalewane i uzupełniane, nawet dla niechętnych.

Istnieje rytm tych posiłków, który opiera się pośpiechowi. Nie „łapie się kęsa”. Je się jako akt obecności. W niektórych domach śniadanie może być skromne — chleb, ser, jajka, dżem — ale lunch jest treściwy, a kolacja, szczególnie gdy są goście, może graniczyć z epickością. Nawet wieczory w dni powszednie mogą się przeciągnąć do późna, szczególnie latem, gdy upał utrzymuje się po zachodzie słońca, a balkony stają się miejskimi jadalniami na świeżym powietrzu.

Poza domowym stołem, jedzenie przenika tkankę miejską. Małe piekarnie zdobią każdą dzielnicę, ich okna zaparowane parą, półki wypełnione ciepłymi bochenkami. Rzeźnicy i sklepy z serami działają na zasadzie zaufania, a ich wybór jest objaśniany okiem sprzedawcy, a nie etykietami. Dukanis — małe, rodzinne sklepy — sprzedają wszystko, od fasoli po baterie. Mogą nie mieć szyldu, tylko firankę z koralików i zapach marynowanych warzyw. Każdy z nich to mikroekonomia, często obsługiwana przez samotną kobietę, która obserwowała, jak pokolenia dzieci z sąsiedztwa dorastają i się wyprowadzają.

Targi żywności na świeżym powietrzu jeszcze bardziej rozszerzają tę architekturę codziennego życia. Bazar Station Square, Dezertirebi, Ortachala — wszystkie pełne są materiałów na posiłki: ziół związanych w sznurek, orzechów włoskich rozłupanych ręcznie, pojemników z tkemali (kwaśnym sosem śliwkowym) w kolorze zielonym i czerwonym, adżyki (pikantnej pasty) zapakowanej w plastikowe słoiki. Transakcje często odbywają się bez słów. Wystarczy gest, spojrzenie, zważona ręka. Te targi nie dążą do wygody — są zorganizowane bardziej nawykowo niż logicznie — ale trwają jako istotna, żywa infrastruktura.

Struktura rodziny pozostaje centralna, choć w cichej transformacji. Tradycyjnie gospodarstwa domowe były wielopokoleniowe, z dziadkami, dziećmi i wnukami dzielącymi dach nad głową. W okresie sowieckim mieszkania komunalne rozszerzyły tę intymność w rodzinach niespokrewnionych. Presja ekonomiczna po uzyskaniu niepodległości złamała niektóre z tych ustaleń, podczas gdy fale emigracji wysyłały młodszych Gruzinów za granicę, zwłaszcza kobiety pracujące jako opiekunki we Włoszech, Grecji i Niemczech. Przekazy pieniężne utrzymują wiele gospodarstw domowych, nawet gdy nieobecności je przekształcają.

W Tbilisi wiele domów nadal odzwierciedla te odziedziczone wzorce. Babcie są często głównymi opiekunkami; dziadkowie, strażnikami historii rodziny. Młodzi dorośli mogą mieszkać w domu do ślubu lub wracać po pobycie za granicą. Prywatność jest negocjowana pokój po pokoju, dzień po dniu. Kłótnie rozbrzmiewają echem na wspólnych klatkach schodowych. Podobnie uroczystości rozlewają się na dziedzińce, werandy, samą ulicę.

Przestrzeń domowa jest również podzielona na płeć, choć nie w uproszczony sposób. Kobiety dominują w kuchni, budżecie, rytmach opieki. Od mężczyzn oczekuje się, że będą zapewniać, wznosić toasty, przewodzić. Jednak w praktyce role te są często odwracane, rozmyte przez konieczność ekonomiczną i zmianę pokoleniową. Babcia może być najbardziej konsekwentnym żywicielem rodziny. Syn może gotować, podczas gdy jego matka zarządza rachunkami rodzinnymi. Te zmiany nie są deklaracjami, ale adaptacjami.

