Oezbekistan

Oezbekistan ligt in het hart van Centraal-Azië, een geheel door land ingesloten gebied omgeven door vijf buurlanden: Kazachstan in het noorden, Kirgizië in het noordoosten, Tadzjikistan aan de zuidoostelijke flank, Afghanistan in het zuiden en Turkmenistan in het zuidwesten. Deze status verleent het de zeldzame onderscheiding van een dubbel door land ingesloten land, een van de slechts twee ter wereld, naast Liechtenstein. Met meer dan 37,5 miljoen inwoners is het het meest bevolkte land van de regio. De Oezbeekse taal, afgeleid van de Karluk-tak van de Turkse talen, fungeert als officiële voertaal, terwijl aanzienlijke Russisch- en Tadzjieks-sprekende gemeenschappen het gelaagde verleden van de republiek weerspiegelen. Oezbekistan is een seculiere staat volgens de grondwet en waarborgt godsdienstvrijheid, maar de bevolking blijft overwegend soennitisch-moslim, wat door eeuwenlange tradities verweven is met het dagelijks leven.

Het gebied dat nu bekendstaat als Oezbekistan trok aanvankelijk nomadische, Iraans sprekende Scythen aan, wier heerschappij in Khwarazm, Bactrië en Sogdiana zich tussen de achtste en zesde eeuw v.Chr. vestigde. Later ontstonden Fergana en Margiana als nederzettingscentra. Opeenvolgende rijken – de Achaemeniden, de Grieks-Bactrische en vervolgens de Sassaniden – lieten hun sporen na tot de verspreiding van de islam onder de vroege Omajjaden. Onder de Samaniden-dynastie bloeide de regio op, vergaarden de steden rijkdom als opslagplaatsen langs de Zijderoute en bevorderden ze de wetenschap die een islamitische Gouden Eeuw zou bepalen. Deze bloei leverde architectonische hoogstandjes en literaire prestaties op, waarvan de echo nog steeds weerklinkt in Samarkand en Buchara.

De dertiende eeuw bracht grote omwentelingen. Mongoolse troepen trokken door de Khwarazmische rijken, waarbij ze dynastieke structuren ondermijnden en de sociale orde hervormden. In de veertiende eeuw nam Timoer deze gebroken mozaïek in en stichtte een rijk met Samarkand als juweel. Onder zijn kleinzoon Ulugh Beg werd die stad een centrum van astronomisch en wiskundig onderzoek, wat het begin inluidde van wat sommigen de Timoeridische Renaissance noemen. Maar tegen de zestiende eeuw hadden de Shaybanidische khans de Timoeridische erfgenamen verdrongen, terwijl een andere telg van Timoer, Babur, Centraal-Aziatische erfenissen naar Noord-India bracht en het Mogolhof stichtte.

Toen het rijk plaats maakte voor tsaristische ambities, viel een groot deel van Centraal-Azië, inclusief de toekomstige Oezbeekse gebieden, in de negentiende eeuw onder Russische heerschappij. Tasjkent, veroverd in 1865, werd het bestuurlijke centrum van Russisch Turkestan. De omwentelingen van revolutie en burgeroorlog leidden uiteindelijk tot de oprichting van de Oezbeekse Socialistische Sovjetrepubliek in 1924, en met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 ontstond een onafhankelijke republiek.

De regering van Oezbekistan opereert tegenwoordig onder een semi-presidentiële grondwet. Twaalf viloyatlar (regio's), één autonome republiek – Karakalpakstan – en de onafhankelijke stad Tasjkent vormen het bestuurlijke complex. Terwijl de eerste decennia van de onafhankelijkheid een strenge controle op het maatschappelijk middenveld kenden, luidde het overlijden van oprichter Islam Karimov in 2016 hervormingen in onder leiding van Sjavkat Mirzijojev. Stappen richting juridische transparantie, versoepeling van reisbeperkingen en hernieuwde samenwerking met buurlanden hebben de betrekkingen met Kirgizië, Tadzjikistan en Afghanistan verbeterd. Een rapport van de Verenigde Naties uit 2020 prees de vooruitgang in het behalen van duurzame ontwikkelingsdoelen op het gebied van onderwijs, gezondheid en milieubeheer.

Met een oppervlakte van 447.400 vierkante kilometer staat Oezbekistan wereldwijd op de 56e plaats qua oppervlakte en op de 40e plaats qua bevolking. Het land strekt zich uit over bijna 1.425 kilometer van oost naar west en 930 kilometer van noord naar zuid. Minder dan tien procent van het land profiteert van irrigatie in rivierdalen; de rest bestaat uit de uitgestrekte Kyzylkumwoestijn in het westen en de centrale laaglanden, onderbroken door bergruggen van de Gissar, Nuratau en de westelijke uitlopers van de Tiensjan in het oosten. Het Aralmeer, ooit een levendige binnenwaterweg, is vrijwel verdwenen onder decennia van katoenirrigatie uit het Sovjettijdperk, met een van de grootste milieurampen ter wereld tot gevolg. Rivieren in Oezbekistan stromen in gesloten bekkens en bereiken nooit de zee, wat de noodzaak van waterbeheer in een droog continentaal klimaat benadrukt, waar de zomertemperaturen rond de 40 °C schommelen en de wintertemperaturen onder de -20 °C kunnen dalen.

