Vilnius

Vilnius tự giới thiệu mình là một thành phố có mật độ dân số được đo lường và không gian xanh rộng lớn. Tính đến tháng 1 năm 2025, dân số thành phố là 607.667 người, trong khi khu vực đô thị rộng lớn hơn bao gồm khoảng 747.864 cư dân. Trải dài trên diện tích 402 km2 ở phía đông nam Litva, Vilnius nằm tại nơi hợp lưu màu mỡ của sông Vilnia và Neris, cách bờ biển Baltic khoảng 312 km vào đất liền. Tọa độ của thành phố đặt gần trung tâm hình học của lục địa, theo tính toán của Viện Địa lý Quốc gia Pháp, ở 54°54′B và 25°19′Đ.

Từ những ngày đầu tiên, Vilnius đã được xác định bởi các ranh giới có thể thay đổi của nó—về mặt địa lý, chính trị và văn hóa. Các cuộc khai quật trên Đồi Gedimino và dọc theo Vilnia cho thấy sự hiện diện không liên tục của con người kể từ thời đồ đá mới, phát triển thành một khu định cư kiên cố vào khoảng thiên niên kỷ đầu tiên sau Công nguyên. Đến năm 1323, Đại công tước Gediminas đã xây dựng một pháo đài bằng gạch trên đỉnh đồi, neo giữ một thị trấn mới thành lập sẽ đóng vai trò là trụ sở của một vương quốc trải dài từ Biển Baltic đến Biển Đen. Trong thế kỷ rưỡi tiếp theo, các tòa tháp Gothic và cổng thời Phục hưng mọc lên cùng với các giàn giáo bằng gỗ, đóng khung những con phố quanh co vẫn len lỏi qua 3,6 km vuông của Phố cổ.

Quần thể kiến ​​trúc của Phố cổ vẫn là một trong những quần thể thống nhất nhất của châu Âu về các mô hình đường phố thời trung cổ và các điểm nhấn Baroque. Năm 1994, UNESCO đã ghi nhận nơi này là Di sản Thế giới, trích dẫn cả quy mô của nó—một trong những lõi lịch sử được bảo tồn lớn nhất của lục địa—và sự tinh khiết về phong cách của nó. Du khách ngày nay có thể lần theo con đường chính, Phố Pilies, từ Cung điện của Đại công tước đến Tòa thị chính thế kỷ 16. Bên ngoài con đường này, người ta bắt gặp Nhà nguyện Thánh Casimir, được xây dựng vào năm 1624 bởi các kiến ​​trúc sư Matteo Castelli và Pietro Perti, với những nét trang trí bằng đá cẩm thạch trắng và vữa trát mạ vàng tượng trưng cho phong cách Baroque Vilnian mang đến cho thành phố một nét tinh tế độc đáo ở sườn phía đông của châu Âu.

Tuy nhiên, linh hồn của thành phố nằm ở những khoảng hở cũng như ở những mặt tiền lớn. Giữa những con hẻm hẹp và những sân trong khuất nẻo là dấu vết của nhiều cộng đồng đã định hình nên di sản đa văn hóa của Vilnius. Trong thời kỳ Thịnh vượng chung Ba Lan-Litva vào thế kỷ 16 và 17, những người quan sát đương thời đã ví chủ nghĩa quốc tế của thành phố này với Babylon cổ đại. Các nhà thờ Thiên chúa giáo và đền thờ Chính thống giáo mọc lên bên cạnh các giáo đường Do Thái, trước Thế chiến thứ hai, đã biến Vilnius thành một trung tâm quan trọng của đời sống Do Thái - "Jerusalem của Litva", như Napoleon đã gọi vào năm 1812. Mặc dù thảm sát Holocaust đã tàn phá cộng đồng đó, nhưng những tàn tích đáng thương của Đại giáo đường Do Thái và các đài tưởng niệm trong các nghĩa trang trước đây là minh chứng cho một chủ nghĩa đa nguyên lịch sự đã bị dập tắt bởi bạo lực.