Religia również zamieszkuje sferę domową. Ikony w kuchni, małe krzyże nad drzwiami, woda święcona w plastikowych butelkach z recyklingu — prawosławie pozostaje głęboko osadzone w strukturze domu. Modlitwa nie jest koniecznie publiczna ani performatywna; jest zintegrowana, nawykowa. Nawet wśród osób niereligijnych, rytualne gesty trwają: żegnanie się, przechodząc obok kościoła, zapalenie świecy dla zmarłego krewnego, post przed świętem. Wiara nie zawsze jest widoczna, ale rzadko jest nieobecna.

Domy w Tbilisi nie są przestrzeniami neutralnymi. Niosą ciężar historii — radzieckie meble obok lamp IKEA, haftowane płótno pod laptopami, zdjęcia ślubne wyblakłe w sepii, zabawki dzieci porozrzucane obok pamiątek rodzinnych. Każdy przedmiot niesie historię, każda ściana to łata intencji i kompromisów. Remonty odbywają się powoli, jeśli w ogóle. Pokój może być pomalowany w jednym roku, podłoga w następnym. Przecieki są łatane. Pęknięcia są tolerowane. Zasób mieszkaniowy miasta, podobnie jak jego mieszkańcy, nosi ślady zużycia. Ale funkcjonuje, dostosowuje się, trzyma.

Zaproszenie do domu w Tbilisi oznacza, że jest się traktowanym poważnie. To nie jest gest grzecznościowy — to forma włączenia. Oczekuje się, że ktoś zje, zostanie długo, będzie swobodnie mówił. Gospodarz będzie nalegał na obsługę. Od gościa oczekuje się, że zaakceptuje. Granice są miękkie, ale etykieta jest stanowcza. To nie jest przedstawienie. To zwyczaj.

W ten sposób życie domowe w Tbilisi nadal opiera się komodyfikacji. Nie jest retuszem dla turystyki ani przearanżowane dla estetyki. Pozostaje zakorzenione w konieczności, w relacji, w pewnego rodzaju upartej łasce. Tempo miasta może się zmieniać, jego linia horyzontu może rosnąć, ale wewnątrz domów kształt czasu pozostaje kolisty: posiłki powtarzane, historie opowiadane na nowo, pory roku przewidywane w słoikach, sosach i piosenkach.

Miasto jako palimpsest: ślady sowieckie i napięcia postsowieckie

Tbilisi nie jest miastem, które łatwo zapomina. Jego struktury, faktury, cisza — wszystko to nosi piętno okupacji i ideologii. Nigdzie nie jest to bardziej widoczne niż w pozostałościach jego radzieckiej przeszłości, które trwają nie jako eksponaty muzealne czy nostalgiczny wystrój, ale jako nierozwiązane warstwy w architektonicznym i psychologicznym krajobrazie miasta. Okres sowiecki — siedemdziesiąt lat ideologicznego narzucania, kontroli estetycznej i materialnej transformacji — nie przeszedł po prostu przez Tbilisi. Zmienił on miasto. I nadal kształtuje sposób, w jaki Tbilisi postrzega siebie w teraźniejszości.

Ten wpływ jest najbardziej czytelny w środowisku zabudowanym. Od monumentalnej do przyziemnej, architektura z czasów radzieckich pozostaje nieunikniona. Budynek Ministerstwa Autostrad — obecnie zajmowany przez Bank of Georgia — jest prawdopodobnie najbardziej kultowym przykładem. Zaprojektowany na początku lat 70. przez architektów George'a Chakhavę i Zuraba Jalaghanię, góruje nad rzeką Kurą jak betonowy wykrzyknik, a jego wspornikowe bloki ułożone są jak brutalistyczna wieża Jenga. Jest zarówno zuchwały, jak i surowy, konstrukcja, która budzi podziw i sceptycyzm w równym stopniu. Dla niektórych jest symbolem radzieckiej innowacji; dla innych obcym narzuceniem gruzińskiemu krajobrazowi.

Inne radzieckie relikty są mniej czczone, ale bardziej wszechobecne. Stacje metra, z ich marmurowymi okładzinami i intensywnym oświetleniem, zachowują estetykę późnosocjalistycznego optymizmu — uporządkowane, monumentalne, celowo zbudowane. Bloki mieszkalne — chruszczowki i breżniewki — rozciągają się przez Saburtalo, Gldani i Varketili, ich fasady są usiane klimatyzatorami, antenami satelitarnymi i improwizacjami prywatnych napraw. Te budynki, niegdyś symbole równości i postępu, są teraz miejscami ambiwalencji: koniecznymi, ale starzejącymi się, znanymi, ale niekochanymi.