Onder de oppervlakte ligt een ander Oezbekistan: een land met overvloedige minerale rijkdommen. De goudproductie bedraagt ​​jaarlijks meer dan tachtig ton, waarmee het land wereldwijd op de zevende plaats staat. Koper- en uraniumreserves staan ​​wereldwijd op de tiende en twaalfde plaats, terwijl aardgasvelden – meer dan 190 koolwaterstofvoorraden – jaarlijks zo'n 60 tot 70 miljard kubieke meter leveren. De afgelopen jaren is het economische beleid meer gericht op marktmechanismen: de Som werd in september 2017 volledig converteerbaar tegen marktrente en de republiek kreeg tussen 2018 en 2021 een BB-rating van S&P en Fitch. Nu katoen nog steeds een belangrijke exportproduct is en enorme, door de Sovjet-Unie gebouwde elektriciteitscentrales voldoende elektriciteit opwekken, streeft Oezbekistan ernaar de handel te diversifiëren, de infrastructuur te verbeteren en de staatsschuld te verminderen, ondanks het feit dat het bbp per hoofd van de bevolking bescheiden blijft.

De bevolking van het land is opvallend jong; bijna een kwart is jonger dan zestien jaar. Etnische Oezbeken vormen ongeveer 84,5 procent van de bevolking, terwijl Tadzjieken, Kazachen, Karakalpakken, Russen en Tataren kleinere gemeenschappen vormen. Russisch blijft belangrijk als lingua franca in handel en bestuur, terwijl Tadzjieks nog steeds voorkomt in gebieden met een historische Perzische nederzetting, wat complexe identiteiten weerspiegelt die soms overlappen of uiteenlopen tussen de Oezbeekse en Tadzjiekse zelfidentificatie.

Het stadsleven wordt gedomineerd door Tasjkent, een stad waarvan de moderne skyline lagen van Sovjetplanning en oude nederzettingen verbergt. Het metrosysteem – een van de slechts twee in Centraal-Azië – werd geopend in 1977 en staat bekend om zijn netheid en sierlijke stationsontwerpen, zoals Kosmonavtlar, waarvan de koepelvormige interieurs de ruimtevaartprestaties en de lokale kosmonaut Vladimir Dzjanibekov herdenken. Bovengronds rijden trams, bussen en talloze taxi's – zowel geregistreerd als informeel – door dichtbevolkte straten. De binnenlandse autoassemblage profiteert van partnerschappen met Zuid-Koreaanse en Japanse bedrijven, aangezien UzDaewooAuto is uitgegroeid tot GM Uzbekistan en overheidsbelangen de binnenlandse bus- en vrachtwagenproductie, naast die van Isuzu, ondersteunen.

De spoorverbindingen variëren van de hogesnelheidstreinen Talgo 250 die Tasjkent en Samarkand sinds 2011 met elkaar verbinden tot langzamere regionale lijnen die vergeten kruispunten verbinden. Ook de luchtvaart floreerde ooit in de Tsjkalovfabriek in Tasjkent, een toevluchtsoord uit de Tweede Wereldoorlog dat uitgroeide tot een belangrijke Sovjet-luchtvaarthub. Tegenwoordig produceert de fabriek slechts een handvol vliegtuigen per jaar, maar staat op het punt van een opleving nu de regionale vraag de belangstelling voor de verouderde hangars aanwakkert.

De Oezbeekse cultuur verweeft millennia aan architectonische bekwaamheid. In middeleeuwse steden omlijstten imposante muren en darwazas (poorten) rijen winkels langs smalle doorgangen. Overdekte bazaars – tag- en tim-structuren – faciliteerden de handel in zijde, specerijen en edelstenen onder gewelfde koepels. In Buchara tonen de uitgestrekte binnenplaats en de afgeschermde maqsura van de Vrijdagsmoskee de fusie van Perzische en Centraal-Aziatische kunst, terwijl madrassacomplexen in Samarkand, Tasjkent en Buchara symmetrische binnenplaatsen vertonen, omlijst door collegezalen en cellen, hun betegelde portalen geflankeerd door minaretachtige torens. Mausolea uit het Timuridische tijdperk – de stralende Gur-Emir en de lineaire Shah-i Zinda – verrijzen als bakens van geglazuurd tegelwerk, getuigend van dynastieke ambitie en heilige herdenking. Karavanserais boden ooit een beschermd toevluchtsoord voor kooplieden. De dikke muren en hoektorens zijn nu alleen nog als fragmentarische ruïnes bewaard gebleven langs de oude Zijderoute.