Thế kỷ 19 và những ngày tàn của đế quốc Nga đã chứng kiến ​​vùng ngoại ô bằng gỗ của thành phố bị thay thế bằng các đại lộ và quảng trường, chỉ để các sắc lệnh của Sa hoàng xóa bỏ một phần Quảng trường Nhà thờ vào năm 1795 và một phần Phố Vokiečių sau năm 1945. Tuy nhiên, quá trình tái thiết đã mang lại những đổi mới riêng, khi các nghệ nhân địa phương và kiến ​​trúc sư di cư đã cải tạo các nhà thờ theo phong cách tân cổ điển hoặc xây dựng lại các cung điện theo ngôn ngữ Baroque của Vilnian. Vào giữa thế kỷ 20, Tháp Gediminas nhìn ra một vùng đô thị rộng lớn bị tàn phá bởi sự chiếm đóng và chiến tranh, nhưng không bao giờ mất đi khả năng phục hồi của công dân.

Kể từ khi giành lại độc lập vào năm 1991, Vilnius đã tìm cách liên kết với Tây Âu, gia nhập NATO và Liên minh châu Âu, thu hút các công ty công nghệ tài chính và các hãng vận tải giá rẻ. Năm 2025, thành phố được mệnh danh là Thủ đô xanh của châu Âu, phản ánh quy hoạch đô thị tỉ mỉ dành gần 69 phần trăm diện tích cho các công viên, khu bảo tồn thiên nhiên và đường thủy. Tám khu bảo tồn địa mạo và thủy văn bảo tồn các sườn dốc thoai thoải của Vokė và Aukštagiris, trong khi ít nhất ba mươi hồ và mười sáu con sông tạo nên ma trận ngoài trời của thành phố. Công viên Vingis, trải dài trên 162 ha, là nơi tổ chức các buổi hòa nhạc và chạy marathon; Vườn Bernardinai, được khôi phục lại theo đường viền thế kỷ 19 vào năm 2013, mang đến sự phản chiếu yên tĩnh bên cạnh hình bóng của Gediminas.

Những vùng đất rộng lớn như vậy làm dịu khí hậu lục địa tạo ra mùa hè ấm áp—với những đợt nắng nóng định kỳ nâng nhiệt kế ban ngày lên trên 30 °C—và mùa đông có thể xuống dưới -25 °C, đóng băng cả sông và hồ. Lượng mưa trung bình hàng năm là 691 mm và nhiệt độ trung bình hàng năm là 7,3 °C che giấu sự biến động lớn hơn được quan sát thấy trong gần hai thế kỷ rưỡi ghi chép tại địa phương. Những thập kỷ gần đây đã chứng kiến ​​xu hướng ấm lên rõ rệt, được Cơ quan Khí tượng Thủy văn Litva quy cho các tác động của con người—một lời nhắc nhở rằng ngay cả kết cấu xanh tươi của thành phố cũng không thể cách ly nó khỏi những thay đổi toàn cầu.

Các tổ chức văn hóa củng cố vị thế của Vilnius như một điểm tựa cho sự sáng tạo của Baltic. Bảo tàng Quốc gia Litva, tọa lạc trong Cung điện Grand Dukes được xây dựng lại, khảo sát quá trình phát triển của quốc gia này từ công quốc thời trung cổ thành nước cộng hòa hiện đại. Gần đó, Bảo tàng Nghệ thuật Ứng dụng và Thiết kế tập hợp các loại vải dân gian, biểu tượng tôn giáo và trang phục quý hiếm từ thế kỷ 18 đến thế kỷ 20. Bên kia Neris, Trung tâm Nghệ thuật Đương đại, là trung tâm lớn nhất cùng loại ở các quốc gia Baltic, tổ chức các cuộc triển lãm trình diễn, phim và sắp đặt tiên phong trong không gian công nghiệp được tái thiết rộng 2.400 mét vuông. Năm 2018, Bảo tàng MO mở cửa như một dự án từ thiện, trưng bày khoảng 5.000 tác phẩm trải dài từ nỗi lo lắng thời Liên Xô đến sự phấn khích sau độc lập.

