Dilidżan

Dilidżan zajmuje wąską dolinę na północno-wschodnich wyżynach Armenii, zalesioną enklawę, o której często mówi się, że jest najbardziej regenerującym schronieniem w kraju. Na wysokości przekraczającej 1500 metrów nad poziomem morza, znajduje się tam, gdzie zbocza Małego Kaukazu ustępują miejsca lasom sosnowym i bukowym, a rzeka Aghstev przeciska swoje chłodne wody przez krajobraz wyrzeźbiony przez lód i czas. Chociaż oficjalnie jest to miejska społeczność miejska, Dilidżan ma niespiesznego ducha górskiej wioski. Jego drewniane domy, wiele z nich na kamiennych fundamentach, łączą się w dzielnice, które opierają się blaskowi nowoczesnego rozwoju. Przez ponad pół wieku miasto przyciągało artystów, kompozytorów i filmowców, którzy cenią samotność lasów; ostatnio przybyło nowe pokolenie przedsiębiorców, inwestujących w hotele, galerie i małą, ale tętniącą życiem scenę kawiarnianą.

Atmosfera staromodnego romansu przylgnęła do lokalnej pamięci. Według popularnej legendy Dilidżan wzięło swoją nazwę od pasterza o imieniu Dili, którego uczucia do córki jego pana skłoniły jej ojca do wydania wyroku śmierci. Kiedy młody mężczyzna zniknął, matka dziewczyny wędrowała po zboczach wzgórz, wołając „Dili jan, Dili jan”, aż wzgórza zdawały się rozbrzmiewać tym lamentem. Z czasem nazwa, która zrodziła się z żalu, zaczęła oznaczać samą ziemię, w której wciąż rozbrzmiewał jej głos. Do dziś historię tę opowiadają łagodnym tonem ci, którzy wierzą, że szepczące sosny doliny kiedyś płakały ze współczucia.

Geografia miasta jest równie dramatyczna, co jego legenda. Rzeka Aghstev przepływa przez ponad dwadzieścia kilometrów przez strome wapienne wąwozy, zanim wynurzy się na właściwe miasto, a jej dopływy — wśród nich Bldsan, Ghshtoghan, Haghartsin i Getik — dodają objętości i szepczącej ścieżki dźwiękowej do leśnych spacerów. Na północy wznoszą się pasma Bazum, których szczyty często spowite są mgłą, podczas gdy na południu przełęcz Semyonovka oferuje jedyną bezpośrednią trasę do Gruzji. ​​Gęste lasy pokrywają ponad 34 000 hektarów Parku Narodowego Dilidżan, ustanowionego najpierw jako rezerwat państwowy w 1958 r., a następnie przekształconego w park narodowy w 2002 r. Dziewięćdziesiąt cztery procent tego terytorium jest zalesione, a na tym terenie rośnie około czterdziestu gatunków drzew — wśród nich dąb, buk, grab, klon i wiąz — a także niemal tyle samo krzewów. Tam, gdzie drzewa ustępują miejsca przestworzom, rozciągają się alpejskie łąki obsypane sezonowymi kwiatami.

Dzikie zwierzęta mnożą się pod baldachimem. Niedźwiedź brunatny i wilk stąpają po zaroślach obok kuny i rysia. Wydra i kot leśny patrolują brzegi strumieni, podczas gdy kozice i jelenie europejskie pasą się na skraju lasu. Drapieżne ptaki siedzą na pokrytych mchem gałęziach: orły przednie krążą nad głowami, lammergeyery wykorzystują prądy termiczne, a orły bieliki roszczą sobie prawa do dolin rzecznych. W spokojniejszych chwilach można dostrzec rdzawą postać perskiej wiewiórki lub ostrożne spojrzenie jelenia, zanim zniknie w zaroślach.

W tym rozległym rezerwacie znajdują się dwie najczęściej odwiedzane atrakcje przyrodnicze Dilidżanu. Jezioro Parz, położone w zagłębieniu na wysokości 1400 metrów, zajmuje powierzchnię około dwóch hektarów i spada do ośmiu metrów w swoim środku. Pływa w odbiciu otaczających je wiecznie zielonych drzew, a rybacy często zarzucają wędki z prostego drewnianego pomostu. Trzy kilometry na wschód, na wysokości 1500 metrów, jezioro Tzlka wydaje się bardziej odosobnione. Choć mniejsze, jego krystalicznie czyste wody oferują przestrzeń do spokojnej kontemplacji; w letnie popołudnia rodziny rozkładają dywany na jego brzegach, a dzieci ślizgają się w pontonach.

