Ulcinj

Ulcinj leži na krajnjem južnom vrhu crnogorske obale, grad čija prošlost seže skoro dvadeset pet vekova unazad. Smešten na stenovitom rtu gde se azurne vode Jadranskog mora susreću sa peskom Velike plaže, Ulcinj zauzima otprilike 255 km² suncem obasjanog zaleđa i neravne obale. Sa gradskim stanovništvom od 11.488 i širom opštinskom zajednicom od 21.395, grad danas služi i kao administrativno srce opštine Ulcinj i kao kulturno sidro albanskog stanovništva Crne Gore, koje čini oko 70% njenih stanovnika. Nalazi se na manje od koraka od albanske granice i pruža pogled na Šasko jezero na severu i ostrvo Ada Bojana, oblikovano rekom, na jugozapadu.

Moglo bi se početi pričati o Ulcinju u milenijumima pre Hrista, kada su ilirska plemena prvi put osnovala naselje ovde. Do petog veka pre nove ere, to malo uporište je dobilo veći oblik, a njegova prirodna luka je privlačila feničanske, grčke, a kasnije i rimske trgovce. Kada je Rim osvojio grad 163. godine pre nove ere, preimenovavši ga - prema učenim pretpostavkama - u Kolkinijum ili Olcinijum, Ulcinj je utkao u ogromnu tapiseriju Carstva. Putevi su ga povezivali sa jugom, ali je njegov pomorski ambijent negovao nezavisnost koja će trajati vekovima. Uprkos carskim planovima, naselje je sačuvalo izrazito lokalni karakter: preplitanje ilirskih korena sa osekom i plimom klasičnog sveta.

Podelom Rimskog carstva u četvrtom veku, Ulcinj je prešao u domet Vizantije. Iako je njegova sreća rasla i padala uporedo sa udaljenim dvorom u Carigradu, grad je izgradio sopstveni identitet. Generacijama je bio pod vizantijskim uticajem, a zatim je ušao u orbitu srednjovekovnih srpskih kraljevstava. Svaki gospodar je ostavljao suptilne tragove na gradskom tkivu – zidine ovde, kapelu onde – ipak je Ulcinj zadržao kosmopolitski izgled, svedočanstvo svoje pomorske kulture i stalnog prolaska naroda i ideja.

Petnaesti vek je doneo dramatičniju transformaciju. Godine 1405, mletačke snage su otele kontrolu nad Ulcinjem od njegovih slovenskih vladara. Pod zastavom Serenisime, grad je postao mletačka lođa, čiji su kameni bastioni i uske ulice odjekivali dijalektima Dalmacije, Krita i srca Italije. Pa ipak, mletačka vladavina je privlačila i mračniju trgovinu. Smešten duž pomorskih puteva koji su se prostirali izvan budnih galija Carstva, Ulcinj se pojavio kao utočište za gusare. Brodovi sa osmanskim, mavarskim i severnoafričkim zastavama često su posećivali njegovu luku; lokalni kapetani - privatno finansirani plemići i sami po sebi - pljačkali su trgovačke brodove daleko izvan bezbednosti mletačkih konvoja. Do sredine šesnaestog veka, ime Ulcinja u inostranstvu bilo je sinonim za piratstvo.

Taj ugled je opstao čak i nakon bitke kod Lepanta 1571. godine. Iako je flota Svete lige razbila osmansku pomorsku moć u Jonskom moru, Osmanlije su se brzo ponovo vratile na obalu. Iste godine, uz pomoć severnoafričkih gusara, osmanske snage su osigurale Ulcinj, označivši početak trovekovne vladavine. Pod novim režimom, grad je doživeo duboke promene. Izgradnja džamija, hamama i sat-kule signalizirala je i duhovnu i građansku obnovu, i u roku od nekoliko decenija, stanovništvo Ulcinja postalo je pretežno muslimansko. NJegove uske ulice ispunjene su pozivom na molitvu, a odjeci zvonjave iz ranijeg doba povukli su se u sećanje.

Povremeno, osmanski edikti su nastojali da potisnu piratsku kulturu koja je nekada definisala Ulcinj. Najodlučniji udarac došao je za vreme mandata Mehmed-paše Bušatija krajem sedamnaestog veka, koji je odlučno krenuo da okonča gusarenje. Pa ipak, gusari i njihovi kapetani utkali su piratstvo u društveno tkivo; samo čvrsta carska intervencija - potkrepljena galijama i utvrđenjima - mogla je da ga iskoreni. Uprkos tome, sećanje na te poduhvate na moru ostalo je u lokalnim predanjima: priče o mesečinom obasjanim napadima, o zaplenjenom i otkupljenom teretu, o skrivenim zalivima duž obale gde bi plen bio dopremljen pod okriljem mraka.

