Afganistan

Afghanistan beslaat een uitgestrekt gebied met hooglanden en bekkens waar bergtoppen soms plaatsmaken voor vlak of glooiend terrein. Het Hindu Kush-gebergte, een uitloper van de Himalaya, doorsnijdt het land van noordoost naar west, met bergruggen bedekt met sneeuw en ijs. Ten noorden van deze hoogten liggen de Turkestan-vlakten, een vlakte van grasland en halfwoestijn die zachtjes afloopt naar de Amu Darya. In het zuidwesten strekt het Sistan-bekken zich uit onder door de wind uitgeslepen duinen. Kabul, gelegen in een smalle vallei aan de oostelijke rand van de Hindu Kush, is de hoofdstad en het grootste stedelijke centrum. De bevolkingsschattingen variëren van 36 tot 50 miljoen mensen, verspreid over steden, dorpen en nomadenkampen.

De menselijke aanwezigheid reikt hier tot in het Midden-Paleolithicum, maar de sporen van de geschreven geschiedenis beginnen wanneer het land een doorgang voor rijken werd. Van de Achaemenidische Perzen en de legers van Alexander tot de Mauryan-vorsten, wisselde de regio van heersers, aangetrokken door de strategische ligging. Arabische invallen in de zevende eeuw brachten de islam, maar boeddhistische kloosters en hindoetempels bleven in veel valleien bestaan ​​voordat ze verdwenen. Tegen de vierde eeuw bleven hellenistische invloeden bestaan ​​in de Grieks-Bactrische rijken, en eeuwen later zouden de Mogols vanuit lokale fundamenten opstaan ​​om een ​​rijk te smeden dat zich uitstrekte tot in het Indiase subcontinent.

Halverwege de achttiende eeuw consolideerde Ahmad Shah Durrani de Pashtun-stammen en Afghaanse vorstendommen tot wat vaak het Durranirijk wordt genoemd, de voorloper van de moderne staat. Opeenvolgende Afghaanse heersers hielden stand onder druk van de Britten in India en van het tsaristische Rusland in het noorden. De Eerste Anglo-Afghaanse Oorlog van 1839 eindigde in een Afghaanse overwinning; de tweede, tien jaar later, in een tijdelijke Britse overheersing; de derde, in 1919, met een verdrag dat de volledige soevereiniteit herstelde. Onder Amanullah Khan volgde in 1926 een monarchie, die bleef bestaan ​​tot 1973, toen de neef van Zahir Shah hem afzette en een republiek vestigde.

De late twintigste eeuw was turbulent. Een staatsgreep in 1978 installeerde een socialistische regering; Sovjettroepen arriveerden in december 1979 om het regime te versterken. Afghaanse strijders, of moedjahedien, trokken steun uit het buitenland en dwongen in 1989 de Sovjet-Unie af, maar de interne gevechten hielden aan. In 1996 consolideerde de Taliban de macht onder een islamitisch emiraat dat door de meeste landen niet werd erkend. De Verenigde Staten leidden in 2001 een coalitie die de leiding van de beweging afzette als reactie op het wereldwijde terrorisme. Twee decennia van internationale militaire aanwezigheid volgden, onderbroken door inspanningen voor staatsopbouw en onderhandelde regelingen. In augustus 2021 namen de Taliban opnieuw de macht over, namen Kabul in en stelden sancties in die de tegoeden van de centrale bank bevroor. Begin 2025 was dat bestuur nog steeds grotendeels geïsoleerd, terwijl de beperkingen voor vrouwen en meldingen van mensenrechtenschendingen erkenning in de weg stonden.