Ngoài những địa điểm chính, các địa điểm học thuật và tưởng niệm của thành phố còn kể lại những chương nghiêm túc hơn. Tại Bảo tàng Chiếm đóng và Chiến đấu vì Tự do, nằm trong trụ sở cũ của KGB, các cuộc triển lãm ghi chép lại bộ máy đàn áp đã kìm kẹp Litva dưới sự cai trị của Liên Xô. Đài tưởng niệm Paneriai lưu giữ ký ức về các cuộc hành quyết hàng loạt do lực lượng Đức Quốc xã và Liên Xô thực hiện. Nghĩa trang Rasos, được khánh thành vào năm 1801, lưu giữ hài cốt của những người ký vào Đạo luật Độc lập năm 1918, cũng như trái tim của thống chế Ba Lan Józef Piłsudski—một biểu tượng đau thương của những số phận đan xen.

Các chỉ số kinh tế nhấn mạnh sự nổi lên của Vilnius như một trung tâm khu vực. Trong quý 2 năm 2024, mức lương gộp trung bình hàng tháng đạt 2.501,1 euro, trong khi GDP bình quân đầu người đạt gần 30.000 euro. Thành phố này đã tổ chức Hội nghị thượng đỉnh NATO năm 2023 và cùng với Linz ở Áo, là Thủ đô văn hóa châu Âu vào năm 2009. Xếp hạng của thành phố này là 76 trên Chỉ số trung tâm tài chính toàn cầu và 29 ở châu Âu phản ánh một lĩnh vực công nghệ tài chính đang phát triển mạnh mẽ thu hút đầu tư và nhân tài quốc tế.

Cơ sở hạ tầng giao thông đan xen Vilnius vào các hành lang di chuyển rộng hơn. Sân bay chính của Lithuania chỉ cách trung tâm thành phố năm km, kết nối thành phố bằng đường sắt và đường bộ với Minsk, Kaliningrad, Moscow và Saint Petersburg, và đến các trung tâm lớn của Lithuania qua đường A1, A2 và các đường cao tốc khác. Trong thành phố, một mạng lưới rộng lớn gồm hơn 60 tuyến xe buýt và 18 tuyến xe điện chở khoảng nửa triệu hành khách mỗi ngày. Đội xe công cộng, được làm mới bằng các xe sàn thấp mới và được trang bị Wi-Fi và bộ sạc thiết bị, minh họa cho cam kết về cả hiện đại hóa và khả năng tiếp cận.

Số liệu thống kê du lịch cho thấy lượng du khách tăng dần nhưng vẫn duy trì. Năm 2018, đã ghi nhận hơn 1,2 triệu lượt nghỉ qua đêm, trong đó có khoảng 970.000 lượt là người nước ngoài. Du khách đến đây để tìm kiếm sự đắm mình vào lịch sử—gần một nửa là du khách lần đầu tiên đến đây trong năm đó—và thường nán lại các quán cà phê và bảo tàng của Phố cổ. Một đặc điểm nổi bật, các chuyến đi khinh khí cầu trên thành phố đã trở thành dịch vụ đặc trưng, ​​với gần một nghìn lượt lên vào năm 2022. Trong khi đó, các hướng dẫn viên tìm kiếm giá trị xếp hạng Vilnius là một trong những thủ đô tiết kiệm chi phí nhất châu Âu, một đánh giá được hình thành dựa trên giá phòng hợp lý, nhiều lựa chọn ăn uống và các khu phố thân thiện với người đi bộ.

Užupis, một nước cộng hòa tự xưng ở sườn phía đông của thành phố, thể hiện sự pha trộn giữa chính quyền chính thức và giấy phép nghệ thuật của Vilnius. Được tuyên bố vào năm 1997, nơi này vẫn duy trì hiến pháp, quốc ca và tổng thống riêng, ngay cả khi những con phố lát đá cuội và mặt tiền ven sông của nó là nơi có các xưởng và phòng trưng bày thách thức sự phân loại. Tinh thần phóng khoáng của quận này bổ sung cho sự nghiêm trang nghi lễ của Phố cổ, làm phong phú thêm câu chuyện của Vilnius bằng cách cung cấp một tầm nhìn khác về cuộc sống cộng đồng.