Pomniki z okresu sowieckiego nadal są rozsiane po całym mieście, choć wiele z nich zostało usuniętych, przemianowanych lub po cichu zignorowanych. Dawny pomnik Lenina, który kiedyś dominował na placu Wolności, został zburzony w 1991 r. Jego brak jest oznaczony jedynie kolumną, w której obecnie znajduje się święty Jerzy — zmiana nie tylko w ikonografii, ale także w ideologicznej powadze. Mniejsze pomniki radzieckie nadal zdobią parki i dziedzińce: płaskorzeźby robotników, tablice upamiętniające ofiary wojenne, mozaiki w przejściach podziemnych i klatkach schodowych. Większość pozostaje niezauważona. Niektóre są oszpecone. Niewiele jest utrzymanych.

Ale nie wszystkie ślady sowieckie są wizualne. Społeczne i instytucjonalne ramy narzucone w ZSRR — scentralizowana edukacja, zatrudnienie w przemyśle, tajne policyjne — pozostawiły głębsze ślady. Wielu Tbilisiów dorastało w tym systemie, a nawyki, które on wytworzył, są nadal żywe. Język biurokratyczny pozostaje formalny i pośredni. Instytucje publiczne nadal noszą architekturę kontroli: długie korytarze, ostemplowane papiery, urzędnicy za szkłem. Kultura nieformalności — przysług, obejścia, negocjacji — wyłoniła się jako strategia przetrwania pod radzieckimi ograniczeniami i trwa do postsowieckiej teraźniejszości.

Upadek ZSRR w 1991 r. nie przyniósł czystego zerwania. Przyniósł fragmentację, kryzys gospodarczy, a w przypadku Gruzji wojnę domową. Przez większą część lat 90. Tbilisi zmagało się z przerwami w dostawie prądu, hiperinflacją i załamaniem infrastruktury. Tych lat niełatwo jest estetyzować. Są pamiętane w zapachu — piecyki naftowe, pleśń, mokry beton — i w dźwięku: klekot generatorów, brak ruchu ulicznego. Dla wielu te wspomnienia są instynktowne i niewypowiedziane. Kształtują cichą odporność, pragmatyczny sceptycyzm wobec obietnic państwa.

Odbudowa po upadku Związku Radzieckiego przyniosła nowe napięcia. Rewolucja Róż z 2003 r., której przewodził Micheil Saakaszwili, obiecywała modernizację i integrację z Zachodem. Korupcja została ograniczona. Usługi publiczne uległy poprawie. Ulice zostały wyczyszczone, fasady pomalowane, inwestycje zagraniczne mile widziane. Jednak odnowa ta wiązała się z własnymi kosztami: gentryfikacją, przesiedleniami i zastąpieniem mitów radzieckich mitami neoliberalnymi. Szkło zastąpiło marmur. Zmieniły się mundury policyjne, ale głębszy aparat kontroli pozostał.

Dziś Tbilisi istnieje w niepewnej równowadze między odrzuceniem a dziedziczeniem. Radzieckie budynki są przebudowywane na kawiarnie i przestrzenie coworkingowe. Dawne biura KGB są teraz apartamentami. Kolektywy młodzieżowe organizują sety DJ-skie w opuszczonych fabrykach. Materialne pozostałości socjalizmu są rekontekstualizowane, reinterpretowane — często ironicznie, czasami z szacunkiem, czasami w ignorancji ich pierwotnej funkcji.

Ta ambiwalencja przejawia się również w sztuce i kulturze. Twórcy filmów, pisarze i artyści wizualni nadal eksplorują sowiecką przeszłość, nie po to, by ją potępiać lub idealizować, ale by zrozumieć jej pozostałości. Filmy dokumentalne, takie jak When the Earth Seems to Be Light, śledzą młodzieżowe subkultury na tle rozpadającej się infrastruktury. Instalacje w zamkniętych łaźniach lub archiwach państwowych eksplorują pamięć, wymazywanie i przynależność. Literatura porusza się w luce między tym, co było przeżyte, a tym, co było dozwolone do powiedzenia.