Onder het ruige reliëf herbergt Afghanistan afzettingen van onder andere lithium, koper, ijzer en zink. De teelt levert de op één na grootste hoeveelheid cannabishars ter wereld op en staat op de derde plaats in de productie van saffraan en kasjmier. De infrastructuurschade door decennialange conflicten, verergerd door bergachtig terrein en de status van ingesloten land, belemmert echter de winning en het transport. Het bruto binnenlands product bedraagt ​​nominaal bijna 20 miljard dollar; bij koopkrachtpariteit bijna 81 miljard dollar. Het inkomen per hoofd van de bevolking plaatst het land onder de laagste ter wereld. De landbouw is goed voor ongeveer een kwart van de productie, de dienstensector voor meer dan de helft en de industrie voor de rest. De buitenlandse schuld bedraagt ​​in totaal ongeveer 2,8 miljard dollar en douanegegevens tonen een import van ongeveer 7 miljard dollar, tegenover een export van minder dan 800 miljoen dollar, voornamelijk fruit en noten.

Wegen slingeren door valleien en over passen, maar slechts één, de 2210 kilometer lange ringweg, verbindt Kabul, Ghazni, Kandahar, Herat en Mazar-i-Sharif. De Salangtunnel doorsnijdt de Hindu Kush en biedt de enige landverbinding tussen Noord-Centraal-Azië en het subcontinent, terwijl buslijnen andere laaggelegen passen doorkruisen. Frequente ongelukken en aanvallen van militanten maken het vervoer over land gevaarlijk. Luchtvaartmaatschappijen zoals Ariana Afghan Airlines en particuliere luchtvaartmaatschappijen zoals Kam Air verbinden regionale hubs; vier internationale luchthavens bedienen Kabul, Kandahar, Herat en Mazar-i-Sharif, met bijna veertig extra velden voor binnenlandse vluchten. Goederentreinen rijden door naar Oezbekistan, Turkmenistan en Iran, hoewel er nog geen passagierstreinen rijden.

Het klimaat verandert sterk met de hoogte. De winters in de centrale hooglanden en de Wakhancorridor brengen langdurige kou met zich mee, met gemiddelde minimumtemperaturen in januari onder de –15 °C en extreme temperaturen rond de –26 °C. De zomers in de bekkens en vlakten liggen gemiddeld boven de 35 °C in juli en kunnen tijdens hittegolven de 43 °C overschrijden. De regenval concentreert zich van december tot april, met een voorkeur voor de oostelijke hellingen van de Hindu Kush; de meeste laaglanden liggen buiten het bereik van de moesson. Twee derde van het water dat door het land stroomt, stroomt over de grens naar Iran, Pakistan of Turkmenistan. Sneeuwsmeltwater zorgt voor essentiële irrigatie, maar decennialange kanalen en waterwerken hebben ongeveer 2 miljard dollar aan renovatie nodig om efficiënt te kunnen functioneren.

De milieustress is de afgelopen decennia toegenomen. Ernstige droogtes teisteren nu vijfentwintig van de vierendertig provincies, waardoor de voedsel- en waterzekerheid wordt ondermijnd en interne ontheemding wordt veroorzaakt. Plotselinge overstromingen en aardverschuivingen volgen op zware regenval. Gletsjers, die ooit hogere bergpassen bedekten, verloren tussen 1990 en 2015 ongeveer 14 procent van hun massa, waardoor het risico op plotselinge uitbarstingen van gletsjermeren toeneemt. Tegen het midden van de eeuw zou door klimaatgerelateerde ontheemding nog eens vijf miljoen mensen kunnen worden getroffen. Bossen bedekken slechts twee procent van het landoppervlak – onveranderd sinds 1990 – zonder dat er primaire bestanden zijn gemeld en er slechts minimale beschermde bossen zijn.

