Zadar

Zadar zauzima vitak rt na severoistočnoj obali Jadrana, a njegovo urbano tkivo prati nit kroz više od dva milenijuma mediteranske istorije. Danas, ovaj hrvatski grad od oko sedamdeset hiljada duša predstavlja najstariji kontinuirano naseljeni centar u zemlji, mesto gde samo kamenje svedoči o rimskom, mletačkom, austrijskom, italijanskom i jugoslovenskom dobu. NJegova luka, smeštena uz ostrva Ugljan i Pašman, i dalje nudi zaštićen ulaz sa mora, iako je šanac koji je nekada odvajao rt od kopna odavno zatrpan. Na prvi pogled, uske ulice nagoveštavaju srednjovekovne crkve i zidine tvrđave; dalje, renesansni bastioni gledaju ka modernom lučkom objektu koji povezuje grad sa evropskim obalama trajektom i sa nebom na aerodromu četrnaest kilometara u unutrašnjosti.

Savremene konture Zadra prvi put su iscrtane pod rimskom vladavinom, kada su Julije Cezar i Avgust utvrdili naselje, izgradivši forum, baziliku i hram u njegovom srcu i postavivši akvadukte za snabdevanje pijaćom vodom. Tragovi tih građevina i dalje postoje. Dva prostrana trga ostaju ukrašena mermernim stubovima, dok iza bedema fragmentarni akvadukt podseća na ambicije rimskih inženjera. Tamo gde su se nekada nalazili amfiteatri i groblja, oblikovao se srednjovekovni grad, a njegove crkve i manastirske kuće postepeno su obuhvatale drevni otisak.

Od srednjeg veka nadalje, silueta Zadra je opstala sa malo promena. Mletački vladari početkom šesnaestog veka ojačali su njegovu odbranu novim zidinama, bastionima i rovovima. Iako su ovi rovovi - lokalno poznati kao Foša - bili zatrpani pod italijanskom okupacijom, austrijska administracija krajem devetnaestog veka pretvorila je kopnene bedeme u šetališta, nudeći široka šetališta i prelep pogled na more i kopno. Od četiri originalna gradska vrata, Porta Marina sadrži fragmente rimskog luka, dok Porta di Teraferma nosi potpis Mikelea Sanmikelija, veronskog arhitekte čiji se dizajn nalazi iznad bogato ukrašenog portala.

Oštećen bombardovanjima Drugog svetskog rata, Zadar ipak čuva izvanrednu koncentraciju znamenitosti. NJegov Rimski forum ostaje najveći u regionu, osnovan za vreme Avgusta i obeležen natpisima iz trećeg veka. U blizini, crkva Svetog Donata - masivna rotonda iz devetog veka - stoji kao najznačajnija preromanska građevina u Dalmaciji. NJena široka kupola i dvostepena galerija uokviruju tri istočne apside, a u unutrašnjosti se nalazi pastirski štap biskupa Valaresa, izgrađen 1460. godine. U katedralnom okrugu, bazilika Svete Anastasije uzdiže se u visokom romanskom stilu: dva zvonika smeštena su iznad strogog broda građenog tokom dvanaestog i trinaestog veka.

Na drugim mestima, romanska jednostavnost ustupa mesto gotskim i kasnijim stilovima. Crkva Svetog Franje, gde je potpisan mirovni sporazum iz 1358. godine, smešta horske klupe koje je 1394. godine isklesao Đovani di Đakomo da Borgo San Sepolkro. Na Trgu pet bunara, izmešane senke distribucije vode odražavaju drugu eru zajedničkog života. Kopnena vrata iz devetnaestog veka i Citadela iz petnaestog veka i dalje uokviruju ulaz u stari grad, dok Veliki arsenal i lođa - obnovljeni 1565. godine - govore o pomorskim i građanskim ambicijama Zadra. Iza njih, episkopska palata i bivša palata priorata ukazuju na trajnu ulogu Crkve i države. I, najnovije, blage struje Jadrana nadvijaju se nad stepenicama modernih morskih orgulja, svedočanstvo o stalnom dijalogu grada između antike i inovacija.

Klimu u Zadru oblikuje njegov priobalni položaj na granici mediteranskih i vlažnih suptropskih uticaja. Zime su blage i vlažne, sa prosečnim januarskim temperaturama oko 7,7 °C; jaki hladni periodi su retki, mada zapisi beleže minimume od -12 °C na stanici Zemunik u februaru 2018. Letnji meseci donose trajnu vrućinu i vlažnost, sa prosečnim maksimumima u julu i avgustu od 29–30 °C. Najtoplijeg registrovanog dana - 5. avgusta 2017. - termometar se popeo na 40 °C na modernoj stanici, dok je stariji gradski merač dostigao vrhunac od 39 °C 6. avgusta 2022. Kiša može pasti u bilo koje doba godine, ali jesen i proleće nose najveću težinu: oktobar i novembar donose oko 115 mm padavina, dok jul ostaje najsušniji sa oko 35 mm. Sneg se gotovo nikada ne čuje na uskim gradskim ulicama, pojavljuje se možda jednom u toku zime, ali samo more prati stalan sezonski ritam - od 10 °C u februaru do 25 °C sredinom leta, a povremeno se popeo i na 29 °C.

Stanovništvo Zadra zauzima 25 km² poluostrva i brda koja se nalaze iza njega. Godine 2011, nešto više od sedamdeset pet hiljada ljudi je živelo u gradu, što ga čini drugim najvećim centrom u Dalmaciji i petim u Hrvatskoj. Deceniju kasnije, popis iz 2021. godine je izbrojao 70.779 stanovnika, od kojih se skoro 95% identifikovalo kao etnički Hrvati, a otprilike 2% kao Srbi. Nekada živa zajednica dalmatinskih Italijana, koja je brojala preko devet hiljada oko 1910. godine, smanjila se tokom i posle Drugog svetskog rata, ostavljajući danas manje od stotinu stanovnika.