Dla młodszego pokolenia, urodzonego po odzyskaniu niepodległości, ale wychowanego w jej następstwie, sowiecka przeszłość jest zarówno odległa, jak i bezpośrednia. Nie doświadczyli jej bezpośrednio, ale jej konsekwencje definiują ich teraźniejszość: mieszkania odziedziczone po dziadkach, systemy emerytalne wzorowane na przestarzałych formach, struktury prawne wciąż zmagające się z tłumaczeniem. Przeszłość nie odeszła. Jest w niej zakorzeniona.

W ten sposób Tbilisi działa jak palimpsest – miasto nie zbudowane na nowo, ale przepisane z biegiem czasu, gdzie każda warstwa jest widoczna pod następną. Okres sowiecki jest jedną z tych warstw: nie fundamentem, ale nieuniknionym. Ignorowanie go oznaczałoby błędne odczytanie struktury miasta. Skupianie się na nim oznaczałoby niezrozumienie jego pędu.

Najbardziej uczciwym podejściem może być uznanie go za materialny: jako beton i stal, jako polityka i pamięć, jako nawyk i odmowa. Przeszłość tutaj nie jest zamrożona w pomnikach. Jest przeżywana w windach, które nie zawsze działają, w systemach grzewczych łatanych plastikowymi rurkami, w rozmowach o zaufaniu, ryzyku i zbiorowej pamięci.

Tbilisi nie rozwiązuje swojej historii. Ona ją zawiera. Czasami niezręcznie. Często pięknie.

Przeszłość, teraźniejszość i ciężar ciągłości Tbilisi

Tbilisi nie aspiruje do bycia ponadczasowym. Nie maskuje swoich pęknięć ani nie udaje trwałości. Zamiast tego oferuje rodzaj ciągłości stworzonej z przerwy — miasto, które pamięta nie poprzez zachowanie, ale poprzez odporność. Jego tożsamość nie opiera się na pojedynczej wizji, ale na nawrotach, na cierpliwym ponownym pojawianiu się gestu, materiału i głosu przez stulecia wstrząsów.

Ta jakość jest być może najbardziej widoczna w relacji miasta do pamięci. Nie pamięć jako pomnik, ale jako żywa architektura — sposób powrotu, powtórzenia, przerobienia. W Tbilisi przeszłość nie jest ani całkowicie święta, ani całkowicie przezwyciężona. Jest stale na nowo spotykana w formie nazw, zwyczajów, ruin i restauracji. Radziecki blok mieszkalny przebudowany na sklep z winem; średniowieczny kościół, którego ściany są pokryte graffiti w trzech alfabetach; uniwersytecka sala wykładowa nazwana na cześć poety, który zmarł podczas przesłuchania. Miasto nie monumentalizuje tych dziedzictw. Składa je w coś zwykłego.

Przeszłość nie jest odległa. Jest namacalna. Spacer po starych dzielnicach ujawnia ją nie jako romantyczną okleinę, ale jako trwałość: popękany tynk wciąż noszący ślady dekoracyjnych zdobień, schody wypaczone przez dziesięciolecia ruchu, balkony wygięte pod pokoleniami roślin, prania i ludzi. To nie są estetyczne relikwie. To rusztowania — utrzymujące nie tylko budynki w pionie, ale i pamięć na miejscu.

Ciągłość Tbilisi jest również przenoszona w nazwach. Nazwy ulic zmieniają się wraz z reżimami politycznymi, ale potoczne użycie często pozostaje w tyle za oficjalnymi zmianami. Mieszkańcy nadal odnoszą się do dróg za pomocą ich radzieckich nazw lub punktów orientacyjnych, które już nie istnieją. „Ulica Puszkina” może pojawiać się jako „Ulica Besiki” na mapie, ale stara nazwa pozostaje w mowie. Ten językowy palimpsest sygnalizuje coś więcej niż nostalgię — ujawnia głęboki sceptycyzm wobec narzuconej władzy. Trwa to, co jest używane, a nie to, co jest dyktowane.