Oezbekistan bewaart, voorbij de geschiedenis, natuurlijke reservaten. Het Jeyran Ecologisch Centrum beschermt de Centraal-Aziatische gazelle te midden van 5000 hectare nabij Buchara. Het Kitab Geologisch Reservaat biedt inzicht in Paleozoïsche formaties, terwijl het Kyzylkum Tugai Reservaat oerbossen van populieren en wilgen herbergt langs de Amu Darya, waar herten, jakhalzen en bijna tweehonderd vogelsoorten floreren. Plannen voor het Nuratau-Kyzylkum Biosferisch Reservaat beloven geïntegreerde bescherming in woestijnen, bergen en meren, met bescherming voor steenarenden, Severtsev-rammen en eeuwenoude walnotenboomgaarden. In het westelijke Tiensjan herbergt het ruige terrein van het Ugam-Chatkal Nationaal Park sneeuwluipaarden, Tiensjan-rammen en rode marmotten, terwijl de bosrimpelingen bezaaid zijn met walnoot-, jeneverbes- en wilde fruitbomen.

Het culinaire leven weerspiegelt de agrarische overvloed. Brood, als heilig beschouwd, verschijnt bij elke maaltijd; de bereiding en consumptie ervan dragen een rituele betekenis, en verspilling leidt tot afkeuring. Thee heeft een vergelijkbaar cultureel gewicht: gastheren schenken driemaal groene of zwarte thee in en uit de samovar, wat symbool staat voor voorziening tegen dorst, warmte en gastvrijheid. Gerechten draaien om schapenvlees en graan: palov – rijst met wortelen, uien en lamsvet – roept trots op, met regionale variaties die de lokale identiteit verkondigen. Shurpa, een stevige soep; laghman en norin, noedelgerechten van Turkse oorsprong; en gevulde manti en somsa-pockets tonen gelaagde kruiden en technieken. Ayran, gekoelde yoghurtdrank, verzacht de zomerhitte. Hoewel de islam overheerst, staat een seculier kader de gelicentieerde verkoop van wijn, wodka en bier toe – Oezbeekse wijnen hebben internationale erkenning gekregen, terwijl kumis, gefermenteerde paardenmelk, nomadische tradities blijft verbinden met stedelijke tafels.

Het nachtleven in Tasjkent en andere steden biedt laat op de avond dineren, dansclubs en relaxte restaurants, ingericht met lage houten tapchans waar gasten zich neervlijen bij borden laghman en shashlik. Bezoekers wordt aangeraden om na zonsondergang voldoende contant geld mee te nemen, aangezien de prijzen stijgen en geldautomaten in sommige wijken schaars blijken te zijn. Respect voor ouderen is essentieel voor sociale interactie; respect wordt verwacht in gesprekken, en uitbundige uitingen van genegenheid of flirten in het openbaar kunnen als ongepast worden beschouwd. De linkerhand blijft gereserveerd voor privézaken, terwijl het serveren van thee of brood de rechter vereist.

De veiligheid in Oezbekistan is deels te danken aan streng politietoezicht. Hoewel de algemene criminaliteit in stedelijke centra is gestegen, met name vermogensdelicten, blijven gewapende incidenten buiten de onstabiele grensgebieden zeldzaam. Reizigers dienen gebieden in de buurt van de Afghaanse, Tadzjiekse en Kirgizische grens te vermijden, behalve bij officiële grensovergangen, en rekening te houden met sporadische botsingen en achtergebleven landmijnen. Veelvoorkomende vormen van oplichting – zoals de truc met 'gevonden geld' – zijn gebaseerd op misplaatst vertrouwen; beleefdheid en een ferme weigering zijn meestal voldoende om potentiële oplichters af te schrikken. Politiecontroles kunnen om documenten vragen; voorzichtige bezoekers hebben kleurenkopieën van paspoorten en visa bij zich en leggen de originelen in hotelkluizen. Beleefdheid en een kalme dialoog met agenten leiden doorgaans tot een snelle oplossing.

Oezbekistan schetst zo een complex beeld: een republiek gevormd door imperiale erfenissen, Sovjet-ingenieurskunst en moderne hervormingen; een land van woestijnduinen en besneeuwde bergtoppen; van bruisende bazaars en stille mausoleums. De straten gonzen van het ritme van het dagelijks leven – het gefluit van de metro, de roep van de kooplieden, het gerinkel van theekopjes – terwijl de stilte van bergpaden en tugai-bossen verademing biedt. In elke boog en kruimel brood schuilt een verhaal, en in elk zandkorreltje de belofte van vernieuwing. Wie zich hier waagt, vindt een landschap dat zowel streng als soepel is, waarvan het verleden altijd aanwezig is onder de weidse hemel van Centraal-Azië.