Klimat tutaj jest zdefiniowany przez wysokość. Lata są chłodne i wilgotne, zgodnie z ciepłym letnim wilgotnym kontynentalnym reżimem, podczas gdy zimy przychodzą wcześnie, przynosząc pola śnieżne, które utrzymują się do marca. Stałe bryzy, które przepływają przez dolinę, zapewniają oczyszczającą wymianę powietrza, cechę od dawna chwaloną przez lekarzy, którzy kiedyś zakładali sanatoria na każdym zboczu wzgórza. Źródła mineralne bulgoczą w kilku miejscach, a ich wody są cenione za dolegliwości układu trawiennego i oddechowego.

Pod względem demograficznym Dilidżan przechodził wahania, które odzwierciedlały szersze zmiany regionalne. Pod koniec lat 80. populacja wynosiła około 23 700 osób, wspierana przez inwestycje w balneologię i turystykę z czasów Związku Radzieckiego. Do spisu z 2011 r. liczba ta spadła do 17 712 osób i chociaż nastąpiła skromna odbudowa — oficjalne szacunki z 2016 r. podawały liczbę 16 600 osób — spis z 2022 r. wykazał 15 914 mieszkańców. Większość z nich to etniczni Ormianie praktykujący w ramach Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, w ramach diecezji Tawusz; niewielka społeczność Mołokanów, rosyjskojęzycznych chrześcijan duchowych, również przetrwała. Pomimo tych liczb Dilidżan jest uważany za najszybciej rozwijającą się osadę miejską w Armenii, paradoks zrodzony z ekspansji pośród rozproszonego zaplecza.

Znaleziska archeologiczne potwierdzają obecność człowieka w tym miejscu co najmniej trzy tysiące lat temu. Wykopaliska na prehistorycznych cmentarzach w Golovino i Papanino ujawniły artefakty z brązu — naramienniki, sztylety, dzbany i ozdobne kolczyki — które obecnie znajdują się w lokalnym muzeum, a częściowo w Ermitażu w Sankt Petersburgu. W okresie średniowiecza terytorium to stanowiło część królewskich domen Arsacydów, cenionych za łowiectwo i letni wypoczynek. Bujur Dili, osada założona w XIII wieku, ustąpiła miejsca kompleksom klasztornym, takim jak Haghartsin i Goshavank, które rozkwitły jako ośrodki nauki i produkcji rękopisów.

Rządy rosyjskie rozpoczęły się w 1801 r., a wraz z nimi pojawiły się nowe instytucje: szkoły, biblioteki i skromne teatry. W drugiej połowie XIX wieku reputacja Dilidżanu jako kurortu zaczęła się umacniać. Pod administracją sowiecką miasto stało się górskim klimatem i rajem balneologicznym; trzydzieści pięć sanatoriów przyjmowało dziesiątki tysięcy gości każdego roku, wśród nich muzyków i malarzy szukających inspiracji w cichym słońcu i chłodnym cieniu lasu. Upadek regionu po 1991 r. był gwałtowny: turystyka załamała się, infrastruktura rozpadła się, a sanatoria ucichły. Dopiero w ostatniej dekadzie ostrożne ożywienie zapuściło korzenie, ponieważ hotele ponownie się otwierają, a działalność kulturalna zostaje wznowiona.

Serce starego Dilidżanu znajduje się na ulicy Sharambeyan, nazwanej na cześć Hovhannesa Sharambeyana, zasłużonego radzieckiego artysty, który założył tu teatr państwowy w 1932 roku. Ulica została pieczołowicie odrestaurowana: drewniane balkony zdobią rzeźbione ażurowe ozdoby, a warsztaty rzemieślnicze, galeria i tradycyjne muzeum sztuki zajmują domy z XIX wieku wzdłuż niej. Zwiedzający poruszają się niespiesznie, zatrzymując się, aby spojrzeć przez okna na tkaczy przy ich krosnach lub obejrzeć ręcznie malowane płytki ceramiczne. Niedaleko muzeum geologii — datowane na 1952 rok — prezentuje lokalne okazy minerałów, a teatr na świeżym powietrzu, zbudowany w 1900 roku, organizuje letnie występy pod sklepionym baldachimem sosen.

Pomniki z okresu sowieckiego rozsiane są po centralnym parku. Pomnik wzniesiony w 1970 r. upamiętnia pięćdziesiątą rocznicę sowietyzacji Armenii, którego pięć krawędzi symbolizuje każdą dekadę; pomnik II wojny światowej, dodany w 1975 r., oddaje hołd lokalnym ofiarom. Oba dzieła, wykonane przez ormiańskich rzeźbiarzy, są wykonane z surowego kamienia i brązu, ich patyna pogłębiła się z czasem i porostami.

Życie kulturalne dzisiaj łączy szacunek dla tradycji z nastawieniem na innowację. W styczniu 2013 r. American University of Armenia i Central Bank odsłoniły Knowledge for Development Center, wyposażone w najnowocześniejszą bibliotekę. Tego samego dnia otwarto Tumo Center for Creative Technologies w Dilidżanie, placówkę inicjatywy z siedzibą w Erywaniu, która uczy młodych Ormian umiejętności cyfrowych. Oddział operacji finansowych Central Bank również został przeniesiony tutaj, w ramach rządowego planu uczynienia Dilidżanu regionalnym centrum finansowym.