Nawet pamięć instytucjonalna odzwierciedla to napięcie. Archiwa są niedofinansowane, ale zaciekle bronione. Projekty historii mówionej kwitną, nie dzięki inicjatywie rządowej, ale dzięki oddolnym kolektywom. Rodziny przechowują własne zapisy — fotografie, listy, historie przekazywane nie w celu publikacji, ale w celu ochrony. Jest to forma prywatnej archiwizacji, która rekompensuje kruchość zapisów publicznych.

Edukacja odgrywa złożoną rolę w tej dynamice. Szkoły uczą historii narodowej z dumą, ale także z lukami. Era radziecka jest traktowana ostrożnie. Konflikty po uzyskaniu niepodległości są często ujmowane w kategoriach odporności i bycia ofiarą, a nie współudziału lub złożoności. Jednak uczniowie w Tbilisi uczą się czytać między wierszami. Wiedzą, że oficjalne narracje rzadko obejmują całą prawdę. Słyszą ciszę. Pytają swoich dziadków.

Pamięć żyje również w publicznym rytuale. W obchodach masakry 9 kwietnia, wojny z 2008 r. czy śmierci Zuraba Żwanii — reformatorskiego premiera znalezionego martwego w podejrzanych okolicznościach — uczestniczą ci, dla których te wydarzenia nie są abstrakcyjne, ale przeżyte. Składane są kwiaty. Wygłaszane są przemówienia. Ale co ważniejsze, rozmowy trwają. W kuchniach, kawiarniach, salach wykładowych i na rogach ulic miasto opowiada samo siebie, aby odzyskać spójność.

Religia również funkcjonuje jako wektor pamięci — nie tylko teologicznej, ale kulturowej i doczesnej. Uczestnictwo w liturgii w katedrze Sioni lub Sameba nie zawsze jest aktem ścisłej wiary. Dla wielu jest to akt uczestnictwa: sposób na zamieszkanie w tradycji, która poprzedza współczesne zakłócenie. Struktura rytualna — śpiewy, świece, kadzidło — potwierdza ciągłość, której polityka nie może. Wiara tutaj rzadko jest ewangeliczna. Jest otoczona, ochronna i głęboko uwikłana w ideę narodowości.

Jednak ta ciągłość nie jest pozbawiona tarcia. Nowoczesność, tak jak jest wyobrażana przez zachodnie media lub lokalnych reformatorów, często przychodzi z amnezją, której Tbilisi się opiera. Przebudowa architektoniczna grozi wymazaniem ziarnistych historii osadzonych w starszych dzielnicach. Zglobalizowana kultura oferuje estetykę bez korzeni. Retoryka polityczna zmierza w kierunku binarnej jasności: proeuropejskiej lub antyzachodniej, nacjonalistycznej lub liberalnej, tradycji lub postępu. Ale miasto w swoim codziennym życiu odrzuca takie binarne podziały. Zawiera sprzeczności, nie popadając w niespójność.

Ta zdolność — do utrzymywania sprzeczności — nie jest przypadkowa. Jest historyczna. Tbilisi było niszczone i odbudowywane tak wiele razy, że jego przetrwanie nie opiera się na ciągłości formy, ale na powtarzaniu ducha. Miasto nigdy nie było nieskazitelne. Zawsze było tymczasowe. To jest jego geniusz. Nie przywracanie przeszłości takiej, jaka była, ale wchłanianie jej lekcji i naleganie na trafność.

Obecna chwila niesie ze sobą szczególną presję. Podczas gdy Tbilisi zmaga się z gentryfikacją, migracją zagraniczną, niepokojem demograficznym i geopolityczną niepewnością, pytanie o to, jakim miastem się stanie, staje się coraz głośniejsze. Ale odpowiedzi są już osadzone w jego strukturze. W fakcie, że nowa wieża wznosi się obok starego sadu i oba jakoś do siebie pasują. W sposobie, w jaki most z XVII wieku nadal obsługuje współczesny ruch pieszy. W odmowie opuszczenia miasta przez lokalnych mieszkańców, nawet po wykupieniu — wybierając zamiast tego życie wśród gruzów zatrzymanej przebudowy.

Ta wytrzymałość nie jest heroiczna. Często jest cicha, kompromisowa, uparta. Muzyk uliczny gra te same cztery piosenki przez lata. Księgarz otwiera się każdego ranka, chociaż klienci są rzadkością. Matka uczy córkę gotować gulasz z fasoli dokładnie tak, jak robiła to jej babcia. To nie są występy tradycji. To jej infrastruktura.