Među značajnijim epizodama ulcinjskog osmanskog perioda bilo je izgnanstvo Sabataja Zevija, osramoćenog jevrejskog mistika koji se 1673. godine proglasio Mesijom. Poslat iz Istanbula na ovu udaljenu jadransku granicu, Zevi je čamio sve do prelaska u islam pod pretnjom smrću. NJegov boravak je ostavio prolazan trag - jednu od zanimljivijih fusnota u gradu čija je istorija već bila prepuna dramatičnih obrta.

Poslednji čin osmanske vladavine završen je 1878. godine, kada je Ulcinj ustupljen Kneževini Crnoj Gori prema Berlinskom sporazumu. Crna Gora, dugo planinska, unutrašnja oblast, naglo je dobila pristup moru. Za Ulcinj, tranzicija je značila nove vladare, nove jezike na dvoru i postepenu reintegraciju pravoslavnih hrišćanskih uticaja. Pa ipak, islamski spomenici grada - njegovih dvadeset šest džamija, tursko kupatilo - ostali su sastavni deo njegove siluete. Čak i danas, Pašina džamija, Mornarova džamija i graciozna sat-kula iz 1754. godine stoje kao stražari te slojevite prošlosti.

Sa poremećajima dvadesetog veka – dva svetska rata, pomeranje granica, uspon i pad Jugoslavije – Ulcinj je prebrodio ekonomsku stagnaciju i depopulaciju. Pa ipak, u godinama nakon sticanja nezavisnosti Crne Gore 2006. godine, obnovljeno interesovanje za njenu obalu donelo je novu vitalnost. NJujork tajms je u januaru 2010. godine imenovao region, uključujući Veliku plažu i Adu Bojanu, među „31 najboljim mestima za posetu“, a Ulcinj je počeo da privlači kosmopolitski talas posetilaca – porodice iz Srbije, parove iz Rusije, avanturiste iz Nemačke i Italije.

Grad sada živi po ritmu godišnjih doba. Od maja do septembra, plaže su ispunjene smehom i žuborom aktivnosti. Velika plaža, „Velika plaža“, proteže se dvanaest kilometara zlatnog peska, prekidana samo trouglastim ostrvom Ada Bojana na njenom južnom vrhu. Tamo, vindsurferi i kajtsurferi seku povetarac; naturisti pronalaze usamljenost među borovima; a kampovi – nekada privremena mesta za splavare – postali su polutrajna sela šatora i karavana. To je, u izvesnom smislu, mesto napuštenosti: kontrapunkt dobro utabanim plažama Dubrovnika ili Kana.

Na drugom kraju spektra nalazi se Mala plaža, „Mala plaža“, ušuškana u zagrljaj starog grada. Ovde se šetalište Korzo budi svake večeri dok pešačke staze ugošćuju porodice i tinejdžere, šetajući ispod uličnih lampi pozlaćenih toplim sjajem nostalgije. Kafići se prostiru na ulicu, njihovi stolovi su zauzeti do ranih jutarnjih sati, a miris espresa se meša sa udaljenim slanim povetarcem.

Ipak, Ulcinj je više od obale. U unutrašnjosti, jezero Šas – plitka laguna koju su nekada prelazili Mlečani – postalo je utočište za posmatrače ptica, jer preko dvesta vrsta svakog proleća i jeseni sleće u njegovu trsku. U blizini, ruševine Svača (Šasa) uzdižu se iz močvara, jezivo svedočanstvo srednjovekovnih crkava koje su, prema legendi, nekada brojale trista šezdeset pet. To tiho kamenje, polupotopljeno u visoku travu, evocira nestali svet slovenskih doseljenika i osmanskih upravnika, plupstatskih tvrđava i zvonika.

Sam stari grad je arhitektonski palimpsest. Smešten na vrhu stenovite litice, njegove uske uličice vijugaju između kuća koje nose otiske ilirskih temelja, rimskih arkada, venecijanskih balkona i osmanskih streha. Napori restauracije – koji traju više od decenije – zamenili su asfalt kaldrmom, modernizovali vodovodne i električne sisteme, ali je okrug zadržao svoj šarm života. Čaršija, centralno naselje sa bazarom, domaćin je dve džamije – Namazgjahu i Kriepazari – gde se vernici i dalje okupljaju u molitvi. Oko njih, dvesta prodavnica prodaje sve, od lokalno tkanih tepiha do začina uvezenih iz Istanbula.

Religija u Ulcinju je tiha koegzistencija. DŽamije stoje pored crkava; u proleće, uskršnje povorke vijugaju istim ulicama u kojima se održavaju ramazanski iftar. Najistaknutija hrišćanska znamenitost je crkva Svetog Nikole, čija barokna fasada odjekuje iz mletačkih vremena. Unutra se može naći ikonografija koja odražava i pravoslavne i latinske obrede. A na ravnicama prekrivenim solanama na istoku, flamingosi sada gnezde tamo gde se nekada sakupljala salamura - priroda vraća industriji unapred, kao da stvara umetnost od stalno promenljive sudbine Ulcinja.