W pobliżu starożytne klasztory przyciągają zarówno pielgrzymów, jak i historyków. Haghartsin, którego kościoły skupione są wśród paproci i porośniętych mchem skał, ma stałego księdza, który prowadzi małe grupy obok misternie rzeźbionych chaczkarów — ormiańskich kamieni w kształcie krzyża — i do chłodnej ciszy gavitu. Goshavank wznosi się nad wioską kamiennych chat; jego misternie koronkowany chaczkar został okrzyknięty jednym z najlepszych w swoim rodzaju. Mniej rzucający się w oczy, ale nie mniej sugestywny jest Jukhtak Vank, para kościołów z XII wieku, połączonych żelaznymi pasami, do których można dotrzeć po dziesięciominutowym podejściu ze starej fabryki wody mineralnej. Dalej leży Matosavank, gdzie wilgotne ściany mienią się zielenią glonów, a gdzie panuje cisza, przerywana jedynie kapiącą wodą. Dalej znajdują się ruiny kościoła św. Grzegorza (X w.) oraz kaplice poświęcone św. Stepanosowi i św. Astwacacinowi (XIII w.), a obok nich niewielkie pola chaczkarów z krzyżami, na których wyryte są modlitwy do dawno zmarłych patronów.

Transport do Dilidżanu odbywa się autostradą M-4, krętą trasą łączącą Erywań z granicą gruzińską. 2,25-kilometrowy tunel pod wzgórzami ułatwia całoroczny dostęp, chociaż zimowe burze czasami zamykają wyższe przełęcze. Kiedyś kolej docierała do Ijewanu przez Dilidżan, ale pociągi towarowe przestały kursować w 2012 r., a linia za Hrazdanem jest teraz nieczynna. Odwiedzający przybywający drogą lądową napotykają serię ostrych zakrętów, z których każdy odsłania nowy zbiór jodeł, brzóz i białokorych topoli.

Życie gospodarcze w Dilidżanie opiera się na połączeniu przemysłu i turystyki. Od 1947 r. zakład wód mineralnych Dilidżan butelkuje lokalne źródła na sprzedaż krajową; ostatnio fabryka mleczarska Dili i firma Aramara zajmująca się obróbką drewna dodały skromne miejsca pracy w przemyśle. Tkactwo dywanów nadal jest rzemiosłem domowym: lokalne wzory charakteryzują się stonowaną paletą barw i geometrycznymi obramowaniami, z których wiele jest eksponowanych w tradycyjnym muzeum sztuki. Kiedyś dobrze prosperująca fabryka sprzętu komunikacyjnego, Impuls, została zamknięta w latach 90. XX wieku, jako ofiara recesji powojennej. Planiści miasta mają nadzieję, że obecność Banku Centralnego, a także centrów edukacyjnych i warsztatów technologicznych, przyciągnie nowe inwestycje.

Turystyka dzisiaj balansuje między luksusem a prostotą. Pięciogwiazdkowe hotele dzielą zalesione zbocza z pensjonatami, w których pokoje są ogrzewane piecami opalanymi drewnem. Sanatoria, od dawna ciche, zostały odnowione, aby powitać Ormian poszukujących uzdrowiska; fontanny z wodą mineralną bulgoczą w ogrodach dziedzińcowych. Centralny amfiteatr, odnowiony w ostatnich latach, gości letnie koncerty — plenerowe recitale muzyki ludowej, zespoły kameralne i okazjonalne występy jazzowe. W 2017 roku rozpoczęto działania mające na celu przedłużenie Szlaku Zakaukaskiego przez Park Narodowy Dilidżan; ponad sto kilometrów oznakowanych ścieżek pieszych wije się teraz obok klasztorów, wzdłuż grzbietów i przez brody rzeczne, wyznaczając ciągłą trasę do Gruzji i dalej.

Chociaż większość podróżników zatrzymuje się w Erywaniu, ci, którzy odważą się na Dilidżan, znajdą tu zupełnie inny świat. Las i rzeka, klasztor i muzeum spotykają się w otoczeniu, które niewiele zmieniło się przez stulecia. Wąskie uliczki miasta i drewniane werandy nie zdradzają pośpiechu, ale pod tą niepozorną powierzchnią kryje się społeczność oddana odnowie. Urok Dilidżan nie tkwi w nieskazitelnej doskonałości, ale w cichej odporności lasów, uroczystej gracji kamiennych kościołów i szczerej dumie jego mieszkańców. W krainie starożytnych kamieni i echa gór, Dilidżan pozostaje miejscem, w którym przeszłość i teraźniejszość spotykają się pod szepczącymi gałęziami.