Miasto pamięta o sobie nie poprzez wielkie oświadczenia, ale poprzez powtarzanie. Poprzez powrót. Poprzez kontynuowanie robienia tego, co zna, nawet gdy ramy się zmieniają.

I to jest być może najgłębsza lekcja Tbilisi: że ciągłość to nie to samo, ale upór. Nie odmowa zmiany, ale odmowa zapomnienia. Nie nostalgia, ale obecność.

Tbilisi nie porusza się po liniach prostych. Krąży, zawraca, zatrzymuje się i zaczyna od nowa. Ale się porusza. Zawsze.

Pomocnik podróżny Światowy przewodnik turystyczny

Przewodnik turystyczny Magazyn Świat jedzenia

Lari gruziński (₾)

Waluta

ok. 455 r. n.e.

Założony

+995 32

Kod wywoławczy

1,258,526

Populacja

726 km² (280 mil kwadratowych)

Obszar

gruziński

Język urzędowy

380–770 m (1250–2530 stóp)

Podniesienie

GMT+4 (czas standardowy w Georgii)

Strefa czasowa

Przeczytaj dalej...

Georgia-przewodnik-podróżny-Travel-S-helper

Gruzja

Gruzja, transkontynentalne państwo położone między Europą Wschodnią a Azją Zachodnią, zajmuje kluczowe miejsce na skrzyżowaniu dwóch kontynentów. Położone na Kaukazie...

Przeczytaj więcej →

Gudauri

Gudauri, idylliczny ośrodek narciarski położony w Wielkim Kaukazie, jest przykładem naturalnego splendoru Gruzji i jej biegłości w sportach zimowych. Położony na wysokości ...

Przeczytaj więcej →

Batumi

Batumi, drugie co do wielkości miasto w Gruzji, jest dynamiczną metropolią nadmorską położoną na wschodnim brzegu Morza Czarnego. Miasto, którego populacja wynosi ...

Przeczytaj więcej →

Bordżomi

Borjomi to malownicze miasto wypoczynkowe położone w południowo-środkowej Gruzji, którego populacja w 2024 r. wynosiła 11 173 osób. Ta atrakcyjna lokalizacja, położona 165 kilometrów od ...

Przeczytaj więcej →

Tskaltubo

Położone w zachodnio-centralnej Gruzji, Tskaltubo jest przykładem bogatej historii naturalnej i kulturowej kraju. Ten ośrodek spa, położony w gminie Tskaltubo w regionie Imereti, ...

Przeczytaj więcej →

Najpopularniejsze historie

Lizbona – Miasto Sztuki Ulicznej

Lizbona to miasto na wybrzeżu Portugalii, które umiejętnie łączy nowoczesne idee z urokiem starego świata. Lizbona jest światowym centrum sztuki ulicznej, chociaż…

Ciekawostki

Top 10 – Europejskie Miasta Imprezowe

Odkryj tętniące życiem nocne życie najbardziej fascynujących miast Europy i podróżuj do niezapomnianych miejsc! Od tętniącego życiem piękna Londynu po ekscytującą energię…

Miejsca imprezowe

Top-10-EUROPEJSKIEJ-STOLICY-ROZRYWKI-Travel-S-Helper

Odkrywanie sekretów starożytnej Aleksandrii

Od czasów Aleksandra Wielkiego do czasów współczesnych miasto pozostało latarnią wiedzy, różnorodności i piękna. Jego ponadczasowy urok wynika z…

Miejsca docelowe historii

Odkrywanie sekretów starożytnej Aleksandrii

Rejs w równowadze: zalety i wady

Podróż łodzią — zwłaszcza rejsem — oferuje wyjątkowe i all-inclusive wakacje. Mimo to, jak w przypadku każdego rodzaju…

Porady podróżnicze

10 najlepszych karnawałów na świecie

Od widowiska samby w Rio po maskową elegancję Wenecji, odkryj 10 wyjątkowych festiwali, które prezentują ludzką kreatywność, różnorodność kulturową i uniwersalnego ducha świętowania. Odkryj…

Popularne destynacje