Jezička tapiserija Ulcinja odražava njegovo nasleđe. Šetati njegovim ulicama znači čuti albanski, crnogorski, italijanski, nemački, a među mlađim stanovnicima i engleski. Starije generacije se sećaju vremena kada se ruski govorio leti, kada su jugoslovenske pesme lebdele sa radija u kafićima koji su služili putujućim radnicima. I današnji putnici dodaju nove akcente mešavini. Autobus iz Podgorice ili Tivta izbacuje porodice iz centralne Evrope; tokom sezone, autobusi FliksBusa povezuju grad sa Tiranom i Skadrom preko granice. Pa ipak, uprkos prilivu, Ulcinj zadržava osećaj intimnosti – njegove ulice su zbijene, strme na nekim mestima, prolazne peške ako se pazite na klizav kolovoz ili uske trotoare.

Avantura se proteže odmah izvan opštinskih granica. Na istoku, krivudavi putevi prema Skadarskom jezeru penju se ka planinskim prevojima gde se može stajati nasuprot Crne Gore i Albanije, gledajući u oba smera slatkovodne močvare i drevne zaseoke. Autostoperi duž ovih puteva govore o retkim autobusima i velikodušnim vozačima; o selima Arbereše i sporim ritmovima pastoralnog života. Na zapadu, Jadranska magistrala se vijuga ka severu pored Bara i Budve, ali pored nje se nalaze tajne uvale do kojih se može doći samo pešačkim stazama ili lokalnim minibusevima.

Uprkos rastućoj slavi, Ulcinj ostaje – u svojoj srži – mesto oblikovano ljudskim strujama više nego turističkim plimama. NJegove ulice nisu samo šetališta već hodnici sećanja, gde svaki kamen kao da govori o prošloj migraciji, dogovorenoj predaji, anektiranoj zastavi. NJegova arhitektura nije muzej već živi organizam, koji se razvija već dva i po milenijuma. Čak se i njegove plaže čine privremenim: dine koje se pomeraju pod svakodnevnim vetrovima, pesak koji ponovo osvaja plima, plantaže tamariska koje će se same iščupati i krenuti ka severu.

U zamahu modernosti, moglo bi se očekivati da bi takav grad bio progutan odmaralištima i hotelima. Pa ipak, stari grad se opire sveobuhvatnoj transformaciji koja je uništila toliko priobalnih naselja. Ovde se restauracija pridržavala originalnih planova; nova izgradnja je ograničena na periferna područja, ostavljajući srednjovekovno jezgro netaknutim. Ada Bojana ostaje delta ostrvo, neuređeno i neobrađeno, njen trouglasti oblik diktiran je muljevitim usporavanjem toka reke Bojane, a ne planovima spekulanata. Velika plaža nema visokih hotela; umesto toga, niski bungalovi vire kroz borove šumarke, njihovi drveni kapci obojeni su mediteranskim pastelima.

Možda je ovo centralna lekcija Ulcinja: da mesto može da dočeka promenu, a da ne odustane od svoje suštine. Tokovi istorije su doneli vojske i carstva, trgovce i gusare, prognanike i hodočasnike. Ostavili su spomenike u kamenu i malteru – zidine ovde, minaret tamo – i ostavili su prolaznije tragove, u jeziku, običajima i kolektivnom pamćenju. Pa ipak, duša grada ostaje zaglavljena u njegovoj geografiji: na strmom rtu koji brani luku, u sporoj krivini rečne delte, u uskim ušćima jaruga poplavljenih potocima. To je mesto oblikovano koliko topografijom toliko i vremenom.

Za posetioca koji traži samo sunce i pesak, Ulcinj pruža izobilje. Za putnika koji traži ljudske konture istorije, nudi mnogo više: neprekinuti niz priča, svaka povezana sa sledećom promenljivim plimama. Rimski senator koji je ugledao njegovu luku; mletački gusar koji je tamo sakrio svoj plen; osmanski paša koji je iskorenio pirateriju; jevrejski mistik prognan u njegove uličice - svi su deo jedne naracije, one koja se nastavlja odvijati. Šetati ulicama Ulcinja znači na trenutak živeti u toj naraciji, postati sporedni lik u drami koja je počela kada je Rim još bio republika i koja će trajati sve dok more zapljuskuje njegove obale.

U konačnom obračunu, Ulcinj stoji i kao pogranični grad i kao mesto susreta: granica na ivici Crne Gore i Albanije, raskrsnica gde se Istok susreće sa Zapadom, gde su se carstva sudarala i spojila. To je podsetnik da su geografija i istorija nerazdvojni, da konture zemlje oblikuju konture ljudske sudbine i da u sporom protoku vremena, svaki kamen i svaka ulica mogu ipak svedočiti o trajnoj sposobnosti mesta da inspiriše čudo, da bude domaćin sukoba i, na kraju krajeva, da opstane.