Ondanks de droogte herbergt het land een gevarieerde fauna. Sneeuwluipaarden en bruine beren leven in de alpiene toendra; de Wakhan Corridor herbergt Marco Polo-schapen. Bergbossen herbergen lynxen, wolven, vossen, herten en otters. Steppevlaktes herbergen gazellen, egels en grote carnivoren zoals jakhalzen en hyena's. Halfwoestijnen in het zuiden herbergen cheeta's, mangoesten en wilde zwijnen. Endemische soorten zijn onder andere de Afghaanse vliegende eekhoorn en de Paradactylodon-salamander. De avifauna telt zo'n 460 soorten, waarvan de helft lokaal broedt, van roofvogels op hoge rotsen tot zandhoenders in laaglanden. De flora past zich aan de hoogte aan: coniferen in bergachtige corridors, winterharde grassen en bloeiende kruiden op kale hellingen, struiken en vaste planten op plateaus. Drie nationale parken – Band-e Amir, Wakhan en Nuristan – beschermen landschappen van kalksteenmeren tot alpiene valleien.

Het bestuur verdeelt het land in vierendertig provincies, elk geleid door een gouverneur met een provinciehoofdstad. Districten onder provincies houden toezicht op clusters van dorpen of een stad. Traditionele structuren bestaan ​​nog steeds op het platteland: clanoudsten begeleiden gemeenschappelijke beslissingen, mirabs verdelen irrigatiewater en mullahs geven religieus onderricht.

De demografische verandering is sinds het jaar 2000 versneld. Van ongeveer 15 miljoen in 1979 is de bevolking in 2024 gestegen tot boven de 35 miljoen, verdeeld over ongeveer driekwart platteland en een kwart stedelijk, waarbij ongeveer vier procent een nomadisch bestaan ​​leidt. Hoge vruchtbaarheidscijfers brengen de groei op bijna 2,4 procent per jaar, en naar verwachting zal deze in 2050 de 80 miljoen overschrijden als de huidige trends zich voortzetten. Terugkerende vluchtelingen uit Pakistan en Iran hebben vaardigheden en kapitaal geïntroduceerd, wat de bouw en kleine ondernemingen heeft aangewakkerd. Het economische herstel, hoewel ongelijkmatig, heeft geprofiteerd van geldovermakingen en investeringen in telecom, waardoor sinds 2003 meer dan 100.000 banen zijn gecreëerd. Tapijtweven, een lange traditie, herleefde halverwege de jaren 2010 toen tapijten nieuwe markten in het buitenland vonden. Belangrijke infrastructuurprojecten zijn onder meer nieuwe woonwijken naast Kabul en stedelijke projecten in Kandahar, Jalalabad, Herat en Mazar-i-Sharif.

De etnolinguïstische samenstelling weerspiegelt eeuwenlange verplaatsingen en nederzettingen. Pashtuns vormen ongeveer 42 procent van de bevolking, Tadzjieken 27 procent, Hazara's en Oezbeken elk 9 procent, met andere gemeenschappen – waaronder Aimaq, Turkmeens, Baloch en Nuristani – onder de overige bevolkingsgroepen. Dari (Perzisch) en Pashto zijn officiële talen; Dari fungeert als lingua franca in een groot deel van het noorden en in de regering, terwijl Pashto overheerst in de zuidelijke en oostelijke gebieden. Oezbeeks, Turkmeens, Baloch en kleinere talen komen regionaal voor. Tweetaligheid is wijdverbreid; terugkeerders uit Pakistan spreken vaak Hindoestaans, terwijl Engels en een restkennis van het Russisch voorkomen in stedelijke en onderwijsomgevingen.

Religieuze beleving bepaalt het dagelijks leven. Soennieten, voornamelijk van de Hanafitische school, vormen minstens 85 procent van de bevolking; sjiitische gemeenschappen, voornamelijk Twaalver, vormen zo'n 10 procent. Kleine aantallen sikhs en hindoes blijven in stedelijke centra en houden hun gebedshuizen onder strenge beveiliging. Christelijke gelovigen praktiseren hun geloof in discretie.