Te ličnosti prate luk političkih i kulturnih veza Zadra. Vekovima je grad bio prestonica mletačke Dalmacije, a njegove ulice su odražavale italijanski elegantan duh i slovensku tradiciju. Od petnaestog do sedamnaestog veka, negovao je slikare, vajare i arhitekte - među njima Đorđa da Sebenika i Frančeska Lauranu - i postao je središte hrvatskog književnog stvaralaštva. Petar Zoranić je napisao „Planine“, prvi roman nacije, a Jerolim Vidolić, Brne Karnarutić i Juraj Baraković doprineli su korpusu narodnog narativa. Pod francuskom vlašću od 1806. do 1810. godine, zadarska štampa je izdavala „Il Regio Dalmata“, dvojezične novine štampane na italijanskom i hrvatskom jeziku - što je bio prvi periodični oblik hrvatskog izdanja. Nacionalni preporodi u kasnijem devetnaestom veku dodatno su učvrstili dvostruko nasleđe grada.

Kulturni život je i dalje dinamičan. Hrvatsko kazalište zauzima neoklasičnu dvoranu na rubu grada. Narodni muzej i Arheološki muzej, osnovani 1830. godine, prikazuju artefakte od praistorije do renesanse, dok Muzej antičkog stakla prati lokalne tehnike sečenja i duvanja. Stalna izložba sakralne umetnosti, „Zlato i srebro Zadra“, otkriva crkvene metalne radove i relikvijare unutar zidova nekadašnje crkve. Muzika takođe opstaje: Hrvatsko pevačko muzičko društvo Zoranić, osnovano 1885. godine, nastavlja svoju horsku tradiciju, a svakog leta mirni zvuci „Muzičkih večeri u Svetom Donatu“, započetih 1961. godine, mešaju se sa jadranskim povetarcem. Od 1997. godine, međunarodno horsko takmičenje dovodi glasove iz inostranstva da pevaju ispod srednjovekovnih lukova Zadra.

Akademski život, prekinut 1807. godine, obnovljen je 2002. godine ponovnim osnivanjem Univerziteta u Zadru, čiji srednjovekovni preteča datira iz 1396. godine. NJegove biblioteke čuvaju građanski arhiv, dok fakulteti koriste ulogu grada kao obrazovnog, industrijskog i transportnog centra za severnu Dalmaciju. Administrativno, Zadar služi kao sedište svoje županije i šireg regiona, centar trgovine i upravljanja.

Saobraćajne veze odražavaju ulogu grada kao terminalne stanice i saobraćajnice. Jadranska obalska autoputska linija prolazi kroz Zadar, povezujući Split na jugu sa Rijekom i Zagrebom preko kopnenih ruta; dva raskrsnica - Zadar 1 i Zadar 2 - omogućavaju pristup gradskoj mreži, dok brzi put D424 vodi do luke Gaženica. Na kopnu, autobusi pružaju jedini javni prevoz, sa međugradskim autobusima na glavnoj stanici i prigradskim linijama koje vodi kompanija Liburnija. Železnica, koja je nekada povezivala Zadar sa Kninom i dalje, prestala je sa putničkim saobraćajem do 2020. godine, što ga čini jednim od najvećih evropskih gradova bez direktne železničke veze. Sa mora, trajekti za automobile svakodnevno plove do Ankone u Italiji, a lokalni katamarani i trajekti opslužuju ostrva arhipelaga. Na aerodromu Zemunik, niskotarifni prevoznici proširuju letnje redove vožnje, što dovodi do prosečnog godišnjeg povećanja saobraćaja od oko 30 procenata.

Ipak, turizam ostaje u srcu modernog života Zadra. Posetioce privlači ne samo njegovo slojevito nasleđe, već i kapacitet grada da ih smesti. Luka Gaženica nudi vezove za privatne jahte; stari grad se proteže u zmijolikim uličicama gde se kafići pritiskaju uz zidove crkava; savremene skulpture, filmovi i izložbe oživljavaju javne trgove. Britanske novine su primetile ovu vitalnost – Tajms je Zadar nazvao „zabavnim centrom Jadrana“, dok ga je Gardijan 2017. godine krstio „novom hrvatskom prestonicom kula“ – ipak, takvi epiteti samo nagoveštavaju pravu prirodu grada. U zoru, stepenice uz more koje donose jezive tonove orgulja deluju bezvremenski. Do zalaska sunca, zveckave harmonije se mešaju sa kricima galebova, a posetioci zastaju da uhvate prolaznu svetlost na vekovnom kamenu.

U takvim trenucima, Zadar se otkriva ne kao statični muzej, već kao mesto gde istorija, klima i kultura ostaju u stalnom razgovoru. Svaka crkvena vrata, svaki deo zida, svedoči o opstanku pod promenljivim suverenitetima. NJegovi građani prate poznate rute od luke do trga, od parka na rtu do uzdignutog bedema, noseći ritmove svakodnevnog života u gradu oblikovanom carstvom i morem. Ovde, na najstarijoj hrvatskoj pozornici, neprekinuta nit ljudskog stanovanja opstaje, ne kao artefakt, već kao tekuća priča – ona u kojoj sadašnjost postaje, u svom vremenu, prošlost koju će ponovo osmisliti oni koji slede.