Giáo dục và đổi mới tìm thấy điểm chung trong các tổ chức như Đại học Vilnius, một trong những học viện lâu đời nhất Đông Âu, được thành lập vào năm 1579, và trong các công viên công nghệ đang phát triển thúc đẩy các công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực phần mềm, công nghệ sinh học và năng lượng tái tạo. Sự tương tác giữa di sản và tương lai này làm sống động một thành phố đã nhiều lần tự tái tạo giữa các chủ quyền thay đổi. Từ các chiến dịch thời trung cổ của Hiệp sĩ Teutonic đến đỉnh cao của Khối thịnh vượng chung Ba Lan-Litva, từ chế độ cai trị của đế quốc Nga đến sự khuất phục của Liên Xô, và cuối cùng là nền cộng hòa độc lập và thành viên EU hiện đại, Vilnius tồn tại như một bản sao chép của lịch sử nhiều lớp - mỗi lớp được khắc trên lớp trước mà không xóa bỏ lớp trước.

Ở rìa ngoài của thành phố, các khu bảo tồn thiên nhiên bảo tồn các khúc quanh của Vilnia và đồng bằng ngập lụt của Neris, cung cấp cả các khu bảo tồn sinh thái và hành lang giải trí. Khu bảo tồn cảnh quan thượng nguồn Cedronas và Khu bảo tồn địa mạo dốc Šeškinė bảo tồn môi trường sống cho các loài chim và thủy sinh, nhắc nhở cư dân rằng cuộc sống đô thị có thể cùng tồn tại với nhịp điệu của môi trường hoang dã. Vào những tháng ấm hơn, các hồ như Balžis tràn ngập người bơi lội và người đi dã ngoại, khẳng định sức hấp dẫn của một bối cảnh đô thị dễ dàng thích nghi với sự nghỉ ngơi cũng như tôn vinh sự phô trương của công dân.

Khi Vilnius tiến vào giữa những năm 2020, những thách thức của thành phố bao gồm cân bằng tăng trưởng với bảo tồn và đảm bảo rằng sự thịnh vượng gia tăng mang lại lợi ích cho nhiều cư dân. Ngân sách của chính quyền thành phố đã vượt quá 1 tỷ euro vào năm 2022, hướng đến việc nâng cấp cơ sở hạ tầng, dịch vụ xã hội và các dự án văn hóa. Những nỗ lực mở rộng điện khí hóa giao thông công cộng, cải tạo các khu phố lịch sử và tích hợp thiên nhiên vào quy hoạch đô thị cho thấy một chiến lược dựa trên sự quản lý lâu dài thay vì cảnh tượng ngắn hạn.

Cuối cùng, Vilnius vẫn là nơi của những tiết lộ thầm lặng hơn là những lời tuyên bố lớn lao. Giá trị của nó không nằm ở một địa danh hay sự kiện đơn lẻ, mà nằm ở hiệu ứng tích lũy của nhiều thế kỷ tích lũy: những hội trường phường hội có mặt tiền nứt nẻ theo thời gian; những nhà nguyện ẩn giấu nơi ánh sáng lọt qua lớp kính sơn; những công viên nơi tiếng cười của trẻ em hòa quyện với tiếng chuông nhà thờ xa xăm. Ở đây, lịch sử không phải là một cuộc triển lãm xa xôi hay một câu chuyện áp đặt, mà là một sự liên tục sống động mà cả cư dân và du khách đều tham gia. Đó chính là sức hấp dẫn bền bỉ của Vilnius: một sự phức tạp đô thị không cầu xin cũng không đòi hỏi sự tô điểm, thay vào đó phát triển mạnh mẽ nhờ vào tính toàn vẹn của các kết cấu sống động của nó.