Sociale normen komen voort uit een mix van islamitische principes en lokale gebruiken. Pashtunwali, de traditionele Pashtun-ethiek, benadrukt gastvrijheid, bescherming van gasten en schadevergoeding voor schade. Nevenhuwelijken en bruidsschatten blijven gebruikelijk, met een wettelijke huwelijksleeftijd van 16 jaar. Uitgebreide families wonen in complexen van leem of steen; in dorpen bemiddelen een malik, mirab en mullah gezamenlijk bij geschillen en de toewijzing van hulpbronnen. Nomadische Kochi's trekken door seizoensweiden en ruilen zuivel en wol voor basisproducten in gevestigde gemeenschappen.

Kleding weerspiegelt het klimaat en de gebruiken. Mannen en vrouwen dragen vaak varianten van de shalwar kameez – perahan tunban of khet partug – vergezeld van mantels, zoals de chapan, of hoofddeksel: de breedgerande karakul-hoed die ooit favoriet was bij heersers, de pakol van bergguerrilla's en de ronde Mazari-muts. Stedelijke kleding kan lokale stijlen combineren met westerse kleding, terwijl conservatieve gebieden wijdverbreid gebruik kennen van hoofdbedekking: chadors of de boerka die het hele lichaam bedekt.

Materieel erfgoed overspant tijdperken. Boeddhistische stoepa's en kloosters staan ​​langs oude handelsroutes; hellenistische ruïnes liggen naast vestingwerken van opeenvolgende rijken. De minaret van Jam en de ruïnes van Ai-Khanoum getuigen van vroegmiddeleeuwse grandeur. Islamitische architectuur bloeit op in de vrijdagmoskeeën van Herat en de heiligdommen van Balkh. Paleizen uit de jaren 1920 weerspiegelen Europese vormen. Burgeroorlogen hebben veel monumenten beschadigd, maar restauraties – zoals die aan de citadel van Herat – bieden een glimp van vroeger vakmanschap. De Boeddha's van Bamiyan, ooit een van de hoogste sculpturen ter wereld, bestaan ​​na hun vernietiging in 2001 alleen nog in herinnering.

De keuken draait om basisgranen – tarwe, gerst, maïs en rijst – met zuivel van schapen en geiten. Kabuli palaw, een pilaf van rijst met een laagje vlees, rozijnen en wortelen, is het nationale gerecht. Fruit – granaatappels, druiven, meloenen – is een prominente plaats op de markt. Thee, geserveerd met suiker of kardemom, is een welkome afwisseling tijdens sociale bijeenkomsten. Yoghurt, platbrood en geroosterd vlees begeleiden de dagelijkse maaltijden.

Festiviteiten combineren oude en islamitische gebruiken. Nowruz markeert de lente-equinox met muziek, dans en buzkashi-toernooien. Yaldā, de midwinternacht, brengt families samen om poëzie te reciteren bij fruit en noten. Ramadan-vasten en Eid-vieringen markeren de maankalender. Minderheidsgemeenschappen vieren Vaisakhi, Diwali en andere tradities. Onafhankelijkheidsdag op 19 augustus herdenkt het verdrag uit 1919 dat een einde maakte aan de buitenlandse overheersing. Regionale evenementen, zoals het Rode Bloemenfestival in Mazar-i-Sharif, trekken menigten met culturele optredens en sportwedstrijden.

Het toerisme kampt met veiligheidsbeperkingen, maar trekt jaarlijks tienduizenden bezoekers. De Bamyanvallei, met zijn meren, canyons en archeologische vindplaatsen, blijft een van de veiligere bestemmingen. Trekkers wagen zich in de Wakhan Corridor, een van 's werelds meest afgelegen bewoonde gebieden. Historische steden – Ghazni, Herat, Kandahar, Balkh – bieden moskeeën, minaretten en bazaars. Het Heiligdom van de Mantel in Kandahar, waar naar verluidt een relikwie van de Profeet wordt bewaard, trekt pelgrims. Het Nationaal Museum in Kabul bewaart artefacten uit duizenden.

Sinds de terugkeer van de Taliban in 2021 is het aantal toeristen jaarlijks gestegen van minder dan duizend naar enkele duizenden, hoewel aanvallen door extremistische groeperingen nog steeds een risico vormen.